Βιβλία ενάντια στον σκοταδισμό

Βιβλία ενάντια στον σκοταδισμό

Οκτώ αιώνες με Δον Κιχώτη, Γκιούλιβερ και Ροϊδη

Βιβλία ενάντια στον σκοταδισμό, με σαρκασμό για τις επικρατούσες μορφές ηθικής, η σάτιρα στο μυθιστόρημα κάνει την εμφάνιση της όταν ακόμα αυτό το λογοτεχνικό είδος διαμορφωνόταν.

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΑΪΛΑΚΗ

«Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που γελάει και κλαίει. Διότι είναι το μόνο ζώο που εκπλήσσεται επισημαίνοντας τις διαφορές ανάμεσα στο πώς είναι τα πράγματα και στο πώς θα έπρεπε να είναι» επισημαίνει στο κλασικό, πια, δοκίμιο του «Πνεύμα και χιούμορ» (1818) ο Γουίλιαμ Χάζλιτ. Πάντως, στην έννοια του κωμικού διακρίνονται διαφορετικές εκφάνσεις, όπως η ειρωνεία, το χιούμορ και η σάτιρα. Αυτές οι αποχρώσεις του κωμικού προκαλούνται -κατά κανόνα- από τη διασταύρωση του σοβαρού και του αστείου. Στην ειρωνεία το αστείο υποδηλώνεται μέσα από τη σοβαρότητα. Αντιθέτως, στο χιούμορ η σοβαρότητα είναι που κρύβεται πίσω από το αστείο, ενώ ταυτόχρονα επιδιώκεται ένας βαθύτερος συμβολισμός.

Αλλά στην περίπτωση της σάτιρας υπάρχει η τάση ο σατιριστής να θίγει και να στηλιτεύει το σατιριζόμενο πρόσωπο ή την αντίστοιχη ιδέα, με τη σοβαρότητα να εκφράζεται με όχημα το αστείο. Και, βέβαια, είναι ο Αριστοφάνης που θα δικαίωνε τον Αριστοτέλη, ο οποίος ισχυριζόταν ότι ο σατιρικός δεν εξαιρεί κανέναν - ούτε τους φίλους του ούτε τους εχθρούς. Οι «Αχαρνής», οι «Νεφέλες», η «Λυσιστράτη» είναι μερικές μόνο από τις κωμωδίες του οι οποίες, πέρα από τη δηλητηριώδη σάτιρα κατά των πολιτικών και άλλων, προσφέρουν μια πλήρη εικόνα της πόλης του και της εποχής του.

Σε κάθε περίπτωση η σάτιρα είναι το λογοτεχνικό είδος που κατεξοχήν επινόησαν οι Ρωμαίοι - με σημαντικότερους συγγραφείς τον Οράτιο, τον Σενέκα και τον μέγιστο των σατιρικών Γιουβενάλη (55-130 μ·Χ·), ο οποίος προσδιόρισε τα δύο βασικά χαρακτηριστικά του σατιρικού συγγραφέα: την αγανάκτηση και την άποψη για τα πράγματα, για το πώς δηλαδή θα έπρεπε να είναι!

ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ ΘΡΗΣΚΟΛΗΨΙΑ

Στο μυθιστόρημα η σάτιρα κάνει σχεδόν από την αρχή την εμφάνιση της, όταν ακόμα αυτό το λογοτεχνικό είδος διαμορφωνόταν.

Το περίφημο «Δεκαήμερο» του Βοκάκιου (1313-1375). Αυτή η συλλογή από 100 πεζά αφηγήματα, καταφέρνει μια ρωγμή στο σκληρό θρησκευτικό κέλυφος της εποχής και περιγράφει με έντονα σατιρική διάθεση και μια ελευθεριάζουσα γραφή τον καθημερινό άνθρωπο: έξυπνο ή ανόητο, χαρούμενο ή λυπημένο, ευαίσθητο ή άσπλαχνο, θρησκευόμενο ή ηδονιστή, με τα ερωτικά πάθη του και τις γενετήσιες ορμές του.

Καθώς ο 15ος αιώνας έφτανε στη δύση του έρχεται στη Γαλλία ένα πεζογραφικό έργο που θα αποτελούσε ορόσημο στην παγκόσμια λογοτεχνία: Είναι ο «Γαργαντούας» του Φρανσουά Ραμπελέ (1494-1553). που εισάγει το γκροτέσκο, μια περιγραφή προσώπων και καταστάσεων με γελοιογραφική μορφή μέσα από μία σάτιρα ανελέητη και υπερβολική, η οποία σαρκάζει τα πάντα: την πολιτική, τη φιλοσοφία, τους θεολόγους, τους μοναχούς, τους ιστορικούς, τις νηστείες, τα συγχωροχάρτια, τους προτεστάντες, τους καθολικούς, τον Πάπα!

Ώσπου, στις αρχές του 17ου αιώνα, όταν το μυθιστόρημα σταδιακά εδραιώνεται ως μια σημαντική μορφή λογοτεχνίας, εμφανίζεται «Ο πολυμήχανος ιδαλγός Δον Κυχώτης από τη Μάντσα» του Μιγκέλ ντε Θερβάντες (1547-1616): Πρωταγωνιστής είναι ένας ξερακιανός γηραιός ιππότης που έχει ξεμυαλιστεί από την ανάγνωση ιπποτικών μυθιστορημάτων, παρωδία των οποίων συνιστούν οι περιπέτειες του.

Σάτιρα ευρύτατου φάσματος, μέσα από μια πινακοθήκη χαρακτήρων που αρνούνται να προσαρμοστούν στην αέναη κοινωνική και τεχνολογική αλλαγή. Είναι το πρώτο μυθιστόρημα που εκτυπώθηκε, το οποίο εκδόθηκε σε δύο μέρη, το 1605 και το 1615, και, ασφαλώς, από τα πλέον δημοφιλή έργα της δυτικής λογοτεχνίας.

Έναν αιώνα μετά τον Ισπανό Θερβάντες, το μυθιστόρημα έγινε η κυρίαρχη επιλογή του αναγνωστικού κοινού στη Βρετανία, με αρκετούς πρωτοπόρους του είδους να υιοθετούν το κωμικό πνεύμα, ενώ υιοθετείται πλέον η άποψη ότι η σάτιρα μπορεί να θεραπεύσει και να αναμορφώσει.

Αλλά ο κορυφαίος σατιρικός του 18ου αιώνα είναι αναμφίβολα ένας Ιρλανδός; ο Τζόναθαν Σουίφτ (1667-1745). ένα σχεδόν απίθανο πνεύμα, το οποίο παρωδούσε τα πιο δημοφιλή λογοτεχνικά είδη της εποχής του και διακωμωδούσε με τρόπο απόλυτα καυστικό τις πολιτικές, φιλοσοφικές και θρησκευτικές ιδέες της εποχής του. Όταν το 1726 εκδίδονται «Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ», ο ευρωπαϊκός πολιτισμός θα αποκτούσε ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του: Σε αυτό ο Σουίφτ σκηνοθετεί μια άγρια, μεγαλόπνοη σάτιρα που έρχεται να εξευτελίσει απερίφραστα τον άνθρωπο και να υποδηλώσει -σε όλη της την έκταση- την ασημαντότητα του. Στο έργο αυτό ο κεντρικός χαρακτήρας Γκιούλιβερ περιπλανιέται σε φανταστικές χώρες, αποφασισμένος να ανακαλύψει τι κρύβεται κάτω από την παραπλανητική επιφάνεια των πραγμάτων.

Πίσω, όμως, από το σοβαρό και κατά τα φαινόμενα αντικειμενικό, αθώο και ειλικρινές ύφος του υπάρχει μια συντριπτική σάτιρα που υπονομεύει συστηματικά τα πρόσωπα, τα πάθη, τις ματαιοδοξίες, τους θεσμούς και γελοιοποιεί ολόκληρο το οικοδόμημα του - κατ' επίφασιν - ανθρώπινου πολιτισμού.

Από την άλλη, ο Βολταίρος (1694-1778) είναι ο κατεξοχήν εκπρόσωπος της σάτιρας, μέσω της ειρωνείας, στην Ευρώπη του 18ου αιώνα: Με το «Καντίντ» εναντιώνεται στη θρησκευτική και φιλοσοφική υπεραισιοδοξία, ενώ το «Ζαντίγκ» επιτίθεται στις επικρατούσες μορφές ηθικής και μεταφυσικής πάντοτε με ένα ειρωνικό, χωρίς υπερβολή, ύφος, με τον ίδιο να γελάει συχνά με αυτό που έχει πει, να διευκρινίζει ή να σχολιάζει τα αστεία του, να καγχάζει με αυτά.

Και, φυσικά, δεν μπορεί κανείς να μην αναφερθεί στον Νικολάι Γκόγκολ (1809-1852), η οξύτατη πένα του οποίου έδωσε μερικά αριστουργήματα σατιρικής γραφής. Όπως είναι οι «Νεκρές ψυχές» (1842) μια απαράμιλλη επική σάτιρα της μονότονης ζωής στη ρωσική επαρχία, με τον συγγραφέα να αναδεικνύει μοναδικά την ασημαντότητα, τη γελοιότητα και την κοινοτοπία της καθημερινότητας.

