Η Ιατρική στην αρχαία Ελλάδα

Από τη μακρινή εποχή, κατά την οποία η νοσηλεία του άρρωστου ανθρώπου απέκειτο στο ένστικτο ιάσεως, θα λέγαμε, του μέλους της «πρωτόγονης» ομάδας, μέχρι τις μέρες μας, που η πρόληψη, η διάγνωση και η θεραπεία των ασθενειών, η νοσηλεία και η φροντίδα των ασθενών και η οργανωμένη παροχή των υπηρεσιών που, κατά τον έναν ή τον άλλο τρόπο, σχετίζονται με την υγεία είναι κύρια μέριμνα των κοινωνιών και κριτήριο για τον βαθμό της ανάπτυξης τους, ο αγώνας του άνθρωπου να αντιμετωπίσει τη νόσο διαγράφει μια μακρόχρονη, γοητευτική ιστορική πορεία με πολλά εξελικτικά στάδια. 

Η Ιατρική στην αρχαία Ελλάδα

Γράφει ο Δημήτρης Κολοκοντές

Οι λαοί της αρχαιότητας ανέπτυξαν ιατρική εμπειρικού, κατά κύριο λόγο, και θεουργικού χαρακτήρα, η οποία, με την πάροδο του χρόνου και σε συνάρτηση προς το γενικότερο πνευματικό κλίμα που επικράτησε σε κάθε κοινωνία, προσέλαβε επιστημονική φυσιογνωμία και οδηγήθηκε σε αξιόλογα επιτεύγματα.

Ομηρικοί χρόνοι

Στους Έλληνες γνωρίζουμε εκδηλώσεις της θεουργικής - ιερατικής ιατρικής κατά τους ομηρικούς χρόνους. Η αντίληψη πως ο θεός στέλνει τη νόσο έχει συνέπεια να θεωρηθεί θείας προελεύσεως και η υγεία. Δέκτης λοιπόν των σχετικών προσευχών και θυσιών ήταν κυρίως ο Απόλλωνας και ο γιος του Ασκληπιός.

Ο τελευταίος ήταν, κατά πάσα πιθανότητα,  διακεκριμένος γιατρός της εποχής, που μετά θάνατον αποθεώθηκε. Στα Ασκληπιεία, ναούς - θεραπευτήρια που ιδρύθηκαν στο όνομα του, ασθενείς ή  συγγενείς ασθενών προσέρχονταν με την ελπίδα ότι θα τους χαριστεί η υγεία. Οι γιοι του Ασκληπιού, ο Ποδαλείριος και ο Μαχάων, που μετείχαν μάλιστα και στην τρωική εκστρατεία, είναι οι γενάρχες των περίφημων Ασκληπιάδων. Από τα μακρινά αυτά χρόνια, μολονότι -όπως προαναφέρθηκε- η ιατρική συνδέεται στενά με μαγικοθρησκευτικές αντιλήψεις, έχουμε μαρτυρίες επιστημονικών πρακτικών (ευρήματα χειρουργικών εργαλείων του 15ου αιώνα στην Πελοπόννησο).

Με την παραπάνω μαγική ιατρική συνυπάρχει λοιπόν και κάποιας μορφής επιστημονική γνώση -σε μερικές περιπτώσεις αρκετά προηγμένη-, που, συν τω χρόνω, διαμορφώνεται σε αυτοτελή επιστημονική μέθοδο.

Οι ιατρικές γνώσεις και θεωρίες των λεγόμενων Προσωκρατικών (Εμπεδοκλής, Αναξαγόρας, Ηράκλειτος, Δημόκριτος κ.ά.) και η ίδρυση των πρώτων σχολών (Κνίδος, Κυρήνη, Σικελία, Κως) επισπεύδουν την εξέλιξη.

Η εποχή του Ιπποκράτη

Η συστηματοποίηση όμως αρχίζει με τον Ιπποκράτη (περίπου 460-370 π.Χ.). Ο πιο διάσημος γιατρός του αρχαίου κόσμου, Κώος στην καταγωγή και γόνος ιατρικής οικογένειας, απορρίπτει τη δεισιδαιμονική αντιμετώπιση της νόσου και πρώτος αυτός επιχειρεί τη βάσει μεθόδου θεραπεία της.

Προγνωστική, διαγνωστική, φυσική θεραπευτική, διαιτητική, πειραματική απόδειξη των θεωριών έχουν το ουσιαστικό θεμέλιο τους στον Ιπποκράτη, η φήμη του οποίου ξεπέρασε τα ελληνικά σύνορα. Χάρη σ' αυτόν επίσης αυξάνεται κατακόρυφα ο δείκτης γνώσεων της εποχής, προκειμένου και για θέματα φαρμακολογίας, μαιευτικής, γυναικολογίας, παιδιατρικής, ψυχιατρικής, δερματολογίας, αφροδισιολογίας, οφθαλμολογίας, υγιεινής.

Οι Ιπποκρατικοί γιατροί, δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν από τις μέρες μας, γνώριζαν τις περισσότερες από τις σημερινές αρρώστιες και πρώτοι αυτοί έδωσαν τα ονόματα που και σήμερα διεθνώς χρησιμοποιούνται (π.χ., πνευμονία, πλευρίτιδα, καρκίνος, ειλεός, νεφρολιθίαση, έλκος, ημιπληγία, παραπληγία, νευρικές παραλύσεις, μελαγχολία, υστερία, άσθμα και πολλές άλλες).

Ξεχωριστή ιπποκρατική συμβολή εξάλλου είναι το ηθικό δέον, το οποίο τάσσεται ως ιδανικό θεμέλιο του ιατρικού λειτουργήματος. Επ' αυτού πρέπει να σημειωθεί πως, όταν η Παγκόσμια Ένωση Γιατρών συνέταξε και καθιέρωσε το 1948 τον επαγγελματικό όρκο των γιατρών, χρησιμοποίησε ως βάση τον γνωστό «Ιπποκρατικό Όρκο».

Η ιατρική επιστήμη, οδηγημένη στο στάδιο που περιγράφηκε εν συντομία παραπάνω, κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. -εποχή λαμπρή για την Ελλάδα σε όλους τους τομείς- εξειδικευόταν ως καθημερινή πρακτική μέσω της ελευθέριας και ευγενούς τέχνης του γιατρού. Να μια εικόνα από την τότε Αθήνα:

Για την άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος χρειαζόταν άδεια της Αρχής, που παραχωρούνταν εφ' όσον αποδεικνυόταν ότι ο υποψήφιος είχε παρακολουθήσει έγκριτο και αναγνωρισμένο δάσκαλο.

Ο γιατρός έπρεπε να είναι ελεύθερος πολίτης - σπάνια δούλοι γίνονταν γιατροί (αντίθετα απ' ό,τι συνέβαινε στη Ρώμη). Είχε ιδιωτικό ιατρείο (υπήρχαν όμως και γιατροί στην υπηρεσία του Δημοσίου) εξοπλισμένο με λουτήρες, χειρουργικά εργαλεία, νάρθηκες, οφθαλμιατρικές βελόνες, καθετήρες, βεντούζες, αναισθητικά σκευάσματα και φάρμακα. Φαρμακεία, όπως τα γνωρίζουμε αργότερα, δεν υπήρχαν, ενώ οι ιδιώτες φαρμακοπώλες - μυροπώλες αντιμετωπίζονταν από τους γιατρούς με επιφύλαξη.

Κάποιοι όμως εισαγωγείς προμηθευτές φαρμάκων και καταποτιών είχαν αποσπάσει την εμπιστοσύνη του κοινού.

Η εξέταση του ασθενούς γινόταν είτε στο ιατρείο είτε στο σπίτι, και ο γιατρός εισέπραττε αμοιβή, πολλές φορές προκαταβολικά.

Στην εξέταση και στην εκτέλεση των θεραπευτικών πράξεων παρόντες ήταν μαζί με τον γιατρό οι μαθητές του και το απαιτούμενο βοηθητικό προσωπικό. Ο ίδιος γιατρός αντιμετώπιζε αρχικά όλες τις ασθένειες, αλλά δεν άργησαν να δημιουργηθούν ειδικότητες: από τους οφθαλμίατρους και τους γυναικολόγους μέχρι τους αισθητικούς, τους αρμόδιους να αποκαθιστούν παραμορφώσεις των αφτιών από τα μεγάλα σκουλαρίκια ή να εξαφανίζουν τα ίχνη : του μαστιγώματος από την πλάτη του : δούλου, όταν ο τελευταίος εντασσόταν στην τάξη των ελευθέρων.

Με την επιστημονική ιατρική συνυπήρχε τους χρόνους αυτούς -και συνεχίστηκε και τους επόμενους - η θεραπευτική που ασκούνταν στους ναούς και στα Ασκληπιεία (το Ασκληπιείο της Επιδαύρου μάλιστα γνώρισε μεγάλη ακμή τον 3ο ; αιώνα π.Χ.).

Η εποχή, όμως, της μαγικής ιατρικής είχε λήξει οριστικά. Χάρη στους Ιπποκρατικούς διαμορφώθηκε μια πρωτότυπη επιστήμη που διατύπωσε ένα σύνολο ισχυρών νόμων, κατά μεγάλο μέρος τους ακόμη και σήμερα.

Οι διάφορες σχολές

Στους επόμενους χρόνους η επιστήμη, ακολουθώντας την πολιτική, μετέφερε το επίκεντρο της αρχικά στην πρωτεύουσα των Πτολεμαίων, την Αλεξάνδρεια, και εν τέλει στην παγκόσμια πρωτεύουσα, τη Ρώμη.

Οι καιροί τώρα ευνοούσαν την ανάπτυξη και την ευδοκίμηση διαφορετικών τάσεων στον χώρο της ιατρικής. Για τις κυριότερες από αυτές μπορούν να σημειωθούν τα ακόλουθα:

Η Εμπειρική σχολή, που, χαρακτηρίζοντας κάθε θεωρία δεσμευτική και επιβλαβή, έθεσε ως βάαη της ιατρικής τέχνης την εμπειρία, κάνει την εμφάνιση της σε μια παράδοση που διαμορφώθηκε μετά τον Ιπποκράτη. Από τη μια μεριά υπήρχαν οι Δογματικοί, που θεωρούσαν ότι μέσω του λόγου μπορούν να βρουν την αιτία των φαινομένων, και από την άλλη οι Μεθοδικοί, που πίστευαν ότι κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο. (Η Εμπειρική σχολή ιδρύθηκε περίπου το 250 π.Χ. από τον Φιλίνο τον Κώο, πατέρας της όμως θεωρείται ο Σεραπίων ο Αλεξανδρεύς. Σπουδαίοι εκπρόσωποι της ήταν ο Απολλώνιος από την Αντιόχεια και ο Ηρακλείδης από τον Τάραντα.)

Της Μεθοδικής σχολής εκπρόσωποι, μετά τον ιδρυτή της Θεμισωνα από τη Λαοδίκεια, είναι ο Θεσσαλός από τις Τράλλεις και ο Σωρανός ο Εφέσιος.

Οι Δογματικοί ακολούθησαν τη θεωρία της «ανάμιξης των χυμών του σώματος» σε χαρακτηριστική για κάθε άτομο αναλογία, η οποία αλλοιώνεται με την αρρώστια.

Κοινό στοιχείο Μεθοδικής και Εμπειρικής σχολής -και διαφορά τους προς τη Δογματική- είναι ότι τόσο ο Μεθοδικός, όσο και ο Εμπειρικός γιατρός αποφεύγουν να βεβαιώσουν ή να αρνηθούν οτιδήποτε σχετικό με τις κρυφές αιτίες και περιορίζονται στα φαινόμενα, καταγγέλλοντας τις αυθαίρετες υποθέσεις με τις οποίες οι Δογματικοί ισχυρίζονται ότι μπορούν να ερμηνεύσουν τα φαινόμενα αυτά.

Ελληνιστικοί χρόνοι

Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους εμφανίζονται σπουδαίες ιατρικές προσωπικότητες, όπως ο Ηρόφιλος (331-250 π.Χ.), ιδρυτής της αλεξανδρινής ιατρικής, σπουδαίος παθολόγος και ανατόμος, που αναζητούσε στην ποιότητα του αίματος τις αιτίες της υγείας ή της αρρώστιας.

Μετά από αυτόν ο Ερασίστρατος ο Κείος, μεγάλος επίσης ανατόμος, που απέδωσε ιδιαίτερη σημασία στον τρόπο με τον οποίο το αίμα κινείται στα αδιόρατα αγγεία που συνδέουν τις φλέβες με τις αρτηρίες. Δυόμισι αιώνες αργότερα θα εμφανιστεί ο Ασκληπιάδης από τη Βιθυνία, γιατρός και φίλος του Κικέρωνα.

Αργότερα, τον 1ο αιώνα μ.Χ., δημιουργείται η σχολή των Πνευματικών, που βάσισε τη θεωρία της σε μια λεπτόρρευστη ουσία, το «πνεύμα», η οποία εισχωρεί στο εσωτερικό του σώματος και με την αδιάκοπη και ομαλή κυκλοφορία της διατηρεί τη ζωή και την υγεία ή, στην αντίθετη περίπτωση, τις διαταράσσει. Του ρεύματος αυτού εκπρόσωποι είναι ο Αθηναίος από την Αττάλεια και ο Αρεταίος από την Καππαδοκία.

Τέλος, τον 2ο αι. μ.Χ. ακμάζει ο μεγάλος γιατρός Γαληνός (129-199 μ.Χ.), που άσκησε το ιατρικό επάγγελμα στην Πέργαμο και στη Ρώμη και απέκτησε μεγάλη φήμη. Το αχανές σε έκταση και μεγάλο σε σπουδαιότητα έργο του, φιλοσοφικό και ιατρικό, τον ανέδειξε ως δεύτερη μετά τον Ιπποκράτη φυσιογνωμία της αρχαίας ιατρικής και τον καθιέρωσε ως αδιαμφισβήτητη αυθεντία για αιώνες.

Ιατρική επιστήμη και φιλοσοφία

Το παρόν σύντομο και γενικό σημείωμα, κάτι λιγότερο και από ενδεικτική αναφορά, για την ιατρική στην ελληνική αρχαιότητα δεν εισχωρεί βέβαια στην ουσία της ευρύτατης θεματολογίας ούτε καταγράφει εν εκτάσει σχολές και εκπροσώπους.

Η επαφή με τις ζωντανές πηγές του πνεύματος των Ελλήνων γιατρών της αρχαιότητας, δηλαδή με τα σωζόμενα επιστημονικά, φιλοσοφικά και ηθικά συγγράμματα τους, δίνει με ενάργεια αφ' ενός μια εικόνα του επιστημονικού καθεστώτος της εποχής, εκπλήσσοντας με το πλήθος των αρχών και κανόνων που γίνονται και σήμερα αποδεκτοί, και εμφανίζει αφ' ετέρου τη συμπόρευση της ιατρικής με τους άλλους ακμαίους τομείς του πνεύματος και του πολιτισμού.

Πηγή: MediLife