Τα κλεμμένα της Ανάφης

 

Οι «Ελγιν» της Ανάφης.

Άγγλοι και Ρώσοι την κατέκλεψαν

 

Με αφορμή την πρόσφατη επιστροφή στην Ελλάδα του «θραύσμα Fagan» από το Μουσείο Antonino Salinas του Παλέρμο της Ιταλίας, προκειμένου να εκτεθεί στο Μουσείο της Ακρόπολης αξίζει να σημειώσουμε ότι κλοπές αρχαιοελληνικών αρχαιοτήτων δεν πραγματοποιήθηκαν αποκλειστικά και μόνον στα μεγάλα αστικά κέντρα ή στις έδρες των πάλαι ποτέ αρχαίων ελληνικών πόλεων-κρατών. Αρχαιολογικοί θησαυροί εκλάπησαν ακόμα και από απομονωμένα νησιά του Αιγαίου και εκτίθενται μέχρι και σήμερα σε μεγάλα μουσεία του κόσμου. Ένα από αυτά τα νησιά που επλήγη από τις αρχαιοκαπηλίες Άγγλων και Ρώσων είναι η ακριτική Ανάφη.

Γράφει ο Γιώργος Λεκάκης

Όπου πτωχός, μικρός και απομονωμένος κι η μοίρα του... Αυτό ισχύει και για την Ανάφη, το τελευταίο νησί των Κυκλάδων, πριν μπούµε στη θαλάσσια χώρα των Δωδεκανήσων. Στην Ανάφη δεν υπάρχει αρχαιολογικό μουσείο.... Ναι, ένα ελληνικό κυκλαδίτικο νησί χωρίς αρχαιολογικό μουσείο. Αν είναι ποτέ δυνατόν! Και υπάρχει ελληνικό υπουργείο Πολιτισµού που το δέχεται αυτό; Ντροπή! Στο νησί υπάρχει μόνον µια Κοινοτική ∆ανειστική Βιβλιοθήκη (τηλ. 22860-61.393).

 

Η τύχη των αρχαίων της Ανάφης

 

Στους πρόποδες του μεγαλόπρεπου βράχου Κάλαμος, στο ανατολικό άκρο, στο τέρμα του κεντρικού δρόμου, βρίσκεται το μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής, κτισμένο στον περίβολο του Αρχαίου Ναού του Απόλλωνα Αιγλήτου.

 

Από τη Χώρα της Ανάφης έως την κορυφή του λόφου, ο επισκέπτης θα συναντήσει λείψανα της αρχαίας πόλεως που συνέχισε να κατοικείται στη ρωμαϊκή εποχή. Ακόμη και αυτά που απέμειναν μαρτυρούν την ακμή της αρχαίας Ανάφης. Αλλά τα περισσότερα αρχαία κινητά αντικείμενα της -όπως και των περισσότερων νησιών των Κυκλάδων- τα έκλεψαν οι Ρώσοι (1770-1774) και τα μετέφεραν στην Αγ. Πετρούπολη, φιλοδοξώντας να συγκεντρώσουν εκεί τα ωραιότερα κομµάτια του παγκόσμιου πολιτισμού (όπως αργότερα φιλοδοξούσαν να κάνουν οι Άγγλοι, οι Γάλλοι και οι Γερμανοί ναζί). Από την αρχαία πόλη, την αρχαία Ιερά Οδό, που οδηγούσε στο ναό του Αιγλήτου Απόλλωνος, ίδρυμα των Αργοναυτών,  και από τους αρχαίους πλούσια κτερισμένους τάφους που ευρέθησαν στην Ανάφη, τίποτα δεν διεσώθη... Μάλλον, λάθος...

Κάπου στη χερσόνησο του Καλάμου, στο νοτιοανατολικό άκρο της Ανάφης, θα πρέπει να ευρέθη ο «Απόλλων του Στράνγκφορντ»[1], ένα αριστουργηματικό έργο τέχνης που εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο[2] από το 1864. Πρόκειται για ένα άγαλµα-κούρο (ύψους 1,01 μέτρων) από παριανό μάρμαρο, που χρονολογείται μεταξύ 500-490 π.Χ. Με χέρια ελεύθερα, σε στάση φυσική, που ίσως κρατούσαν αντικείμενα, καταδεικνύει την εξέλιξη της κατασκευής των κούρων.[3] Το σπουδαίο αυτό άγαλμα της Ανάφης εκλάπη από την Ελλάδα και φυγαδεύτηκε στη Βρετανία...

Ως γνωστόν, κούροι φιλοτεχνούνταν μόνον στην Ελλάδα από την αρχαϊκή περίοδο (600-480 π.Χ). Ήταν συνήθως από μάρμαρο και εθεωρούντο απεικονίσεις του θεού Απόλλωνος ή άλλων θεών-ηρώων, ενώ κάποιοι από αυτούς ήταν επιτύμβια στολίδια. Επρόκειτο για μια εξιδανικευμένη αναπαράσταση αξιών και αρετών...

 

Ένας θεϊκός κούρος

 

Ο Απόλλων της Ανάφης (και όχι Απόλλων του Στράνγκφορντ όπως θέλουν να τον λένε οι Άγγλοι), από το Βρετανικό Μουσείο. ΦΩΤ.: ΑΡΧΕΙΟ Γ. ΛΕΚΑΚΗ

 

Ο Απόλλων της Ανάφης (και όχι φυσικά ο «Απόλλων του Στράνγκφορντ») απεικονίζει ένα γυμνό νέο με μαλλιά της αρχαϊκής εποχής και με μία ή δύο μπούκλες στο μέτωπο. Κάτι που σημαίνει πως φέρει επίσημη κόμμωση.[4] Τα πόδια του κάτω από τα γόνατα και τους βραχίονες από τη μέση του δικεφάλου λείπουν, όπως επίσης και το άκρον της μύτης και η δεξιά πλευρά του πιγουνιού. Στο σώμα του υπάρχουν εκδορές, παρ’ όλα αυτά στην πλάτη του διατηρούνται μέχρι και σήμερα ίχνη αρχαίου χρώματος!

Το άγαλμα ονομάσθηκε «Απόλλων» διότι φέρει φωτοστέφανο, απεικονίζοντας προφανώς τον Ήλιο! Τα μαλλιά του είναι «τοξωτά» επάνω από το μέτωπο. Φέρει δύο σειρές μπούκλες σαν σπείρα, ενώ ένα στενό «φιλέτο» περιτρέχει το πάνω από το κεφάλι και τις μπούκλες μέρος. Επάνω από το «φιλέτο» διακρίνονται πέντε οπές στα μαλλιά: μία επάνω από το κέντρο του μετώπου, μία επάνω από το δεξί αφτί, δύο επάνω από το αριστερό και μία, μεγαλύτερη, στην κορυφή του κεφαλιού. Προφανώς, εδώ στηριζόταν ένα είδος φωτοστέφανου, ίσως χρυσού (το γνωστό από τη χριστιανική αγιογραφία φωτοστέφανο του Χριστού έχει τις ρίζες του στην αρχαία ελληνική γλυπτική)!

Άλλο ένα αξιοπαρατήρητο στοιχείο είναι πως ο ομφαλός τοποθετείται σχετικά υψηλά στην κοιλιά και έχει σχήμα «ματιού». Προφανώς, δεν παραπέμπει στον ανθρώπινο ομφαλό, αλλά σε αυτόν του Απόλλωνα (τον ∆ήλιο και τον ∆ελφικό)!

Ο Απόλλων της Ανάφης παρουσιάζει γενικές ομοιότητες με στοιχεία από τα αετώματα του Ναού της Αφαίας στην Αίγινα.

Το άγαλμα αυτό έχει κάνει κυριολεκτικά το.... γύρο του κόσμου. Το Βρετανικό Μουσείο το επιδεικνύει εδώ και δεκαετίες με περίσσια χαρά, καμαρώνοντας -«σαν γύφτικο σκεπάρνι», θα έλεγε ο παππούς μου- για το κλοπιμαίο παράνομο απόκτημά του. Έτσι, λοιπόν, ο «Απόλλων της Ανάφης» εκτέθηκε:

*   Το 1990 στην Καμπέρα, στην Εθνική Πινακοθήκη της Αυστραλίας, σε έκθεση με θέμα «Αρχαίοι Θησαυροί από το Βρετανικό Μουσείο» (24 Μαρτ.-10 Ιουν.).

*  Το 1990 στη Μελβούρνη της Αυστραλίας, στο Μουσείο Victoria, σε έκθεση με το ίδιο θέμα (28 Ιουν.-23 Σεπτ.).

*   Το 1990 στο Τόκιο της Ιαπωνίας, στο Setagaya Art Museum, σε έκθεση με το ίδιο θέμα (20 Οκτ.-9 ∆εκ.).

*  Το 1991 στη Yamaguchi της Ιαπωνίας, στο Νομαρχιακό Μουσείο Τέχνης, σε έκθεση με το ίδιο θέμα (5 Ιαν-20 Φεβ.).

*   Το 1991 στην Osaka της Ιαπωνίας, στο Εθνικό Μουσείο Τέχνης, σε έκθεση με το ίδιο θέμα (9 Μαρτ.-7 Μαΐου).

*   Το 2012 στη Motya της Ιταλίας, στο Museo Giuseppe Whitaker (Μάιος-Σεπτ.).

 

Ο λύχνος με το φαλλό

 

Το Βρετανικό Μουσείο φιλοξενεί ακόμα ένα ιδιαίτερο αντικείμενο από το νησί της Ανάφης. Πρόκειται για έναν κεραμικό λύχνο (του 3ου αι. π.Χ.) με τη μορφή Τελεσφόρου (ύψους 11,8 εκατ.). Το περίεργο σ’ αυτή την περίπτωση είναι ότι ο λύχνος στέκει ξαπλωτός, με την πλάτη προς το έπιπλο, και προεξέχει ο μεγάλος φαλλός του ιερέως που σχηματίζει το ακροφύσιο! Η πλήρωση του λύχνου με έλαιο γινόταν από ειδική οπή, η οποία ευρίσκετο στον αριστερό του ώμο! Ίσως ο λύχνος ευρίσκετο κατά το παρελθόν σ’ ένα κυκλικό βάθρο. Η παράνομη φυγάδευσή του από το φυσικό του χώρο δεν θα μας επιτρέψει να το μάθουμε ποτέ. Ο φαλλός και η λαβή είναι σπασμένα, ενώ χαμένα είναι και τα πόδια του Τελεσφόρου. Στο Βρετανικό Μουσείο «ευρέθη» το 1867…

 

Αρχαία νομίσματα και χάντρες κοσμημάτων

 

 

Αξίζει να αναφέρουμε ότι στο Βρετανικό Μουσείο υπάρχουν επίσης 4 νομίσματα που προέρχονται από την Ανάφη. Συγκεκριμένα, ένα χάλκινο νόμισμα [αρ. 1841(5), B.2121] του 300 π.Χ., στην εμπρόσθια όψη του οποίου εικονίζεται βραβευμένος ο Αιγλήτης Απόλλων. Έχει βάρος 4,54 γραμμάρια και διάμετρο 16 χιλιοστά [βλ. σχ. BMC Ελληνική (Κρήτη) 3, σελ. 85]. Επίσης ακόμα ένα παρόμοιο (αρ. 1841, B.2120) με βάρος 3,87 γραμμάρια και διάμετρο 16 χιλιοστά. Αγοράστηκε από τον Thomas Burgon [βλ. σχ. BMC Ελληνική (Κρήτη) 2, σελ. 85]. Το τρίτο έχει βάρος 4,5 γραμμάρια και διάμετρο 17 χιλιοστά. - βλ. σχ. BMC Ελληνική (Κρήτη) 1, σελ. 85, SNG Κοπεγχάγη 598, ενώ το τέταρτο έχει αριθμό 1922, 1020.173 και είναι κατασκευασμένο από κράμα μετάλλου βάρους 2,51 γραμμαρίων.

Στο ίδιο μουσείο υπάρχουν και 4 αρχαίες χάντρες κοσμημάτων. Συγκεκριμένα, υπάρχει μία σφαιρική χάντρα (αρ. 1888, 0215.5) από κίτρινο στεατίτη με διάμετρο 0,6 εκατοστά.

Άλλη μία σφαιρική χάντρα (αρ. 1888, 0215.3) από γκρι-ροζ στεατίτη, διαμέτρου 1,27 εκατοστών, προσφορά του James Theodore Bent. Ακόμα μία σε κωνικό σχήμα (αρ. 1888, 0215.2), διαμέτρου 1,27 εκατοστών, δωρεά του J. Th. Bent. Και τέλος μία κυκλική (αρ. 1888, 0215.6), διαμέτρου 0,6 εκατοστών, επίσης δωρεά του J. Th. Bent. Τέλος, στο μουσείο θα βρείτε και ένα απολιθωμένο πέτρινο πήλινο καλούπι (αρ. 1884, 1213.73) από εσωτερικό κέλυφος αχινού, ύψους 3,81 εκατοστών, που αγοράστηκε από τον J. Th. Bent.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Ονομάζεται έτσι διεθνώς, δυστυχώς, από τον άνθρωπο που το πήρε, τον Πέρσι Σμιθ. Αυτός έκτος από ιπποκόμος του Στράνγκφορντ (Percy Smyth e, 6th Viscount Strangford),  είχε διατελέσει, εκτός των άλλων, και πρέσβυς στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, το 1820.

Κάποτε βέβαια θα πρέπει να πάψουμε να ονοματίζουμε τα αρχαία μας με το όνομα του κλέπτη (λ.χ. Ελγίνεια Μάρμαρα κ.ά.) ή του αρχαιοκαπήλου (λ.χ. η Σπηλιά του Λοΐζου στην Ιθάκη) και να τους προσδώσουμε το αληθινό τους όνομα μαζί με την ονομασία προελεύσεώς τους.

[2] Αρ. καταλόγου GR 1864.2-20.1 (Sculpture B 475).

[3] βλ. σχ. Richter G.M.A. «Kouroi: Archaic Greek youths», γ’ έκδ., Λονδίνο-Ν. Υόρκη, εκδ. «Phaidon», 1970. Φρίντεριχς Κ.-Βόλτερς Π. Χ. Α. (επιμ.) «Die gipsabgüsse antiker bildwerke in historischer folge erklärt. Bausteine zur geschichte der griechisch-romischen plastik», εκδ. W. Spemann, Βερολίνο, 1885. Και:

http://www.britishmuseum.org/explore/ highlights/highlight_objects/gr/t/the_strangford_apollo.aspx

http://www.britishmuseum.org/research/collection_online/collection_object_details. aspx?objectId=461943&partId=1

[4] βλ. σχ. Richter G.M.A. «Kouroi: Archaic Greek youths», γ΄ έκδ., Λονδίνο-Ν. Υόρκη, εκδ. «Phaidon», 1970.

[5] Ο πρώτος αριθμός του Βρετ. Μουσείου αποκαλύπτει το χρόνο αποκτήσεως του ευρήματος από το μουσείο. Ε3

Για τον συγγραφέα του άρθρου :

Ο Γιώργος Λεκάκης είναι συγγραφέας (περισσότερων από 40 βιβλίων) και δημοσιογράφος. Είναι μέλος του ∆.Σ. της Εταιρείας Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας (ΕΜΑΕΜ) και του ∆.Σ. της Επιτροπής Ενημερώσεως επί των Εθνικών Θεμάτων. Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες για τη δράση και το έργο του μέσα από την προσωπική του ιστοσελίδα: http://www.lekakis.com

Πηγή

ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ/ΕΛ.ΤΥΠΟΣ

 ΕΛΛ. ΠΑΝΟΡΑΜΑ τ. 95