Στο αλώνι της Αγιαλένης

 

Στο αλώνι της Αγιαλένης

Μια μαρτιάτικη φυσιολατρική γυναικεία εορτή στην ορεινή Ολυμπία

Της Ελένης Ψυχογιού

Λαογράφου, Ερευνήτριας του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

 

ΜΑΡΤΗΣ. Μέρες θρησκευτικής νηστείας, που οι τελετουργίες της σχετίζονται με την κρίσιμη καμπή του βιοτικού κύκλου του χρόνου, όταν ο ήλιος στην εαρινή ισημερία, μεστό παλικάρι, κοντοστέκεται αμφίρροπα στον αέναο αγώνα του με το σκοτάδι —αλλά και με τις γιορτές για τις οριακές φάσεις του κύκλου της βλάστησης και τη μαγική σημασία τους, τώρα που η φύση ανασταίνει τους βλαστούς της. Νιόφυτα, γεμάτα θρεπτικές και φαρμακευτικές ουσίες αλλά και μυστικές μαγικές δυνάμεις, τα κάθε είδους χόρτα, βότανα και λαχανικά προβάλλουν απ' τη μάνα γη αυτοφυή ή σπαρτά και γεμίζουν αγρούς και κήπους, προσφερόμενα σε αφθονία για τη νηστήσιμη των ημερών διατροφή:

«Τι γυρεύεις, θειάκω,

μέσα στο Μαρτιάκο;

Λαχανάκια, γιε μου

και βασιλικέ μου [,..]».1

 

Οι γυναίκες, ζωοδότρες και κατεξοχήν άλλοτε υπεύθυνες για τη συντήρηση της ζωής, επιφορτισμένες κυρίως με την εξασφάλιση των πρωτογενών διατροφικών αγαθών, έχουν μια ιδιαίτερη, ζωτική, μεταφυσική σχέση με τη γη και ό,τι βλασταίνει ή αναβλύζει απ' τα σπλάχνα της. Η «φυσιογνωστική» εκπαίδευση των κοριτσιών από τις μεγαλύτερες γυναίκες θεωρείται ύψιστης σημασίας για την επιβίωση της ομάδας. Από παιδιά μαθαίνουν ν' αναγνωρίζουν και να ονοματίζουν τα χόρτα, άγρια και ήμερα, να τα συλλέγουν ή και να τα καλλιεργούν εποχικά, να τα επεξεργάζονται, να γνωρίζουν τις διατροφικές τους ιδιότητες, να τα μαγειρεύουν. Αξιοποιώντας αυτή τη γνώση, θα μπορούν ν' ανταποκριθούν αργότερα στον ρόλο της τροφού, μέσα στο καθημερινό καθήκον της παρασκευής της τροφής για την οικογένεια.

Αυτή η δημιουργική επαφή με τα χόρτα και τη βλάστηση, σε διαλεκτική σχέση με το μεταφυσικό, συνδέεται και με τα άλλα, εξίσου σημαντικά, τελετουργικά-θεραπευτικά-ιατρικά καθήκοντα που οι γυναίκες ασκούν ως μανάδες-γιάτρισσες-μάγισσες-ιέρειες, προσεγγίζοντας τις μυστικές ουσίες της ζωής αλλά και εξασφαλίζοντας και προστατεύοντας μαγικά τη γονιμική δύναμη του φύλου τους. Πράγμα που προϋποθέτει παιδιόθεν γνώση της επεξεργασίας και μαγειρικής ώστε ν' απομυζούν τις θεραπευτικές-φαρμακευτικές ουσίες των φυτών, αλλά και μύηση στο να τα μεταχειρίζονται συμβολικά στις τελετουργίες, προκειμένου ν' αναδεικνύουν και να κινητοποιούν τις μαγικές μυστικές δυνάμεις τους.

