Τ. Κατσιμάρδος : Οι παρελάσεις για την εθνική επέτειο ξεκίνησαν... περίεργα

 

25Η ΜΑΡΤΙΟΥ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΟΥΣ ΕΟΡΤΑΣΜΟΥΣ 

1875 & 1899

Οι παρελάσεις για την εθνική επέτειο ξεκίνησαν... περίεργα

Η πρώτη στρατιωτική παρέλαση σε εθνική επέτειο καταγράφεται το 1875. Δεν αποκλείεται μάλιστα να έγινε... κατά λάθος και λόγω ασυνεννοησίας των αρμόδιων αρχών.

Η λαϊκή συμμετοχή ήταν πάντα το μεγάλο ζητούμενο στις επίσημες εκδηλώσεις για τις επετείους της 25ης Μαρτίου 1821. Η «λαϊκή εικονογραφία» των αρχών του 20ού αιώνα ανήκει στον Π. Αραβαντινό (ζωγράφος και σκηνογράφος που απέδωσε με μακέτες τις στρατιωτικές στολές από τα χρόνια του Οθωνα έως τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο).

Η πρώτη στρατιωτική παρέλαση σε εθνική επέτειο καταγράφεται το 1875. Δεν αποκλείεται μάλιστα να έγινε... κατά λάθος και λόγω ασυνεννοησίας των αρμόδιων αρχών. Αφού άλλα προβλέπονταν στο επίσημο πρόγραμμα του γιορτασμού της 25ης Μαρτίου κι άλλα έγιναν. Ας δούμε τα γεγονότα ακολουθώντας τον Τύπο της εποχής.

Το πρόγραμμα για τον γιορτασμό της εθνικής επετείου δημοσιεύτηκε χωρίς «νεωτερισμούς». Ηταν και «λίαν σύντομον και τυπικόν». Περιελάμβανε τα «ειωθότα», δηλαδή η βασιλική οικογένεια, με άλλους αξιωματούχους, θα μετέβαινε από τα ανάκτορα (πλατεία Συντάγματος) στη Μητρόπολη, όπου γινόταν η δοξολογία. Κατά τη μετάβαση και την επιστροφή κατά μήκος του δρόμου ήταν παραταγμένοι άνδρες της Φρουράς Αθηνών και πολίτες. Θα ακούγονταν οι 21 κανιοβολισμοί από τον Λυκαβηττό κλπ.

Από τα παλιότερα χρόνια συνηθιζόταν να παρατάσσεται στρατός στο Πολύγωνο (σημερινό Πεδίον Αρεως), όπου μετέβαινε ο βασιλιάς και η ακολουθία του. Αυτό δεν γινόταν πάντα και απαραιτήτως μετά τη δοξολογία. Ετσι, πάντως, είχε προγραμματιστεί το 1875.

Η παρουσία των ευζώνων στις στρατιωτικές παρελάσεις έχει περίπου την ηλικία του θεσμού. Εδώ πρότυπο ευζωνικό τάγμα κατά τον γιορτασμό του 1934 ή 1935. 

Διαβάζουμε, όμως, στα ρεπορτάζ: «Η παρέλασις της φρουράς της πρωτευούσης, προ των ανακτόρων, δεν εγένετο αμέσως μετά το πέρας της τελετής εν τω ναώ και την επιστροφήν του Βασιλέως εις τα ανάκτορα, αλλά μετά παρέλευσιν ικανής ώρας».

Στο διάστημα αυτό «τα διάφορα σώματα ανέμενον εν τη πλατεία Συντάγματος. Αιτία της βραδύτητος ταύτης υπήρξεν η επελθούσα μεταβολή των προδιαγεγραμμένων. Είχεν ορισθή ίνα η παρέλασις, εν είδει μάλιστα επιθεωρήσεως, γίνη εν τω πεδίω του Πολυγώνου, ήδη δε το ιππικόν και άλλα σώματα διηυθύνθησαν προς το μέρος εκείνο, και οι υπουργοί αυτοί και τ' άλλα σώματα ήρξαντο πορευόμενοι την αυτήν οδόν, ότε εστάλη να επιστρέψωσι. Επειδή δε απητήτο καιρός, όπως επαναλάβωσι τα σώματα τας οικείας διά την νέαν παρέλασιν θέσεις, δισταγμοί τινές εγεννήθησαν... Τίνες λόγοι υπηγόρευσαν αιφνιδίως την μεταβολήν ταύτην των προδιαγεγραμμένων; Δεν κρίνομεν επάναγκες να προβώμεν εις την έρευναν του ζητήματος, προς Ελληνας απευθυνόμενοι...».

Δύο από τις παλαιότερες απεικονίσεις παρελάσεων. Ευέλπιδες σε εθνική γιορτή του Μεσοπολέμου.

Προχειρότητα ή διαδηλώσεις;

Ο υπαινιγμός του δημοσιεύματος παραπέμπει μεν στην παροιμιώδη προχειρότητα και ανοργανωσιά. Μπορεί, όμως, να υπονοεί και τις ανησυχίες από τυχόν ανεπιθύμητες εκδηλώσεις πολιτών κατά τη μετάβαση του βασιλιά.

Το πολιτικό κλίμα ήταν εξαιρετικά τεταμένο εξαιτίας «πραξικοπήματος» με την εκλογή του προέδρου και τη λειτουργία της Βουλής. Η χώρα διανύει τις μέρες των περίφημων «στηλιτικών», όταν ο Δ. Βούλγαρης κυβερνά χωρίς να διαθέτει την απαιτούμενη πλειοψηφία και σύσσωμος ο αντιπολιτευόμενος Τύπος αναγράφει καθημερινά τα ονόματα των 82 μόλις βουλευτών που τον στηρίζουν. Παραπέμποντας, έτσι, στις αρχαιοελληνικές «στήλες», όπου αναγράφονταν τα ονόματα εχθρών της πόλης.

Η παρέλαση της 25ης Μαρτίου 1933 μπροστά από την Ακαδημία Αθηνών. Ο Μεταξάς δεν «ανακάλυψε» τις παρελάσεις. Προς δόξαν του φασιστικού καθεστώτος τις στρατιωτικοποίησε.

Οι αρχηγοί των κομμάτων της αντιπολίτευσης «μποϊκοτάρουν» τις επίσημες εκδηλώσεις για την επέτειο, ενώ οι ίδιοι, όπως και ο ναύαρχος Κανάρης, αρνούνται να παρακαθίσουν στο ανακτορικό γεύμα.

Στις «ιδιωτικές» εκδηλώσεις για την επέτειο κυριαρχούν εχθρικές διαθέσεις εναντίον της «εξουσίας». Σε μια από αυτές, που διοργάνωσε ο πολιτικός σύλλογος Κοραής στον Αγιο Γεώργιο, ο ναός «είχεν πολιορκηθή υπό αστυνομικών κλητήρων και υπό υπαξιωματικών» και από άλλους τους οποίους «η Αστυνομία προσέλαβεν εις έκτακτον υπηρεσίαν, διά τας κακάς αυτάς ημέρας και εξώπλισεν δι' όπλων κεκρυμμένων»!

Η παρέλαση της 25ης Μαρτίου 1933 μπροστά από την Ακαδημία Αθηνών. Ο Μεταξάς δεν «ανακάλυψε» τις παρελάσεις. Προς δόξαν του φασιστικού καθεστώτος τις στρατιωτικοποίησε.

Οσο για τη στρατιωτική παρέλαση, σε αυτή συμμετείχαν περίπου 2.000 άνδρες. «Ο Βασιλεύς (και οι άλλοι επίσημοι) ίστατο επί της κλίμακος του προς την πλατείαν των ανακτόρων εξώστου... Τα στρατιωτικά σώματα διερχόμενα ενώπιον ανέκραζον ΖΗΤΩ κατά τα κεκανονισμένα και κατά τα διαταχθέντα. Ο Βασιλεύς, αφού παρήλθεν ο στρατός, εχαιρέτησεν τρις το πληρούν την πλατείαν πλήθος του Λαού, όπερ ετήρησε ευλαβή σιγήν...».

Με το τελευταίο, που επαναλαμβάνεται συνεχώς στις περιγραφές του γιορτασμού, υποδηλώνεται ότι διά της σιωπής εκδηλωνόταν η λαϊκή αντίθεση για τις παραβιάσεις του Συντάγματος και τα όσα διαδραματίζονταν συνολικά στην πολιτική σκηνή κατά την ευρύτερη περίοδο. Η στάση αυτή χαρακτηριζόταν «ως γαλήνη της Νεκράς Θαλάσσης, γαλήνη φοβερωτέρα της τρικυμίας!».

Μια άποψη

Η ιστορικός Χριστίνα Κουλούρη, που έχει ασχοληθεί ειδικά με το θέμα των παρελάσεων, σημειώνει σχετικά: «Παρά το βαρύ κλίμα που περιγράφουν οι εφημερίδες, ο εορτασμός του 1875 περιείχε μια καινοτομία της οποίας δεν αξιολογήθηκε τότε η σημασία: τη στρατιωτική παρέλαση.

Στη Γαλλία και στα γερμανικά κράτη ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα η στρατιωτική παράταξη, επιθεώρηση και παρέλαση αποτελούσε τμήμα του εορταστικού κώδικα των δημόσιων εορτών που, ακόμη κι αν επρόκειτο για γιορτές εθνικές, ήταν τελετές που είχαν ως στόχο την πολιτική νομιμοποίηση και την κοινωνική συνοχή.

Στην Ελλάδα ο στρατός ήταν πάντοτε παρών στην εθνική εορτή, παραταγμένος στους δρόμους απ΄ όπου περνούσε η βασιλική πομπή στην καθιερωμένη διαδρομή παλάτι - εκκλησία - παλάτι, αλλά δεν παρήλαυνε...». Η στρατιωτική παρέλαση, αν και τον επόμενο χρόνο θα ματαιωθεί λόγω κακοκαιρίας, καθιερώνεται ακριβώς τότε και θα κυριαρχήσει στο τελετουργικό της επετείου.

ΤΟ ΜΑΘΗΤΙΚΟ ΞΑΦΝΙΑΣΜΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΝΟΗ ΤΟΥ ΑΙΩΝΑ
«Μια λαμπρά ιδέα» σε εποχές εθνικής κατήφειας

Οι μαθητικές παρελάσεις όπως και οι στρατιωτικές θα αρχίσουν κι αυτές παράτυπα. Με την έννοια ότι δεν περιλαμβάνονται στο τυπικό των επίσημων εορτασμών της 25ης Μαρτίου, όταν ξεκινούν. Πρώτη καταγραφή τους γίνεται το 1899. Μέχρι τότε παρελαύνουν μόνο φοιτητές.

Είτε ως ένοπλα τμήματα μετά την επανασύσταση της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας (τα ένοπλα τμήματα φοιτητών επανεμφανίζονται μετά το 1875-1876) είτε «κατά τετράδες», όταν στεφανώνουν ανδριάντες ηρώων του Αγώνα.

Στο επίσημο πρόγραμμα του εορτασμού της επετείου του 1899 αναφέρονται τα «ειωθότα», χωρίς να γίνεται αναφορά σε μαθητές. Ιδού όμως η συνέχεια από τις περιγραφές των εφημερίδων της επομένης:

Μια ιδέα του σχολικού επιθεωρητή

«Είχε λήξει η τελετή και ο πολύς κόσμος ήρχισε ν' αποσύρεται, οπότε αιφνιδίως ακούονται τύμπανα ηχούντα και φωναί παιδικαί άδουσαι»... Ηταν οι μαθητές των δημοτικών σχολείων, οι οποίοι υπό την αιγίδα των διδασκάλων των διηρημένοι κατά σώματα με την σημαίαν εκάστου σχολείου εμπρός, ανεχώρουν από την Μητρόπολιν μεταβαίνοντες εις το Πανεπιστήμιον διά να στέψωσιν τους ανδριάντας...

Διέσχισαν την οδό Ερμού ανά τετράδας βαδίζοντες με βήμα αρρενωπόν, τη συνοδεία τυμπάνων και της μουσικής του Ορφανοτροφείου (Χατζηκώστα), ενώ συγχρόνως έψαλλον καθ' οδόν διάφορα επίκαιρα πολεμικά άσματα...».

Οι μαθητές έστεψαν τα αγάλματα στα Προπύλαια, επιστρέφοντας συντεταγμένα στην οδό Σταδίου, «όπου παρετάχθησαν πάλιν εις φάλαγγας κατά σχολεία... Εκεί εξεφώνησεν δεύτερον λογίδριον ο επιθεωρητής κ. Μιχαλόπουλος (ομιλία είχε κάνει και κατά τη στέψη)... Και έληξεν εδώ το ωραιότερον μέρος της χθεσινής τελετής, το οποίον εις όλους θ' αφήση αναμνήσεις διά την μοναδικήν επιτυχίαν του».

Φαίνεται ότι η πρωτοβουλία ανήκει στον σχολικό νομαρχιακό επιθεωρητή. Ο θεσμός ήταν νεότευκτος και είχε εισαχθεί με πρόταση των δασκάλων και στόχο κάποια αποκέντρωση της εκπαίδευσης.

Οπως όλα δείχνουν, ο Μιχαλόπουλος είχε την ιδέα αυτή, έκανε τη σχετική πρόταση στο σχολικό Εποπτικό Συμβούλιο και πραγματοποιήθηκε η παρέλαση. Αγνωστο αν απευθύνθηκε και στο υπουργείο Παιδείας κι αν πήρε, έστω άτυπα, τη σχετική άδεια. Το ίδιο, άλλωστε, συνέβη σε μικρότερη κλίμακα και στον Πειραιά, όπου και εκεί παρέλασαν οι μαθητές την ίδια χρονιά. Η παρουσία τους, μάλιστα, είχε καταχωρισθεί και στο επίσημο τοπικό πρόγραμμα.

Οσο για την υποδοχή της καινοτομίας, είναι χαρακτηριστικά όσα σημειώνει ο Γεώργιος Σ. Φραγκάκης (λόγιος, πολιτικός και από τους ιδρυτές του Πάντειου Πανεπιστημίου αργότερα), που τότε δημοσιογραφεί. Στη μαθητική παρέλαση γράφει ότι βρήκε «την συγκίνησιν της οποίας είχον ανάγκην εις την ωραίαν, όσο και πρωτότυπον εικόνα, την μόνην αξίαν της χθεσινής ημέρας.

Η ιδέα ήτο λαμπρά και ελπίζομεν πλέον η εορτή να καθιερωθή. Του χρόνου θέλομεν να ίδωμεν τους μαθητάς όλων των σχολείων, από του δημοτικού μέχρι των γυμνασίων, παρελαύνοντας με ρυθμικόν βήμα προ των εθνικών μνημείων κατά την 25ην Μαρτίου.

Αυθόρμητη η λαϊκή συμμετοχή

Το θέαμα όλων των μαθητών με ομοιομόρφους στολάς και αρμονικόν βήμα, με έξυπνα και καθαρά πρόσωπα θα είναι η καλλιτέρα των εορτών... Την χθεσινήν εορτήν υπολαμβάνομεν ως εν αίσιον διά το μέλλον, ως αρχή καλλιτέρας εργασίας, ίνα αποκτήση εκπαίδευσιν και ανατραφή η νέα γενιά με αρχάς υγιεστέρας και πατριωτικοτέρας...».

Αφήνοντας κατά μέρος την αξιολόγηση παρόμοιων προτάσεων και προβληματισμών, που εξηγούνται στο πλαίσιο της εθνικής κατήφειας μετά την ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο, τον διεθνή οικονομικό έλεγχο μετά την πτώχευση και την πολιτική κατάσταση της εποχής, αυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι άλλο: οι μαθητικές παρελάσεις άρχισαν στην εκπνοή του 19ου αιώνα. Μάλλον αυθόρμητα και ως μια διάσταση της λαϊκής συμμετοχής στις εθνικές επετείου. Αλλο θέμα πώς εξελίχτηκαν στη συνέχεια.

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ
Επί Μεταξά η φασιστικοποίηση των μαθητικών παρελάσεων

Οι μαθητικές παρελάσεις δεν καθιερώθηκαν κεντρικά και πανελλαδικά αμέσως μετά το 1899, όπως προτεινόταν από μερικούς. Ούτε ήταν παρακολούθημα των στρατιωτικών παρελάσεων όταν και όπως γίνονταν. Η «στρατιωτικο­ποίηση», με όλα τα παρεπόμενα, τα οποία προκάλεσαν στο παρελθόν και συνεχίζουν ως σήμερα πολλές συζητήσεις, θα συμβεί μερικές δεκαετίες αργότερα. Επί δικτατορίας Μεταξά το 1936. Παρά την ευχάριστη έκπληξη που προκάλεσαν οι πρώτες μαθητικές παρελάσεις σε Αθήνα και Πειραιά, δεν μονιμοποιούνται. Οι κυβερνήσεις και τα υπουργεία Παιδείας δεν προκύπτει μετά να έχουν πάρει κάποια σχετική απόφαση. Εξακολουθούν, όμως, να γίνονται σποραδικά όχι μόνο στην πρωτεύουσα αλλά και σε άλλες πόλεις. Οφείλονται, όμως, σε περιφερειακές πρωτοβουλίες εκπαιδευτικών ή τοπικών αρχών. Ετσι για παράδειγμα το 1914 στον Πειραιά οι μαθητές παρελαύνουν ζητωκραυγάζοντες στους δρόμους, στεφανώνουν το άγαλμα του Καραϊσκάκη, παίρνουν μέρος σε λαμπαδηφορίες. Παρομοίως στη Θεσσαλονίκη, στο Αργος, στη Λάρισα και άλλες πόλεις. Στην Κέρκυρα «εγένετο λαμπρά παρέλασις προ των Ανακτόρων και δια των κεντρικοτέρων οδών, των στρατιωτικών λαμπαδηφορούντων, των δε μαθητών του Γυμνασίου μετά ανηρτημένων ενετικών φανών τη συνοδεία της μουσικής Ρομποτή έψαλλον...». Μία δεκαετία αργότερα, όταν πανηγυρίζεται η ανακήρυξη της Δημοκρατίας στις 25 Μαρτίου 1924 οι μαθητές είναι πάλι παρόντες. Για την ιστορία ας σημειωθεί ότι τότε παίρνουν μέρος και αεροπλάνα ρίχνοντας προκηρύξεις για την αναγέννηση της Δημοκρατίας. Το ίδιο δύο χρόνια μετά, με επίκεντρο τον γιορτασμό στο Παναθηναϊκό Στάδιο και άλλες χρονιές.

Η στροφή προς τη «στρατιωτικο­ποίησή» τους γίνεται το 1936. Μάλιστα πριν από την κήρυξη της δικτατορίας όταν ο Μεταξάς γίνεται πρωθυπουργός ελέω του βασιλιά Γεωργίου Β'. Τότε ακριβώς ο Μεταξάς αναλαμβάνει να υλοποιήσει το «μεγαλεπήβολο» σχέδιο για τη φασιστικοποίηση και των μαθητικών παρελάσεων. «Τι όνειρο ήταν χθες και σήμερα», γράφει στο ημερολόγιό του σε μία από τις παρελάσεις επί των ημερών του. «Το έργον μου! Εργον που ενίκησε μέσα σε τόσες αντιδράσεις! Σχεδόν 18.000 παιδιά... Εντύπωσις εις τον κόσμον καταπληκτική!». Η συνέχεια, όμως, είναι μια άλλη ιστορία...

Τ. Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=64163527