Οι άγγελοι στην τέχνη

Ν. Γύζης, Ιδού ο Νυμφίος, Εθνική Πινακοθήκη. 

Οι αρρενωποί άγγελοι με τις ρομφαί­ες εξελίσσονται στους ναύτες του Γ. Τσαρούχη ή στους στεφανωμένους έρωτες του L Μόραλη, αποδεικνύοντας τη λειτουργία μιας παράδοσης συνεχούς.

Άγγελοι θανάτου και Ανάστασης

Αρρενωποί, αλλά και γλυκύτατοι 

συνθέτουν μιαν άκρως μυστικιστική ατμόσφαιρα

Του ΜΑΝΟΥ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗ*

Υπάρχει ένας παλιός πίνακας του Balthus ο οποίος απεικονίζει ένα κλειστό δωμάτιο κι ένα κοιμισμένο κορίτσι. Αιφνίδια, τη σιωπή του χώρου διασπά η παρουσία μιας παράξενης μορφής που εισβάλλει ανατρέποντας την ακινησία των πραγμάτων. Πρόκειται για τον άγγελο της καθημερινότητας και τον έρωτα που ήρθε να ξυπνήσει τη γυναίκα στο κοιμισμένο κορίτσι. Είναι επίσης γνωστός ο Novus Angelus του Paul Klee, ο οποίος με ταχύτατο πέταγμα στρέφεται προς τα εμπρός χαράζοντας ουσιαστικά τα όρια του μέλλοντος. Συνεχώς, όμως, γυρίζει το βλέμμα του πίσω. Το παρελθόν που κουβαλάει μέσα του τον διχάζει.

 Οι  άγγελοι του Giotto κοσμούν το παρεκκλήσιο της Αρένας στην Πάδοβα

Οι άγγελοι, αυτές οι ιδανικές φιγούρες που στέκουν ερωτικά ή παρηγορητικά και στο θείο και στο ανθρώπινο, φαίνεται ότι έχουν στοιχειώσει στη δυτική τέχνη. Οι ιστορικοί της τέχνης όλου του κόσμου θεωρούν τις τοιχογραφίες του Giotto στο παρεκκλήσιο της Αρένας στην Πάδοβα ως την απαρχή της μοντερνικότητας. μιας συγκεκριμένης αντίληψης δηλαδή της εικαστικής έκφρασης που συνεχίζεται ως τις μέρες μας. Εκεί ο Giotto δημιούργησε αγγέλους γεμάτους πνευματικότητα, με απόλυτη συνείδηση του νέου κόσμου που τότε εκυοφορείτο. Κι εμείς όμως έχουμε στον χώρο μας κάτι ανάλογο· εννοώ την Περίβλεπτο του Μυστρά, οι τοιχογραφίες της οποίας κάποτε θ' αναγνωρισθούν ως κορυφαίο μνημείο της ευρωπαϊκής παράδοσης. Εκεί ιστορούνται άγγελοι βαθιά ποτισμένοι από το δέος του θανάτου, από τη φρίκη της θεϊκής οργής. Λίγο νωρίτερα, στη Μητρόπολη του Μυστρά (XIII αι.), οι άγγελοι που προετοιμάζουν το θρόνο του Θεού, θα σφραγισθούν από ανείπωτη γλύκα μέσα σε μιαν άκρως μυστικιστική ατμόσφαιρα. Στην ίδια εποχή ανήκουν και οι άγγελοι που θρηνούν γύρω από τον Σταυρό του Χριστού στον Άγιο Μάρκο Βενετίας, όπου λάμπει το πάθος τους μέσα από τη στιλπνότητα των ψηφιδωτών. Στο Αρχιεπισκοπικό Μουσείο Λευκωσίας διασώζεται εικόνα του Αρχάγγελου Μιχαήλ από την Παναγία Χρυσαλινιώτισσα. Ο ανώνυμος αγιογράφος παρουσιάζει μια μορφή νεανική, μελαχρινή, μεσογειακότατη, δουλεμένη με όμπρα ψημένη, η οποία καταφάσκει στο θάνατο χωρίς ελπίδα. Στην Galleria Uffizi της Φλωρεντίας εκτίθεται ένας μικρός, επαναστατικός για το θέμα του, πίνακας του Rosso Florentine. Πρόκειται για έναν μικρούλη άγγελο με κοκκινογάλαζα, θεατρικά φτερά που έγειρε κι αποκοιμήθηκε πάνω στην κιθάρα του.

