Translate -TRANSLATE -

Παρασκευή 30 Ιουλίου 2021

Ο Νελσον Μαντέλα και η τέχνη του ανέφικτου

 


Ο  Νελσον Μαντέλα και η τέχνη του ανέφικτου

Θυμάμαι ακόμα τη μέρα. Ήμουν κολημμένος στην τηλεόραση, παρακολουθώντας το έκτακτο δελτίο ειδήσεων του ΒΒC. Κυριακή απόγευμα, 11 Φεβρουαρίου 1990, ο Νέλσον Μαντέλα βγαίνει από τη φυλακή, πιασμένος χέρι χέρι με τη γυναίκα του Γουίνι, χαιρετώντας τα επευφημούντα πλήθη. Έλαμπε από χαρά, απέπνεε ήρεμη αποφασιστικότητα. Βάδιζε προς το πεπρωμένο του. Μπήκε στη φυλακή 45 χρόνων, βγήκε 72!

Εννέα ημέρες νωρίτερα, ο (λευκός) πρόεδρος της Νότιας Αφρικής, Φρέντερικ ντε Κλερκ, είχε αναγγείλει την απελευθέρωση του μυθικού πλέον Νέλσον Μαντέλα. Η αρχή του τέλους είχε ξεκινήσει. Το μισητό απαρτχάιντ έπνεε τα λοίσθια. Η χώρα θα άλλαζε. Πώς, όμως; Η ελπίδα συνυπήρχε με την αγωνία και, στους κύκλους της λευκής μειονότητας, τον φόβο. Πώς θα κυβερνηθεί η χώρα; Πώς θα είναι η νέα Νότια Αφρική;

 

11.2.1990

Αρκετά χρόνια αργότερα, τον Μάιο 2005, στο ετήσιο συνέδριο της ελληνικής Εταιρείας Ανωτάτων Στελεχών Επιχειρήσεων, έτυχε να βρεθώ δίπλα στον αρχιτέκτονα της μετάβασης στη νέα Νότια Αφρική, τον πρόεδρο Ντε Κλερκ. «Πώς καταφέρατε αυτόν τον άθλο – την αναίμακτη μετάβαση στο μεταρατσιστικό καθεστώς;», τον ρώτησα. «Είχα έναν γενναίο αντίπαλο», απάντησε με μετριοφροσύνη. «Δίχως τον Μαντέλα δεν θα ήταν εφικτή αυτή η μετάβαση».

Παρακολουθώντας πρόσφατα την εξαίσια ταινία του Κλιντ Ιστγουντ «Ανίκητος», θυμήθηκα τη φράση του προέδρου Ντε Κλερκ: «είχα έναν γενναίο αντίπαλο». Επικεντρωμένη στον Μαντέλα, η ταινία είναι ένα εξαιρετικό μάθημα ηγεσίας – οραματικού ρεαλισμού, εμπνευσμένης διοίκησης, πολιτικής γενναιότητας και εκλεπτυσμένης κρίσης.

 


 

Το 1994 ο Νέλσον Μαντέλα εκλέγεται πρόεδρος της Νότιας Αφρικής. Γνωρίζει καλά ότι, από τα πολλά προβλήματα που καλείται να διαχειριστεί, το μείζον είναι η συμφιλίωση λευκών και μαύρων, αφού δίχως αυτήν η χώρα δεν πρόκειται να εξέλθει από τον φαύλο κύκλο της βίας. Σμιλεύοντας την οδυνηρή εμπειρία του στη φυλακή συνειδητοποιεί ότι η συγχώρεση προς τους ρατσιστές αφενός μεν προφυλάσσει τα χθεσινά θύματα από την απανθρωποποίηση που θα επιφέρει η ρεβανσιστική βαρβαρότητα, αφετέρου δε βγάζει τη χώρα από το κτηνωδώς διχαστικό παρελθόν. Η νέα πλειοψηφία έπρεπε να προστατευθεί από τον εαυτό της.

Όταν, στην ταινία, οι εφημερίδες των (λευκών) Αφρικάνερ αναρωτιούνται: «Μπορεί να κερδίσει τις εκλογές, αλλά μπορεί να κυβερνήσει τη χώρα;», ο Μαντέλα δεν απορρίπτει το ερώτημα, αντιθέτως το συμμερίζεται. Νιώθει πως χρειάζεται να αποδείξει ότι μπορεί, πράγματι, να κυβερνήσει. Δεν ηγείται απλώς του κυβερνητικού κόμματος, δεν είναι μόνο ένα ηρωικό σύμβολο κατά του απαρτχάιντ· τώρα, πλέον, κυβερνά τη χώρα. Καλείται να δώσει προσανατολισμό στο έθνος.

 


Η ταινία περιστρέφεται γύρω από την απόφαση του προέδρου Μαντέλα να υποστηρίξει ενεργά την εθνική ομάδα ράγκμπι (τη «Σπρίνμποκς») στο παγκόσμιο κύπελλο του 1995 (το οποίο, τελικά, κέρδισε). Η απόφαση ήταν επίμαχη, δεδομένου ότι η συγκεκριμένη ομάδα ήταν ένα μισητό σύμβολο του απαρτχάιντ. Το εθνικό συμβούλιο αθλητισμού, κυριαρχούμενο από μαύρους, θέλει να καταργήσει την ομάδα. Πρόκειται για εύλογη απαίτηση· η «Σπρίνμποκς» συμβολίζει τη φυλετική καταπίεση.

Ο Μαντέλα δεν προσχωρεί σε αυτήν την άποψη. Ο, τι είναι εύλογο δεν είναι απαραίτητα εθνικά επωφελές· ό, τι είναι ενστικτωδώς επιθυμητό, δεν είναι απαραίτητα ορθολογικό. Παρεμβαίνοντας στη συνεδρίαση του συμβουλίου, αντιμάχεται την κυρίαρχη άποψη, με το τεράστιο συμβολικό-πολιτικό κεφάλαιο που διαθέτει ως ήρωας του αγώνα κατά του απαρτχάιντ και λαοπρόβλητος πρόεδρος. «Με εκλέξατε ηγέτη σας», λέει στους παρευρισκομένους. «Αφήστε με να ηγηθώ. Η χώρα χρειάζεται συμφιλίωση».

Επιβάλλει την άποψή του, υποστηρίζει δημοσίως τη «Σπρίνμποκς», χρησιμοποιεί επιδέξια το προσφιλές αθλητικό παιχνίδι των λευκών ρατσιστών για να διαβεβαιώσει τη λευκή μειονότητα ότι δεν πρέπει να φοβάται στο μεταφυλετικό κράτος δικαίου. Με τη συμβολική κίνησή του συγκινεί τους λευκούς, στο μέτρο που καταφάσκει σε ένα σύμβολό τους· παιδαγωγεί τους μαύρους στην ανάγκη σεβασμού της λευκής μειονότητας. Δημιουργεί βαθμιαία ένα νέο πλαίσιο που θα δώσει τη δυνατότητα στη χώρα να βγει από τον φαύλο κύκλο της φυλετικής κτηνωδίας.

 

Rugby world cup 1995
 

Η επιτυχία της εθνικής ομάδας στο παγκόσμιο κύπελλο γεμίζει όλους χαρά. Μέσα από το ράγκμπι δημιουργείται, έστω και στιγμιαία, μια φαντασιακή κοινότητα πολιτών της νέας Νότιας Αφρικής. Έστω και για λίγο, η φυλετική διαίρεση υπερβαίνεται. Μια νέα αρχή φαίνεται πως είναι εφικτή. Το έθνος αρχίζει να αποκτά νέα σύμβολα κοινής αναφοράς και περηφάνιας.

Υπήρξε τυχερή χώρα η Νότια Αφρική να διαθέτει την κατάλληλη στιγμή έναν σπουδαίο ηγέτη – μετασχηματιστή συνειδήσεων και θεσμών. Ο μετασχηματιστικός ηγέτης διαθέτει βιωματική γνώση των συμφραζομένων μέσα στα οποία δρα, αποκτώντας μια σαφή αίσθηση προτεραιοτήτων. Με το παράδειγμά του και τις συνετές επιλογές του συσσωρεύει συμβολικό-πολιτικό κεφάλαιο, που του επιτρέπει να πείθει και, όταν είναι απαραίτητο, να «αντιπαρατίθεται στον δήμο» (όπως μας θυμίζει ο Θουκυδίδης). Αναστοχάζεται τις εμπειρίες του, διαθέτει «αίσθηση της πραγματικότητας» (Μπερλίν) και εκλεπτυσμένη κρίση. Δεν παγιδεύεται σε ιδεοληπτικά σχήματα· γνωρίζει ότι τα προβλήματα έχουν συχνά δομή φαύλου κύκλου, τον οποίο είναι αποφασισμένος να σπάσει.

Ο εμπνευσμένος ηγέτης διαθέτει ψυχική ενδοχώρα, επεξεργασμένα βιώματα, ισχυρή αυτοπεποίθηση και αδάμαστο χαρακτήρα στις αντιξοότητες. Εμπνέεται από τους ίδιους στίχους (του Γ. Χένσλι) που ενέπνεαν τον Νέλσον Μαντέλα στα ατέλειωτα χρόνια της φυλακής (27 παρακαλώ!): «Είμαι κύριος της μοίρας μου/είμαι καπετάνιος της ψυχής μου». Όλα, τότε, είναι εφικτά.

 

 

Το 2004, ο Μαντέλα έκανε μια επιτυχημένη εκστρατεία υπέρ της Νότιας Αφρικής ώστε να φιλοξενήσει το Παγκόσμιο Κύπελλο της FIFA το 2010, δηλώνοντας ότι θα υπάρξουν «καλύτερα δώρα για εμάς» τη χρονιά που θα σηματοδοτούσε μια δεκαετία από την πτώση του απαρτχάιντ. Παρόλο που διατήρησε ένα χαμηλό προφίλ ενόψει ενός γεγονότος με την υγεία του, ο Μαντέλα έκανε την τελευταία δημόσια εμφάνισή του στην τελετή λήξης του Παγκοσμίου Κυπέλλου Ποδοσφαίρου του 2010, όπου έλαβε αρκετά χειροκροτήματα.

Τον Φεβρουάριο του 2011, ο Μαντέλα νοσηλεύτηκε για σύντομο χρονικό διάστημα στο νοσοκομείο της Πρετόρια με λοίμωξη του αναπνευστικού συστήματος, προσελκύοντας τη διεθνή προσοχή, πριν νοσηλευτεί για δεύτερη φορά με λοίμωξη στους πνεύμονες και με αφαίρεση ενός χολόλιθου τον Δεκέμβριο του 2012. Μετά από επιτυχημένο χειρουργείο στις αρχές Μαρτίου του 2013, η λοίμωξη στον πνεύμονα επανεμφανίστηκε και νοσηλεύτηκε ξανά για σύντομο χρονικό διάστημα στην Πρετόρια. Τον Ιούνιο του 2013, η λοίμωξη στους πνεύμονές του επιδεινώθηκε και εισήχθη ξανά στο νοσοκομείο της Πρετόρια σε σοβαρή κατάσταση. Ο αρχιεπίσκοπος του Κέιπ Τάουν Thabo Makgoba επισκέφθηκε τον Μαντέλα στο νοσοκομείο και προσευχήθηκε για αυτόν ενώ ο Zuma ακύρωσε ένα ταξίδι στη Μοζαμβίκη για να τον επισκεφτεί. Τον Σεπτέμβριο του 2013, ο Μαντέλα πήρε εξιτήριο από το νοσοκομείο, αν και η κατάσταση της υγείας του παρέμενε ασταθής.

 

1994 Στο κελί του ως κρατούμενος του καθεστώτος του απαρτχαϊντ

Έχοντας υποφέρει από μια παρατεταμένη αναπνευστική λοίμωξη, ο Μαντέλα πέθανε τελικά στις 5 Δεκεμβρίου 2013, σε ηλικία 95 ετών, γύρω στις 20:50 τοπική ώρα, στο σπίτι του στο Χάουτον, έχοντας την οικογένειά του στο πλευρό του  Ο Zuma ανακοίνωσε δημοσίως τον θάνατό του στην τηλεόραση, θέτοντας τη χώρα σε δεκαήμερο εθνικό πένθος. Το μνημόσυνο πραγματοποιήθηκε στο στάδιο FNB του Γιοχάνεσμπουργκ στις 10 Δεκεμβρίου 2013 ενώ η 8η Δεκεμβρίου έγινε εθνική ημέρα προσευχής και προβληματισμού στην Νότια Αφρική.Το σώμα του Μαντέλα τέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα από τις 11 έως τις 13 Δεκεμβρίου 2013 στα κτίρια της Ένωσης στην Πρετόρια και στις 15 Δεκεμβρίου 2013 έγινε η κηδεία του δημοσία δαπάνη στο Qunu. Περίπου 30 αρχηγοί κρατών από όλο τον κόσμο ταξίδεψαν στη Νότια Αφρική για να παρακολουθήσουν την κηδεία.

 


Ο Μαντέλα θεωρούνταν ευρέως ως ένας χαρισματικός ηγέτης, όπως περιγράφεται από τη βιογράφο Mary Benson: «ένας γεννημένος ηγέτης των μαζών που μαγνήτιζε τα πλήθη». Στη Νότια Αφρική  θεωρούνταν ως «ο πατέρας του έθνους» και ως «ο πατέρας που ίδρυσε τη δημοκρατία». Έξω από τα σύνορα της Νότιας Αφρικής θεωρούνταν ως «μια παγκόσμια εικόνα», με τη μελετήτρια της νοτιοαφρικανικής ιστορίας Rita Barnard να τον χαρακτηρίζει ως «αξιοσέβαστη προσωπικότητα της εποχής μας». Κάποιος βιογράφος τον θεωρούσε ως «σύγχρονο ήρωα της δημοκρατίας», ενώ η δημοτικότητά του είχε ως αποτέλεσμα την υπέρμετρη λατρεία στο πρόσωπό του.

Μερικοί έχουν απεικονίσει τον Μαντέλα με μεσιανικούς όρους, σε αντίθεση με δική του δήλωση ότι «δεν είμαι Μεσσίας αλλά ένας συνηθισμένος άνθρωπος που έχει γίνει ηγέτης εξαιτίας κάποιων έκτακτων περιστάσεων». Συχνά αναφέρεται, παράλληλα με τον Μαχάτμα Γκάντι και τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ως ένας από τους υποδειγματικούς αντιρατσιστές και αντι-αποικιοκράτες ηγέτες του 20ού αιώνα. Ο Boehmer τον περιέγραψε ως «τοτέμ των αξιών της εποχής μας: της ανοχής και της φιλελεύθερης δημοκρατίας"» και ως «ένα παγκόσμιο σύμβολο της κοινωνικής δικαιοσύνης».

 


 

Από το άρθρο του κ. Χαρίδημου Τσούκα «Η τέχνη του ανέφικτου» που δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή στις 28.2.2010 με συμπληρωματικά στοιχεία από την Βικιπαιδεια

 

Δεν υπάρχουν σχόλια: