Όταν ο καπνός γίνεται εργαλείο Τέχνης

Η αβάσταχτη ελαφρότητα του καπνού

   

 Η τέχνη συναντάει τη ζωή και η ζωή την τέχνη, πολύ συχνότερα απ’όσο νομίζουμε. Πολλές φορές ασυνείδητα κι όλας. Άλλωστε μόνο όταν κάτι γίνεται εσκεμμένα χρίζει κατηγοριοποίησης. Η ουσία όμως του τι είναι τέχνη (τίκτω) ενυπάρχει σχεδόν σε όλες τις καθημερινές δραστηριότητες μας και η οποία εκφράζεται σχεδόν πάντοτε μέσω του σχεδίου. Από τις πρώτες μας μουτζούρες, τα πρώτα μας ίχνη πάνω στο χιόνι, τις πρώτα μας σχήματα πάνω στο νοτισμένο τζάμι, τις πρώτες μας λέξεις πάνω στην άμμο, μέχρι τους αυτοσχέδιους χάρτες που σκαρώνουμε για να δώσουμε οδηγίες σε κάποιον, είναι όλα σχέδιο… Και πόσο συγκινητική είναι η λιτότητα των μέσων που χρειάζονται για την δημιουργία αυτής της οπτικής γλώσσας. Σε καιρούς τυφλής προσύλωσης στην ύλη –όπως αυτή που ζούμε- ένα χαρτί κι ένα μολύβι επαρκούν για να ανασύρουμε στην επιφάνεια τις εικονοποιημένες μας σκέψεις.

    Στον καλλιτεχνικό χώρο όμως, υπάρχει μια σχεδιαστική τεχνική που τα μέσα για να επιτευχθεί είναι ακόμα πιο λιτά -σχεδόν αόρατα- αγγίζοντας τα όρια της αποκάλυψης. Δεν πρόκειται για μια διαδεδομένη τεχνοτροπία. Αυτοί που την χρησιμοποιούν με επαγγελματικά αποτελέσματα είναι μια μικρή κουκίδα στον καλλιτεχνικό χάρτη κι αυτό γιατί απλούστατα δεν περνάει από πολλών το μυαλό πως μπορεί κάποιος να παράγει έργο με αυτήν την αιθέρια τεχνική. Στην Ελλάδα παρ’ αυτά, όλες οι οικογένειες έχουν έρθει σ’επαφή μαζί της κι ας μην το γνωρίζουν…

     Περί fumage ο λόγος (σχέδιο από αιθάλη) ή αλλιώς πώς να χρησιμοποιείς την φωτιά ευγενικά πάνω στο χαρτί προκειμένου να αφήσεις τον απαλό της καπνό και να δημιουργήσεις μια εικόνα χωρίς να γίνουν όλα στάχτη και αποκαΐδια. Επίσης συνήθως δουλεύεται κοιτώντας προς τα πάνω μιας και ο καπνός ανέκαθεν είχε μια …ανοδική πορεία.

Μήπως σας έρχονται τώρα στον νου οι σταυροί στην πόρτα μετά την ανάσταση;

     Ο πρώτος που την ανέδειξε ήταν ο αυστριακός σουρεαλιστής καλλιτέχνης Wolfgang Paalen (1905-1959) ο οποίος αποφάσισε να γίνει ζωγράφος στην ηλικία των 16 χρόνων και σύντομα ταυτίστηκε ιδεολογικά με το σουρεαλιστικό καλλιτεχνικό γίγνεσθαι και ενώθηκε με την Ομάδα του Παρισίου του Αντρέ Μπρετόν το 1936. Τα έργα του είχαν εκτεθεί σε διάφορες ατομικές και ομαδικές εκθέσεις όπως στο Παρίσι (Galería Renou et Colle), στο Λονδίνο (Guggenheim Jeune) και στη Ν. Υόρκη  (Julien Levy Gallery)

    

 Για πολύ καιρό, σχεδόν 30 χρόνια, δεν ξέρουμε άλλο καλλιτέχνη κάποιας εμβέλειας από τον χώρο της τέχνης που να χρησιμοποιεί την τεχνική του fumage. Μόνο στις αρχές της δεκαετίας του ’80 και συγκεκριμένα το 1984, ο Jean-Paul Marcheschi, γεννημένος στην Κορσική το 1951– επαναφέρει στην επιφάνεια την τεχνική αυτή. Στα θέματα του συναντάμε ένα ενδιαφέρον για το μεταφυσικό. Η ανθρώπινη φιγούρα παύει να είναι πρωταγωνίστρια του προσωπικού της δράματος και μεταβάλεται σε μέλος μιας παγκόσμιας αλήθειας. Το έργο του υλοποιείται με δύο τρόπους. Ο πρώτος είναι με την χρήση πυρσών πάνω σε τελάρα που βρίσκονται στο πάτωμα και ο δεύτερος, συνθέτωντας μια μεγάλη εικόνα αποτελούμενη από μικρά χαρτιά ζωγραφισμένα με καπνό.

«Tο πινέλο μου είναι ένας πυρσός και δεν σκοπεύω να αλλάξω εργαλείο σύντομα. Πιστεύω πως εκατοντάδες ζωές δεν φτάνουν για τον κορεσμό αυτής της τεχνικής γιατί απλούστατα είναι ανεξάντλητη. Πιστεύω πως πρόκειται για μία πραγματική γλώσσα.»

     Αυτός όμως που πραγματικά την απογειώνει αφήνωντας έκπληκτους κοινό και κριτικούς είναι ο Jiri-Georg Dokoupil, γεννημένος στην Τσεχοσλοβακία το 1954.Ο Dokoupil προβάλλει την εικόνα που θέλει να ζωγραφίσει σε ένακ κενό καμβά που κρέμεται ανάποδα από το ταβάνι και αρχίζει να αναπαράγει την προβαλλόμενη εικόνα με καπνό. Το αποτέλεσμα θυμίζει ασπρόμαυρη φωτοτυπία της αρχικής εικόνας, κάτι καθόλου αρνητικό για τον Dokoupil μιας και θεωρεί την φωτοτυπία ως μία εκ των καλών τεχνών.

Ο ίδιος μας εξηγεί πως πρωτοήρθε σε επαφή με την τεχνική αυτή:

    «Το πρώτο μου έργο με καπνό, δημιουργήθκε στη Μαδρίτη, το φθινώπορο του 1988. Ο φίλος μου Roberto Cabot είχε ένα μικρό ατελιέ στο ίδιο κτήριο οπού έμενα. Τους προηγούμενους μήνες είχαμε μείνει στην εξοχή των Κανάριων Νησιών όπου ζωγραφίζαμε με μεγάλη συχνότητα. Επίσης, συζητούσαμε περί της ανάγκης μιας πιο οργανικής ζωγραφικής. Μιας ζωγραφικής που αντλείται ευθέως από τη φύση και η οποία σε αντίθεση με την σύγχρονη τέχνη, θα πρέπει να στηρίζεται στο «παρατηρείν». Εκτοτε, μπροστά σε μια φύση που σου έκοβε την αναπνοή, κατάλαβα μέχρι ποιό σημείο ήμουν περιορισμένος ως κλασικός ζωγράφος. Ήξερα πως πρέπει να εγκαταλείψω την παραδοσιακή ζωγραφική παρ’ όλο που ήθελα να συνεχίσω να ζωγραφίζω. Αλλά πως; Ένα φθινοπωρινό βράδυ στη Μαδρίτη, ο Roberto με προσκάλεσε στο ατελιέ του για να μου δείξει τα τελευταία πονήματα του. Εκείνη την εποχή πειραματιζόμουν με διάφορες αναγεννησιακές τεχνικές. Στον τοίχο υπήρχε ένα μικρό τελάρο, προετοιμασμένο με μαύρο καπνό το οποίο ο φίλος μου σκόπευε να ζωγραφίσει με λάδια. Μου εξήγησε, πως έτσι τα χρώματα θα έβγαιναν πιο ομοιογενή. Από εκείνο το σημείο και έπειτα, σταμάτησα να τον ακούω. Αυτό ακριβώς ήταν που έψαχνα εδώ κι ένα χρόνο. Κατέβηκα τρέχοντας στο σπίτι μου, κρέμασα ένα τελάρο από το ταβάνι, ανέβηκα σε μια σκάλα και με το αναμμένο κερί έφτιαξα το πρώτο μου έργο από καπνό»

    Ο αγαπημένος μου όμως καλλιτέχνης από αισθητικής πλευράς, δεν είναι άλλος από τον  Steven Spazuk γεννημένος στον καναδά το 1960. Το 2001 ανακαλύπτει τη σκοτεινή πλευρά του φωτός. Ένα κερί, ένα κομμάτι χαρτί και τούφες καπνού ενώνονται για να σηματοδοτήσουν την σημαντικότατη εικαστική του πορεία στην τεχνική αυτή. Εξειδικεύεται στα μεγάλα πορτραίτα με τη μέθοδο του μωσαϊκού (μια εικόνα αποτελούμενη από πολλά επιμέρους κομμάτια) αλλά δεν είναι και λίγα τα έργα του όπου το ανθρώπινο σώμα εμφανίζεται αποδοσμένο αφαιρετικά και με την πλέον μινιμαλιστική διάθεση σε αντίθεση με τα πληθωρικά πορτραίτα του. Άλλες φορές χρησιμοποιεί λουλούδια ή έντομα, αποτυπώνοντας το σχήμα τους πάνω στην ευαίσθητη αιθάλη (βλ. βίντεο). Ο Spazuk έχει επίσης φιλοτεχνήσει γραμματόσημα της χώρας του.

 

     Η Pamen Pereira γεννημένη στην Ισπανία το 1963, είναι μία από τις πρωταγωνίστριες της καλλιτεχνικής ομάδας Atlántica. Γενικά το έργο της Pereira ποικίλει. Τελευταία όμως έχει αφιερωθεί στο να δημιουργεί ουδέτερους λευκούς χώρους, πάνω στους οποίους, σχεδιασμένα με καπνό, προκύπτουν αντικείμενα αλληγορικού φορτίου.

Η ίδια μας λέει για το έργο της:

   «Τα σχέδια μου από καπνό, όπως γίνεται και με τις σκέψεις, είναι άμεσα και μη αναστρέψιμα. Δεν μπορείς να τα αγγίξεις. Αν τα αγγίξεις εξαφανίζονται. Επίσης δημιουργούνται σχεδόν ασυναίσθητα, με αποτέλεσμα κάποιες φορές να μην είμαι σίγουρη κατά πόσο επεμβαίνω εγώ ή γίνονται από μόνα τους»

Ως επίλογο παραθέτω την μαρτυρία του ισπανού επιμελητή τέχνης Christian Domínguez, όταν αντίκρυσε για πρώτη φορά έργο φτιαγμένο από καπνό.

   “Θα πρέπει να γυρίσω πίσω, στον Ιανουάριο του 1989. Βρισκόμουν στο ατελιέ του Jiri (Dokoupil) ο οποίος μου έδειξε ένα παράξενο σκούρο μεσαίων διαστάσεων έργο. Αμέσως με ανέκρινε γύρω από το αν μάντευα την τεχνική που είχε χρησιμοποιηθεί. Φυσικά δεν μπορούσα να δώσω καμία απάντηση. Επρόκειτo για το πρώτο έργο από καπνό που είχα δει ποτέ.”

http://wp.me/p1pa1c-ct1