 H Προετοιμασία του Θρόνου. Mητρόπολη του Mυστρά (1270-1285)

Εδώ το θέμα είναι εκτός οποιασδήποτε δογματικής παράδοσης και χρησιμοποιείται ως άλλοθι για να στηθεί μια σκηνή γοητευτικά ονειρική. Αυτής της καινούργιας εικονογραφίας τελευταίος χρήστης είναι ασφαλώς ο Βιμ Βέντερς και οι βερολινέζοι του άγγελοι με τις φαρδιές καμπαρτίνες. Τελικά, μέσα στην εξέλιξη της τέχνης, μερικά πράγματα μοιάζουν τόσο πολύ καθώς διαγράφουν τους αρμονικούς κύκλους τους.

Είναι τελικά εκπληκτικό το πώς ο ένας αιώνας σχολιάζει και ερμηνεύει τον άλλο.

Υπό το πρίσμα αυτό κανείς δεν μπορεί σήμερα ν' αντιληφθεί τη βαθύτερη λειτουργία και την αισθητική της κινούμενης εικόνας, αν υποτιμήσει τη σχέση της με τη μεγάλη ζωγραφική του παρελθόντος. Ήδη, προς το τέλος της Αναγέννησης οι μανιεριστές ζωγράφοι τολμούν να διατυπώσουν εικαστικά την αμφιβολία και την απογοήτευση τους από την εποχή τους.

Αυτή η στάση τους καθιστά σήμερα εξαιρετικά επίκαιρους. Η υποκειμενική τους όραση που σαρκάζει την αυθεντία του ορθολογικού κουιτσέντο, μπορεί σήμερα να κριθεί ως άκρως «κινηματογραφική ». Αρκεί βέβαια να μην αναφερόμαστε -πλην ελαχίστων εξαιρέσεων- στο ελληνικό σινεμά.

Στη νεοελληνική, τώρα, ζωγραφική οι άγγελοι, συναισθηματικοί και παράφοροι, μυστικοί και πανταχού παρόντες, τρυφεροί και αδιόρατα λυπημένοι, δανείζουν το ονειρικό τους περίγραμμα για να διατυπωθούν παράξενες, εικαστικές ιστορίες. Ο αρρενωπός άγγελος του Γύζη που με μια δραματική κίνηση διαλύει τα σκότη του θανάτου για ν' αναγγείλει την Ανάσταση, περνά ακέραιος μέσα στη ζωγραφική του Τσαρούχη. Μόνο που τώρα καθίσταται περισσότερο γήινος και φθαρτός και δεν διστάζει να ξεκουραστεί σε συνοικιακά καφενεία. Παντού και κάθε στιγμή μπορεί να λάμψει η Ανάσταση, είναι σαν να λέει.

Ο Νικόλαος Γύζης, ο αισθαντικός δάσκαλος του 19ου αι., άρχισε ν' ασχολείται με ιδεαλιστικά θέματα εγκαταλείποντας σταδιακά τη μελοδραματική ηθογραφία ήδη από το 1876. Δέκα χρόνια αργότερα η συμβολική ζωγραφική θα τον απορροφήσει αποκλειστικά (Εαρινή Συμφωνία, 1886). Στόχος του είναι πλέον ν' αποδώσει την ιδέα μέσω των πλαστικών μορφών. Η πνευματικότητα και το βαθύ, θρησκευτικό αλλά και ανθρωπιστικό αίσθημα αυτών των έργων είναι προφανές. Το 1895 αφιερώνει 12 σπουδές για τον «Αρχάγγελο», μέρος μιας ανολοκλήρωτης, επικής σύνθεσης που την ονόμαζε «Η Αποθέωσις της Πίστεως».   Ο   «Θρίαμβος  της Θρησκείας» της Συλλογής Κουτζίδη παρουσιάζει κατά μέτωπον έναν άγγελο-πολεμιστή με ασπίδα και υψωμένη ρομφαία εμπρός στον άδειο Σταυρό. Τα φτερά του είναι ακόμη ανοιγμένα και το ιμάτιο του  κυματίζει δραματικά.

Το μαύρο βάθος του πίνακα καταυγάζεται από αιφνίδια γαλάζια και μπλε υπογραμμίζοντας τον θριαμβικό χαρακτήρα της σύνθεσης (το αυτό συμβαίνει στο «Ιδού ο Νυμφίος»).

 Γύζης Νικόλαος (1842 - 1901)

Ο Αρχάγγελος, σπουδή για τη "Θεμελίωση της Πίστεως", 1895
Λάδι σε μουσαμά , 91 x 69 εκ.

Αυτό που είναι άκρως ενδιαφέρον στον όψιμο Γύζη σχετίζεται με τα ικανά ποσά αφαίρεσης που περικλείουν τα έργα του. Συχνά τα χρώματα και οι γραμμές είναι τόσο ελεύθερες που διαβάζονται μόνο από τα συμφραζόμενα της εικόνας. Υπάρχει τελικά ένα νήμα που συνδέει τον Γύζη με τον Παρθένη.

Και οι δυο διακατέχονται από έναν παθιασμένο ιδεαλισμό. Και οι δυο επηρεάζονται από το Art Nouveau· και οι δυο τέλος υπακούουν και υπηρετούν προσωπικά οράματα.

Μόνο που ο Παρθένης δεν μπόρεσε να διεκπεραιώσει το άνοιγμα της φιλοδοξίας του. Θέλησε να θεμελιώσει σαν τον Παλαμά ή τον Καλομοίρη μια εθνική σχολή ζωγραφικής και έπεσε υπό το βάρος της ιδεοληψίας του.

Υπάρχει ένας πίνακας του Παρθένη που εικονίζει τον Χριστό να προσεύχεται στον κήπο της Γεσθημανή. Τη σύνθεση διακρίνουν σχηματοποίηση και εσωτε­ρικότητα. Από τα' αριστερά κατεβαίνει ένας άγγελος και μεταφέρει το «πικρόν ποτήριον». Το σώμα και τα φτερά του δημιουργούν μιαν εντατική, εγκάρσια γραμμή, η οποία συνθλίβει όλη την υπόλοιπη σύνθεση. Η έννοια της επιβολής του χρέους αποδίδεται εδώ θαυμάσια.

Δεν μπορώ, τέλος, παρά να θυμηθώ τους ανυπερά­σπιστους   αγγέλους   μιας νεότερης ζωγράφου, της Ειρήνης Ηλιοπούλου, που μπαίνουν από τα παράθυρα σ' εφηβικά δωμάτια και ερωτεύονται τα παιδικά παιχνίδια ή τις κούκλες· ή άλλοτε πάλι κρέμονται από σπόγγους και παρατηρούν ανίσχυροι τα τεκταινόμενα.

Να, λοιπόν, που ακόμη και στην πεζολόγο εποχή μας ζει κι ακμάζει η τέχνη της ουτοπίας, τόσο που να μοιάζει ότι γράφτηκε μόλις χθες η τόσο χαρακτηριστική αυτή φράση του Ν. Γύζη (1842-1901): «Αν γράψετε ποτέ την βιογραφίαν μου, μη λησμονήσετε να σημειώσετε ότι, επί τέλους, εγήρασα ονειρευόμενος».

* Ο κ. Μάνος Στεφανίδης εί­ναι επιμελητής της Εθνικής Πι­νακοθήκης.
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 27.4.19997