• • •

Τούτες τις μαρτιάτικες μέρες, «τ' Αη Σαράντου», γιορτή στη μνήμη των αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, στις 9 Μαρτίου (22 Μαρτίου με το παλιό ημερολόγιο, που συμπίπτει με την εαρινή ισημερία), οι γυναίκες τελούν, κατά τόπους, συμβολικές μαγικοθρησκευτικές πράξεις που αφορούν την αναγεννητική, γονιμική και θρεπτική αξία των φυτών. Όπως και οι άλλες διαβατήριες τελετουργίες της εποχής, λειτουργούν και αυτές παιδευτικά-μυητικά, ενώ αναδεικνύουν, τιμούν, ευλογούν και επαναβεβαιώνουν αυτή την παλαιά, αρχέγονη σχέση των γυναικών με τη βλάστηση. Σ' αυτή τη γιορτή αξιοποιείται τελετουργικά από τις γυναίκες και η μαγική ενέργεια, αφθονίας σημαντική, που εμπεριέχει, μεταξύ άλλων, ο αριθμός των θυσιασμένων Μαρτύρων (με υπολανθάνουσα ίσως υπαινικτική αναφορά, μέσω της λέξης μάρτυρες, και στη δική τους, κατά κανόνα βεβαρημένη και πλήρη φροντίδων και βασάνων ζωή), δηλ. το Σαράντα: μαγειρεύουν ή φτιάχνουν πίτες με σαράντα διαφορετικά λάχανα, φυτεύουν ή μεταφυτεύουν σαράντα ειδών βρώσιμα χόρτα ή καλλωπιστικά και μυριστικά φυτά (οπωσδήποτε βασιλικό, για να γίνει σαραντάκλωνος) κ.ο.κ., και κυρίως, χαιράμενες, συλλέγουν χόρτα, βγαίνοντας στους ανοιξιάτικους αγρούς προκειμένου να μαγευτούν τα κορμιά τους από τη ζωογόνα επαφή με αυτά.

 

• • •

Μια τέτοια λατρευτική, μυητική, παιδευτική και γονιμική τελετουργία τελούν (ο ενεστώτας ιστορικός) εθιμικά οι γυναίκες και στην ορεινή Ολυμπία, στα χωριά που γειτονεύουν με την αρχαία Αλίφειρα (κυρίως Φανάρι, Ρογκοζό, Μαχαλάς).2 Νέες και γριές πραγματοποιούν ανήμερα τ' Αησαράντου μια πάνδημη έξοδο στις κυματιστές χτιστές πεζούλες με τα σταροχώραφα που φιδοσέρνονται περισώνοντας ανηφορικά την Ακρόπολη της Αρχαίας Αλίφειρας. Μαζεύουν το «σαρανταλάχανο» (σαράντα διαφορετικά είδη χόρτων που βλασταίνουν αυτοφυή κοντά στα στάρια αυτή την εποχή), και μάλιστα χωρώντας τα στην παλάμη του ενός χεριού (ίσως και ως άσκηση στο να αδράχνουν μεγάλες δέσμες σταχυών στο θέρο), πράγμα που, εάν οι κοπέλες το πετύχουν, μαντεύονται για γάμο μες στο χρόνο. Έτσι, πέρα από τη γονιμική τους φόρτιση, οι νέες εκπαιδεύονται στην αναγνώριση και τη συλλογή των χόρτων αλλά και μυούνται στις μαγικές-μαντικές πρακτικές. Κατά το μέσημεράκι, συμποσιάζονται όλες μαζί, επιτόπου, με λιτά φαγητά κατεξοχήν φυτικά -και νηστήσιμα- που τα συνοδεύουν με ευλογημένο ψωμί (λειτουργιά).

Στήνουν μετά κυκλικό χορό, πατώντας σε τόπο σημαδιακό, μαγικό, διαχρονικά φορτισμένο με συμβολική βαρύτητα: σ' ένα αλώνι «στην Αγιαλένη», κατά κορυφήν της προϊστορικής και κλασικής ακρόπολης της αρχαίας Αλίφειρας. Το θρησκευτικό αυτό τοπωνύμιο [Αγια Λένη], που σήμερα αποδίδεται από τις γυναίκες φαντασιακά σ' όλον τον συγκεκριμένο αρχαιολογικό χώρο, ειδικότερα αφορά, κατά τη γραπτή και προφορική παράδοση, το ομώνυμο ξωκκλήσι που ήταν χτισμένο με τις αρχαίες πέτρες και στεκόταν παλιότερα πάνω στον πρόναο του ναού της Αθηνάς, πριν το γκρεμίσει ο αείμνηστος ανασκαφέας του μνημείου Α.Κ. Ορλάνδος το 1932. Πάνω στ' αγιασμένα χαλάσματα, ανάβουν κεράκια στη χάρη Της και χορεύοντας τραγουδούν ένα λατρευτικό-γονιμικό τραγούδι που αφορά θεϊκά-δαιμονικά πρόσωπα μιας επίσημα λησμονημένης, πλην επίμονης θρησκευτικής παράδοσης, ενσωματωμένης σε υστερότερες λατρείες, δένοντας διαλεκτικά στους στίχους του, με την πυκνότητα του συμβολισμού, την ανθρώπινη όσο και τη φυτική αναπαραγωγή, προβάλλοντας την στο μεταφυσικό:

«Ο Γιάννης ο μαραθιανός 3 ασίκης και περήφανος

'ν οπού φορεί τα τσάμικα, τα κεντητά πουκάμισα

όλες οι νιες τον αγαπούν μα ντρέπονται να του το ειπούν [...]».