ΣΤΗ ΦΥΛΑΚΗ

Την ίδια εποχή ο Κάρολος Ντίκενς (1812-1870) παίρνει με τη σειρά του εξέχουσα θέση στο πάνθεον των σατιριστών με τα μυθιστορήματα «Τα αρχεία της Λέσχης Πίκγουικ», μια σάτιρα της αγγλικής αστικής τάξης, και «Μάρτιν Τσάζλγουιτ», μια σάτιρα της Αμερικής, με την οποία μάλιστα οι Αμερικανοί θαυμαστές του ψυχράνθηκαν: Η σάτιρα έχει πάντα ένα τίμημα! Κάτι που θα πλήρωνε πικρά ο Οσκαρ Ουάιλντ (1854-1900), ένας από τους πλέον πνευματώδεις στυλίστες της αγγλόφωνης λογοτεχνίας, διάσημος για τους σπινθηροβόλους διάλογους και τις σατιρικές ατάκες του, ο οποίος βρέθηκε στη φυλακή για την ομοφυλοφιλία του και για την άρνηση της παραδοσιακής ηθικής. Όπως είχε πει ο ίδιος κάποτε: «Μου φαίνεται καμιά φορά πως ο Θεός, όταν δημιούργησε τον άνθρωπο, υπερεκτίμησε αρκετά τις ικανοί τητές Του».

Στην άλλη όχθη του Ατλαντικού η αμερικανική σάτιρα ανατέλλει μέσα από το έργο μιας μεγαλοφυΐας. Ο Μαρκ Τουέιν (1835-1910) σχεδόν σε όλα τα έργα καταφεύγει στη χρήση ενός τεχνάσματος: Ο αναγνώστης γνωρίζει τη φάρσα, το τέχνασμα, από τις πρώτες γραμμές και στη συνέχεια απολαμβάνει αυτά που θα ακολουθήσουν οδηγώντας με εντυπωσιακή οξυδέρκεια σε ένα κωμικό σασπένς.

Σε μια διάσημη νουβέλα του, το «Χαρτονόμισμα του 1.000.000», το χρήμα παίζει τον ρόλο του καταλύτη στην αποκάλυψη του πραγματικού χαρακτήρα των ανθρώπων. Μέσα από μια δεξιοτεχνική φάρσα ο συγγραφέας δείχνει ότι αρκεί μόνο η επίδειξη του χρήματος για να μεταβληθούν οι άνθρωποι σε μαριονέτες.

Στην ίδια εποχή, στην Ελλάδα, λάμπει το άστρο του Εμμανουήλ Ροΐδη (1836-1904) με τη θαυμαστή σάτιρα της «Πάπισσας Ιωάννας», ενός βιβλίου-σταθμού στην ελληνική λογοτεχνία. Ο συγγραφέας του εκμεταλλεύεται μια μεσαιωνική ιστορία, με σκοπό να στηλιτεύσει τον σκοταδισμό της εκκλησιαστικής εξουσίας και να παρωδήσει την κοινωνική υποκρισία.

Η σάτιρα στον 20ό αιώνα έγινε πιο αναγκαία στη λογοτεχνία από ποτέ, αφού -όπως είπε ο Τόμας Μαν (1875-1955)- πρόκειται για μια εποχή κατά την οποία «το μεγαλείο έχει πεθάνει και το σύνηθες ύφος είναι το πνεύμα της πικρής κωμωδίας».

Για τον Μίλαν Κούντερα (1929-), που αρχικά έζησε σε ολοκληρωτικό καθεστώς, η σάτιρα θέτει σε αμφισβήτηση μια ιδεολογική θεώρηση του κόσμου, ενώ για τον Σάμιουελ Μπέκετ (1906-1989) η γραφή είναι κωμική από μόνη της, αφού εκθέτει την παράλογη φύση του ανθρώπινου πνεύματος.

Ο Τζορτζ Όργουελ (1903-1950), ωστόσο, θα κατέφευγε στα ζώα για να σατιρίσει με την αριστουργηματική «Φάρμα των ζώων» όχι μόνο το σταλινικό καθεστώς αλλά και την κάθε μορφή τυραννίας. Άλλωστε το τελικό σύνθημα είναι διαχρονικό: «Όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά μερικά ζώα είναι πιο ίσα από τα άλλα»..

ΕΘΝΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ.