ΤΑΚΗΣ ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ : Πάσχα στη σκιά του πολέμου και της διχόνοιας

100 ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ ΓΡΑΦΕΤΑΙ ΤΟ ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΙΧΑΣΜΟΥ

Πάσχα στη σκιά του πολέμου και της διχόνοιας

«Πάσχα ήτον αυτό ή Χριστούγεννα; Οι γεροντότεροι δεν ενθυμούνται το όμοιόν του...». Ετσι ξεκινά το πασχαλιάτικο χρονογράφημά του ο Ι. Κονδυλάκης με τον παραδοσιακό τίτλο «Εορτή των εορτών» πριν από έναν ακριβώς αιώνα.

Εικόνα του Φρίξου Αριστέα για το Πάσχα του 1915 (σκίτσο από το «ΣΚΡΙΠ»).

Το Μεγάλο Σάββατο και τη μέρα της Λαμπρής (21-22 Μαρτίου 1915) έβρεχε συνέχεια. Μελαγχολικές οι μέρες, όπως περιγράφεται παντού στον Τύπο των ημερών. Πού έκρυβε ο «παλίμβουλος Αττικός ουρανός τέτοια πελιδνή Λαμπρή;» αναρωτιέται το νεότευκτο τότε «Εθνος». «Παρά τον εορτασμό της είχε κάτι το στυγνόν...».

Δεν ήταν, όμως, ο καιρός που εμπόδισε τις παραδοσιακές εκδηλώσεις στους ανοικτούς χώρους. Ούτε τα κλειστά καταστήματα και καφενεία, λόγω της εφαρμογής για πρώτη φορά της γενικευμένης κυριακάτικης αργίας. Η εθνική μελαγχολία, η ανησυχία και ο φόβος τροφοδοτούνταν από την πολεμική καταιγίδα που είχε ξεσπάσει στην Ευρώπη.

Ο Γ. Σουρής στο ΡΩΜΗΟ «λέει» τα κάλαντα με σαρκασμό:

Μέσα σ' οβίδων σφύριγμα
ακούεται το κήρυγμα
μεγάλης Αναστάσεως...
Ανθίζουν τώρα Πασχαλιές
βροντούν στ΄ αφτιά μας πιστολιές...
κι όλοι γιορτάζουν χαρωποί
και μ΄ αίμα βάφονται τ' αυγά...

Σκίτσο στον «Ρωμηό» του Γ. Σουρή με τους Βενιζέλο και Γούναρη να γρονθοκοπούνται ενώ παρακολουθούν ικανοποιημένοι Τούρκοι και Βούλγαροι.

Ανθησις νέα στο ντουνιά
ο Παν τριγύρω μας αυλοί
κι ανθρώπους σφάζουνε γι΄ αρνιά
κι ανθρώπους ψήνουν στο σουβλί...

 

Δεν έχει μάθει ακόμη ότι τις μέρες που γράφει αυτά, χρησιμοποιούνται και τα πρώτα χημικά όπλα στο ευρωπαϊκό μακελειό. Δεν ήταν, όμως, ούτε και ο πόλεμος που μαινόταν σε όλα τα μέτωπα που έσκιαζε εκείνο το Πάσχα.

Είναι επιπλέον η γενική κατάσταση της χώρας. Τα σύννεφα του εθνικού διχασμού που εμφανίστηκαν απειλητικά από τις αρχές του χρόνου κι άρχισαν να πυκνώνουν. Η καταιγίδα ήταν, πια, ορατή, στον πολιτικό ορίζοντα. Ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος έχει οδηγηθεί σε παραίτηση από τον Φεβρουάριο, μετά τη νέα σύγκρουσή του με τον Βασιλιά Κωνσταντίνο για την περίφημη ελληνική «ουδετερότητα» στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αιτία η ναυτική εκστρατεία της Αντάντ (Τριπλή Συνεννόηση Αγγλίας - Γαλλίας - Ρωσίας) στα Δαρδανέλια, με στόχο τον έλεγχο των Στενών. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετά τους αρχικούς δισταγμούς, έχει προσχωρήσει στις κεντρικές δυνάμεις (Γερμανική αυτοκρατορία, Αυστροουγγαρία) από τον προηγούμενο Σεπτέμβριο. Οι Γερμανοί έχουν αναλάβει τη διεύθυνση και διεξαγωγή των στρατιωτικών επιχειρήσεων, ειδικά στα Στενά.

Τα συνθήματα «Κάτω ο βασιλεύς Κωνσταντίνος» και «Ζήτω ο βασιλεύς Κωνσταντίνος», εναλλάσσονται και θα κυριαρχήσουν σε όλη τη διάρκεια του εθνικού διχασμού.

Ο Βενιζέλος, θερμός υποστηρικτής της ελληνικής συμμετοχής στο πλευρό των συμμάχων από την έναρξη του πολέμου, διαβλέπει μοναδική ευκαιρία για πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας.

Πίστευε πως αργά ή γρήγορα τα στρατηγικά Στενά θα έπεφταν και οι σύμμαχοι θα εισέρχονταν στην Κωνσταντινούπολη. Εκτιμούσε ότι θ' ακολουθήσει εκδίωξη των Οθωμανών από τη Θράκη και τη Μικρά Ασία. Το συμπέρασμά του ήταν ότι η Ελλάδα δεν μπορούσε άλλο να μένει απαθής. Σ΄ αντίθεση με τον βασιλιά Κωνσταντίνο, ο οποίος ακόμη και τότε έμενε αφοσιωμένος στην ουδετερότητα («ευμενής» έχει χαρακτηριστεί, με την έννοια ότι ήταν φιλική προς τις κεντρικές δυνάμεις.) Η φιλογερμανική αυλή πίστευε ακόμη ότι η Αντάντ θα ηττηθεί, ενώ ο Βενιζέλος είναι βέβαιος για τη νίκη της.

Η φλόγα της προσδοκίας

Καθώς ο αγ­γλογαλλικός στόλος άρχισε να βομβαρδίζει (Φεβρουάριος, Μάρτιος) τα οθωμανικά φρούρια των Στενών, ο ιστορικός Γ. Βεντήρης δίνει μια εικόνα της ατμόσφαιρας που επικρατεί: «Η ηχώ των πυροβόλων της Προποντίδος έφθανε έως περάτων πάσης της Ελλάδος. Οι αετοί του Βυζαντίου κτυπούσαν τα φτερά των επάνω από την αθηναϊκήν Ακρόπολιν και την κοιλάδα του Ευρώτα. Νέοι δρόμοι ανοίγοντο σε αρχαίες ελπίδες. Την ώραν αυτήν, όπου τα σπαθιά της χριστιανοσύνης άστραφταν στην βαρειάν ασπίδα του Ελλησπόντου, οι καρδιές των Ελλήνων έκαιγαν από την φλόγα της προσδοκίας.

Ποιος ετόλμα να συλλογισθή ότι το ελληνικόν γένος θα έβλεπεν, ως μακρινόν πυροτέχνημα, τον πολύνεκρον αγώνα, όστις διέσειε τας θαλασσίας πύλας της Βασιλίδος. Οι τελευταίοι και δια να το σκεφθούν έστω θα ήσαν οι κυβερνήται της ελευθέρας Ελλάδος».

Είναι δυσδιάκριτο αν η συγγραφική έξαρση του βενιζελικού ιστορικού απηχεί τις διαθέσεις της πλειονότητας. Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι οι περισσότεροι Ελληνες πολίτες αυτήν την περίοδο τάσσονται κατά του πολέμου. Υπέρ μιας πραγματικής ουδετερότητας, όχι φιλικής, όμως, προς τους Αυστρογερμανούς. Από την άλλη πλευρά, η παραδοχή αυτή κλονίζεται από τα αποτελέσματα των εκλογών που θα ακολουθήσουν, έπειτα από δύο μήνες. Η μεγάλη πλειοψηφία επιλέγει ξανά τον Βενιζέλο, που έχει σημαία του τη συμμετοχή στις πολεμικές επιχειρήσεις. Προφανώς, η προσδοκία για μια μεγάλη Ελλάδα επικρατεί.

ΜΑΥΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ
Ο Γούναρης γίνεται πρωθυπουργός και ρίχνει βόμβα για εθνικές παραχωρήσεις

Η σύγκρουση Κωνσταντίνου-Βε­νιζέλου, με επίδικο τη συμμετοχή ή όχι της Ελλάδας στην εκστρατεία των συμμάχων στα Δαρδανέλια, μέσω ελληνικής στρατιωτικής επιχείρησης στη χερσόνησο της Καλλίπολης, ανάγκασε τον τελευταίο να παραιτηθεί (21 Φεβρουαρίου 1915).

Αλλά δεν ήταν μόνο η παραίτηση (συνοδεύτηκε και με δήλωση αποχώρησης από την πολιτική). Ούτε η ανάθεση της πρωθυπουργίας στον Δ. Γούναρη και η αυθαίρετη διάλυση της Βουλής που βάραιναν το κλίμα.

«Ερρίφθη» -σημειώνεται αργότερα σ΄ ένα φιλοβενιζελικό χρονικό- «από τους ισχυροτέρους και περισσοτέρους φίλους του Βενιζέλου ... να γίνει επανάστασις και ν΄ ακολουθήση το Εθνος τον δρόμον που θέλει αυτό και όχι εκείνον που θέλει ένας ξένος προς την θέλησιν του Εθνους». Ο Βενιζέλος «ήθελε, όμως, να εξαντλήση όλα τα νόμιμα μέσα και να μη δημιουργήση εις τόσον κρίσιμον ώραν αναρχίαν εις την Ελλάδα».

Ετσι κι αλλιώς, ενώ «έξω η πόλις έπλεεν εις την χαράν της πρωίμου ανοίξεως... Είδος τρόμου διέτρεξεν την πρωτεύουσα. Καθείς είχεν την αίσθησιν ότι άνοιγεν έξαφνα πελώριο χάσμα... Η απομάκρυνσις του φιλελευθέρου υπουργείου είχεν αφορμήν και αποτέλεσμα συγχρόνως την εκ του ευρωπαϊκού πολέμου εθνικήν κρίσιν. Εις αυτήν ήρχισαν προστιθέμενα ραγδαία συμπτώματα βαρυτάτης εσωτερικής ανωμαλίας» ( Γ. Βεντήρης).

Τα μυστικά υπομνήματα

Στόχος Κωνσταντίνου και Γούναρη, μετά τον εξαναγκασμό Βενιζέλου σε παραίτηση, ήταν να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις, ώστε ν' αποσπάσουν στις επικείμενες εκλογές την πλειοψηφία στη βενιζελοκρατούμενη ως τότε Βουλή.

Στο πλαίσιο αυτό θα σκάσει μια βόμβα μεγαλοβδομαδιάτικα και θα αρχίσουν να αποκαλύπτονται μερικές από τις πιο μαύρες σελίδες στη νεότερη ιστορία μας. Πρόκειται για τα μυστικά υπομνήματα και τις διαβουλεύσεις τόσο του Βενιζέλου σε πρώτη φάση όσο και του βασιλιά (σε μια δεύτερη αργότερα) για την παράδοση εθνικών εδαφών. Σε αντάλλαγμα μικρασιατικών περιοχών, που θα παραχωρούνταν στην Ελλάδα.

Το προοίμιο αυτού, που ονομάστηκε στην ιστορία μας Εθνικός Διχασμός (εμφύλιος στην ουσία πόλεμος), αρχίζει να γράφεται με μια δήλωση του νέου πρωθυπουργού Γούναρη μία εβδομάδα πριν από το Πάσχα. Σύμφωνα μ΄ αυτή «πολιτική της κυβερνήσεως (της δικής του) δεν είναι σαν την πολιτική άλλων, που ήσαν διατεθειμένοι να κάνουν εθνικάς παραχωρήσεις».

Ο Βενιζέλος κάλεσε τον πρωθυπουργό να ανακαλέσει, αλλά εκείνος έπραξε ακριβώς το αντίθετο. Το επιβεβαίωσε χωρίς να αναφέρει τις προϋποθέσεις για τις παραχωρήσεις. Ετσι άνοιξε ο ασκός του Αιόλου με αλληλοκατηγορίες για τις εθνικές μειοδοσίες και προδοσίες.

ΒΕΝΙΖΕΛΙΚΟΙ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΒΑΣΙΛΙΚΩΝ
Αλληλοκατηγορίες περί προδοσίας

Ο Βενιζέλος, καθώς Κωνσταντίνος και Γούναρης αποφασίζουν να «αποκαλύψουν» ότι... παζάρευε ελληνικά εδάφη, βρισκόταν στις Σπέτσες. Αμέσως μετά την επιστροφή του «προ της βρωμεράς και θρασείας συκοφαντίας ηναγκάσθη να δημοσιεύση τα δύο από τα τρία υπομνήματα, όχι ένα, όπως ενόμιζεν ο κόσμος εις την αρχήν, που είχεν υποβάλει εις τον βασιλέα» (φιλοβενιζελική περιγραφή).

Τα πρώτο είδε το φως μαζί με την εκφορά του Επιταφίου. Το δεύτερο εν όψει της Ανάστασης την επομένη.Είχαν υποβληθεί στον βασιλιά από τον πρωθυπουργό Βενιζέλο στις 11 και 17 Ιανουαρίου. Λίγο πριν οριστικοποιηθεί η προσχώρηση της Βουλγαρίας (άτυπη ως τον Σεπτέμβριο 1915) στις κεντρικές δυνάμεις.

Σε αυτά ο Βενιζέλος ανέπτυσσε τη στρατηγική και τους στόχους του για τη συμμετοχή της Ελλάδας στον πόλεμο. Mε κίνητρο τη βουλγαρική προσχώρηση στην Αντάντ και τη δημιουργία βαλκανικού μετώπου (Ελλάδα, Βουλγαρία, Ρουμανία σε βοήθεια της Σερβίας) και με σύμφωνες Αγγλία και Γαλλία, προχωρούσε σε μια μεγαλεπήβολη (βενιζελικός χαρακτηρισμός) πρόταση-σχέδιο: Να παραχωρηθεί στους Βούλγαρους το τμήμα Καβάλας, Δράμας, Σαριμπασάν (οθωμανικός Καζάς - σήμερα Χρυσούπολη). Με βασικά ανταλλάγματα στη δυτική Μικρά Ασία. Σύμφωνα με πληθυσμιακούς υπολογισμούς του, θα δίνονταν μακεδονικές περιοχές με 30.000 Ελληνες και θα έπαιρνε η χώρα μικρασιατικές με 800.000.

Το τρίτο υπόμνημα είχε υποβληθεί (μέσα Φεβρουαρίου 1915) και αφού είχε κριθεί, πια, η προσχώρηση της Βουλγαρίας στις κεντρικές δυνάμεις.

Το τελευταίο δεν το έδωσε τότε στη δημοσιότητα ο Βενιζέλος, κρίνοντας ότι περιείχε μυστικά που δεν έπρεπε να γνωσθούν. «Αν τολμάτε, είπε σε βασιλιά και Γούναρη, δημοσιεύσατέ το εσείς. Ο ιδικός μου πατριωτισμός δεν το επιτρέπει...».

Το περιεχόμενό του θα γίνει αργότερα γνωστό και η απόρριψή του από τον Κωνσταντίνο είχε οδηγήσει τον Βενιζέλο στην παραίτησή του. Σε γενικές γραμμές πρότεινε χερσαία ελληνική επιχείρηση στην Καλλίπολη, στο πλαίσιο της συμμαχικής ναυτικής εκστρατείας στα Στενά.

Η άποψη Κορδάτου

Στόχος η σύμπραξη, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του και τις συνεννοήσεις του με Αγγλία - Γαλλία, η συμμετοχή της Ελλάδας στη μελλοντική ρύθμιση του ζητήματος της Κωνσταντινούπολης και των Στενών (προβλεπόταν διεθνοποίηση). Πρόσθετε ότι μαζί με αυτό «αφ' ετέρου έχομεν να προσδοκώμεν, εν περιπτώσει νίκης της Τριπλής Συνεννοήσεως, εδαφικάς παραχωρήσεις εν Μικρά Ασία».

Ο Κωνσταντίνος είχε συμφωνήσει με τις θέσεις αυτές σε γενικές γραμμές - έστω και προσχηματικά. Ο ίδιος τώρα σιωπά και η κυβέρνηση δηλώνει ότι ουδέποτε συναίνεσε σε τέτοιες διαβουλεύσεις.

Ο «πόλεμος» έχει αρχίσει. Οι βενιζελικοί καταγγέλλουν τους βασιλικούς για προδοσία του ελληνισμού, επειδή ήθελαν μια μικρή κι όχι μια μεγάλη Ελλάδα, προκειμένου να μη συγκρουστούν με τη Γερμανία! Οι βασιλικοί τους βενιζελικούς για προδοσία, επειδή διαπραγματεύονταν εθνικά εδάφη (αργότερα και οι ίδιοι θα συζητήσουν σε μια παρόμοια βάση τόσο με τους Αγγλογάλλους όσο και με τους Γερμανοβουλγάρους!).

Η εκτίμηση του ιστορικού Γ. Κορδάτου, που έχει ασχοληθεί αναλυτικά με αυτήν την πτυχή, έχει θέση επιλόγου σε κείνο το ιστορικό Πάσχα του 1915: «Οι αντιθέσεις έφθασαν στα άκρα. Οι γερμανόφιλοι τώρα που είχαν τη δική τους κυβέρνηση ήταν απειλητικοί. Ο Κ. Εσλιν (παράγοντας των φιλοβασιλικών) μάλιστα κατηγόρησε τον Γούναρη πως είναι πολύ συγκαταβατικός. Επρεπε να διατάξει τη σύλληψη του προδότη Βενιζέλου. Η ατμόσφαιρα όχι μόνο στην Αθήνα αλλά και στις επαρχίες ήταν εκρηκτική. Ο κόσμος είχε χωριστεί ... Οι κωνσταντινικοί δεν ήταν οι πιο πολλοί. Ηταν όμως μαχητικοί γιατί τα αστυνομικά όργανα και ο κρατικός μηχανισμός ήταν στα χέρια τους...».

Η νίκη των βενιζελικών στις εκλογές της 31ης Μαΐου, παρά το γεγονός ότι καταποντίστηκαν στη Μακεδονία, δεν θα είναι ο επίλογος της διαίρεσης. Αλλά η αρχή ενός νέου και του πιο δραματικού κεφαλαίου στον Εθνικό Διχασμό. 

Τ. Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=64169914