 

Η αναγεννητική, ζωογόνα ουσία της αναστημένης, χυμώδους και ακμαίας μαρτιάτικης βλάστησης, συναρτώμενη με την αρσενική σεξουαλική/γονιμοποιό δύναμη, ιεροποιείται και προβάλλεται, προσωποποιούμενη εδώ στο όνομα και τις εξαιρετικές, πλανευτικές ιδιότητες των θαλερών νιάτων του Γιάννη του μαραθιανού, με μια ποιητική, ερωτική αλλά και θρησκευτική αλληγορία. Η θηλυκή φύση, με όλες τις μεταφυσικές/μαγικές, τελετουργικές, αναπαραγωγικές (και παραγωγικές) αλλά και μυθικές συνιστώσες που την ορίζουν πολιτισμικά, ευλαβείται στο θείο πρόσωπο της Αγιαλένης, που επιμένει να κατοικεί εδώ, ποιος ξέρει πόσους αιώνες, στοιχειώνοντας με το όνομα της τον μαγικό και λατρευτικό τόπο του χορού.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.  Μαγική επωδή. Εδώ η λέξη βασιλικός με έννοια διφορούμενη: γραμματικά είναι επίθετο του γιε, αλλά σημασιολογικά μπορεί και να προσωποποιεί το ομώνυμο μυριοτικό φυτό με τις μαγικές αλλά και φαρμακευτικές ιδιότητες.

2. Το έθιμο έλαβε τέλος ως συλλογική και συνολική τελετουργική δραστηριότητα τη δεκαετία του 1960 σταδιακά. Σ' αυτό συνέβαλε και η προϊούσα αποδόμηοη του κοινωνικού ιστού εξαιτίας της μετανάστευσης.

3. Μαραθιανός: αυτός που έχει τις ιδιότητες ή είναι φτιαγμένος από μάραθο, φυτό μυριστικό και φαρμακευτικό.

τόμος ΜΗ' - ΟΙ 12 ΜΗΝΕΣ-ΑΝΟΙΞΗ-ΜΑΡΤΗΣ

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

  

Αρχαία πόλη Αλίφειρα

Ένας άγνωστος αρχαιολογικός χώρος με φανταστική θέα που αξίζει να τον επισκεφθείτε.

Βρίσκεται κοντά στα σύνορα Τριφυλίας - Αρκαδίας, στα νότια της κοιλάδας του Αλφειού, στην κορυφή επιμήκους λόφου, που υψώνεται πάνω από το σημερινό χωριό Αλίφειρα (πρώην Ρογκοζιό), κοντά στο χωριό Φανάρι. Η Αλίφειρα ήλθε στο φως μετά τις ανασκαφές του καθηγητή Αν. Ορλάνδου στα 1932-33 και ταυτίσθηκε με την αρχαία πόλη, αφού ο Παυσανίας είχε δώσει σαφή περιγραφή της θέσης. Το τείχος που την περιέβαλε σώζεται πολύ καλά σε ορισμένα σημεία και είναι γνωστό από τους ντόπιους ως το ""Κάστρο της Νεροβίτσας". Στο ψηλότερο σημείο του λόφου δεσπόζει η τειχισμένη ακρόπολη και λίγο νοτιότερα βρίσκεται το ιερό της Αθηνάς, όπου θα πρέπει να υψωνόταν μεγαλόπρεπο το κολοσσιαίο χάλκινο άγαλμα της θεάς. Στο άλλο άκρο του λόφου βρίσκεται ο ναός του Ασκληπιού.

Η πόλη της Αλίφειρας διαδραμάτισε σπουδαίο ιστορικό ρόλο ενώ αποτελεί μία σημαντική αρχαία ακρόπολη του σημερινού Νομού Ηλείας.

Το όνομα της σχετίζεται με τον Αλίφηρο, έναν από τους πενήντα γιους του Λυκάονος, που θεωρείται ως ο μυθικός ιδρυτής της.

 Στοιχεία από το blog  :

http://fanariandritsaina.blogspot.com/2017/09/blog-post.html