Ο Πέτρος Μέγκους: Μια λησμονημένη φωνή της Επανάστασης του 1821 από την Σμύρνη
Μια μοναδική μαρτυρία από έναν απλό πολεμιστή – γραμμένη στην Αμερική, ξεχασμένη για σχεδόν δύο αιώνες, που τώρα ξαναβρίσκει τη θέση της στην ιστορική μνήμη.
Η φωνή που δεν ήταν από προεστό ή στρατηγό
Ο Πέτρος Μέγκους, γεννημένος το 1785 στο Κουκλουτζά της Σμύρνης, υπήρξε μια σπάνια περίπτωση ανθρώπου της εποχής του: μορφωμένος, οξυδερκής και παρατηρητικός, συμμετείχε στην Επανάσταση του 1821 όχι από τη θέση ενός ηγέτη ή λογίου, αλλά ως απλός μαχητής. Και όμως, χάρη στη μαρτυρία του –που εκδόθηκε το 1830 στις Ηνωμένες Πολιτείες– η φωνή του ξεχωρίζει σήμερα για τη διαύγεια και τη φρεσκάδα της, προσφέροντας μια εναλλακτική αφήγηση στα κυρίαρχα εθνικά αφηγήματα.
Η μαρτυρία του εκδόθηκε στα αγγλικά και, μέχρι πρόσφατα, παρέμενε σχεδόν άγνωστη στο ελληνικό κοινό. Ένα αντίτυπο του βιβλίου εντοπίστηκε από τον εκδοτικό οίκο «Ισνάφι» στα Γιάννενα και μεταφράστηκε από τον Βαγγέλη Κούταλη, φέρνοντάς το ξανά το 2009 στο φως.
Ο Μέγκους έλαβε παιδεία στην Ακαδημία των Κυδωνιών και επηρεάστηκε έντονα από τον Διαφωτισμό, παρακολουθώντας τα κηρύγματα του Κωνσταντίνου Οικονόμου στη Σμύρνη. Η οικογένειά του είχε εμπορικούς δεσμούς με τη Δύση και διατηρούσε επαφές με Αμερικανούς ιεραποστόλους. Το 1828, μεταφέρεται στις Ηνωμένες Πολιτείες με πρωτοβουλία του Josiah Brewer, μαζί με άλλα δύο ελληνόπουλα, προκειμένου να σπουδάσει.
Στην Αμερική, διδάσκει ελληνικά στο Mount Pleasant Institute και στο Trinity College. Λίγο αργότερα όμως χάνονται τα ίχνη του. Ο τελευταίος που τον αναφέρει είναι ο φιλέλληνας Jonas King, που θεωρεί πως ίσως κατατάχθηκε στον μεξικανικό στρατό.
Η μαρτυρία του Μέγκους καταγράφεται σε μορφή ερωταποκρίσεων από έναν Αμερικανό εκδότη (πιθανόν έναν από τους Elliott ή Palmer, που αναφέρονται στο βιβλίο). Ο ίδιος ο Πέτρος δεν γνώριζε ακόμα αγγλικά, και το βιβλίο βασίστηκε στις συζητήσεις του με τον εκδότη, πιθανότατα στα ιταλικά ή γαλλικά. Το κείμενο συνοδεύεται από υποσημειώσεις και γλωσσάρι τουρκικών και αλβανικών λέξεων – δείγμα του ενδιαφέροντος του εκδότη να προσφέρει ένα πλήρες πολιτισμικό πορτρέτο της εποχής στους Αμερικανούς αναγνώστες.
Ο Πέτρος ταξιδεύει στο Μεσολόγγι, όπου γνωρίζεται με τον φιλέλληνα Johanan Jacob Meyer και έρχεται σε επαφή με το πολυσύνθετο μωσαϊκό ανθρώπων και ιδεών που συνθέτουν την Ελληνική Επανάσταση. Από τον αρβανίτικο χαρακτήρα των Υδραίων μέχρι την εντυπωσιακή ρώμη του Χατζή-Χρήστου με βουλγαρική καταγωγή, ο Μέγκου αποτυπώνει μια Επανάσταση όχι μονοσήμαντη, αλλά ποικιλόμορφη – εθνικά, γλωσσικά και θρησκευτικά.
Η μαρτυρία του φωτίζει και τη ρευστότητα της εθνικής ταυτότητας εκείνης της εποχής. Στο πλευρό των Ελλήνων πολεμούν Αλβανοί, Βούλγαροι και Σέρβοι. Ο ίδιος καταγράφει με απορία τις μονομαχίες των Φιλελλήνων Γάλλων και Γερμανών –ένα έθιμο ξένο προς τον οθωμανικό κόσμο– και σαρκάζει για τη γλώσσα των αλβανόφωνων ναυτών του Μιαούλη.
Ο ιστορικός Δημήτρης Σταματόπουλος υπενθυμίζει πως το 1809 είχε υπάρξει κοινή απόφαση Ελλήνων και Τούρκων προεστών για εξέγερση κατά του Βελή Πασά, με σύσταση μικτής κυβέρνησης και σημαία που συνδύαζε τον Σταυρό με την Ημισέληνο. Επίσης, η πρόταση του Κοραή να μην αποκλείονται οι Εβραίοι από το νέο ελληνικό κράτος, έρχεται σε αντίστιξη με τη συνταγματική πρόβλεψη που το καθόρισε ως «κράτος των Ορθοδόξων Χριστιανών».
Η μαρτυρία του Πέτρου Μέγκους προσφέρει μια άλλη εικόνα της Επανάστασης: όχι εξιδανικευμένη, αλλά ρεαλιστική, με χιούμορ, παρατηρητικότητα και σεβασμό προς την πολυπλοκότητα της εποχής. Δεν πρόκειται για μια «εθνικά καθαρή» ιστορία, αλλά για ένα ταξίδι μέσα σε ένα πολιτισμικό σταυροδρόμι, όπου η γλώσσα, η θρησκεία και η καταγωγή δεν καθόριζαν απόλυτα την ταυτότητα ή τη στάση ενός ανθρώπου.
Το βιβλίο του, που είχε γραφτεί για να «προσφέρει ευχαρίστηση και γνώση στο αμερικανικό κοινό», σήμερα προσφέρει κάτι εξίσου πολύτιμο: έναν εναλλακτικό τρόπο να θυμόμαστε και να κατανοούμε το 1821. Όχι μόνο ως εθνική εξέγερση, αλλά και ως κοινωνικό, πολιτισμικό και υπαρξιακό ρήγμα.
Αναφορά στο βιβλίο και το περιεχόμενό του
Η αφήγηση του Πέτρου Μέγκου ξεκινά με μια ζωντανή και λεπτομερή περιγραφή της γενέτειράς του, του Κουκλουτζά, που βρίσκεται κοντά στη Σμύρνη. Περιγράφει το φυσικό περιβάλλον και τον οικισμό με την καθημερινότητα των ανθρώπων. Στην παιδική του ηλικία, αναφέρεται σε πρόσωπα που σημάδεψαν τη ζωή του, όπως η παραμάνα του, η οποία καταγόταν από την Τριπολιτσά και είχε φτάσει αιχμάλωτη στη Σμύρνη, καθώς και σε άλλες μορφές της οικογένειάς του. Επίσης, μιλά για τη βιβλιοθήκη του πατέρα του, για τα πρώτα του σχολεία, όπως το Φιλολογικό Γυμνάσιο και τη Σχολή των Κυδωνιών, καθώς και για το σύστημα διδασκαλίας της εποχής, δίνοντας λεπτομέρειες για τις μεθόδους διδασκαλίας και τις αμοιβές των δασκάλων.
Με την έκρηξη της ελληνικής Επανάστασης το 1821, η ζωή του Μέγκου αναστατώνεται. Στη Σμύρνη, όπου η κατάσταση γίνεται ολοένα πιο επικίνδυνη, αναγκάζεται να εγκαταλείψει την πόλη. Κατόπιν, με ένα αυστριακό πλοίο και με την υποστήριξη του Γάλλου προξένου, φτάνει στη Τεργέστη και από εκεί μεταβαίνει στο Μεσολόγγι, γεμάτος ενθουσιασμό και έτοιμος να συμμετάσχει στον Αγώνα για την ανεξαρτησία.
Το 1821, ο Μέγκους μαζί με Ρουμελιώτες πολεμιστές συμμετέχει σε επιθέσεις εναντίον των Τούρκων στην Πάτρα, και στη συνέχεια στο Μεσολόγγι και την Άρτα. Η συμμετοχή του στον Αγώνα ενδυναμώνεται όταν προσλαμβάνεται ως γραμματικός από τον καπετάνιο του Υδραίου στόλου, Ανδρέα Μιαούλη. Στη ναυμαχία της Πάτρας (Φεβρουάριος 1822), ο Μέγκους παίρνει μέρος στην πρώτη σημαντική πολεμική εμπειρία του στη θάλασσα. Στη συνέχεια, γνωρίζεται με τον Σαχτούρη στην Ύδρα, εντάσσεται στο πλήρωμά του και συμμετέχει σε επιχειρήσεις εναντίον των Τούρκων, όπως στη Χίο το 1822, που μόλις είχε καταστραφεί από την τουρκική επέλαση. Η επιχείρηση αυτή είχε στόχο τη διάσωση των Χιωτών αιχμαλώτων και την προστασία των υπόλοιπων κατοίκων του νησιού.
Ο Μέγκους συμμετέχει σε αρκετές άλλες στρατιωτικές επιχειρήσεις και στο τέλος του 1822, εντάσσεται στο φιλελληνικό σώμα υπό τη διοίκηση του Γάλλου αξιωματικού L. J. Blondel μέχρι και την αποτυχία της μάχης του Πέτα. Στη μάχη του Πέτα (Ιούλιος 1822), το φιλελληνικό τάγμα αποδεκατίζεται και ο Μέγκους, παρά τις απώλειες, καταφέρνει να διαφύγει και να φτάσει στο Μεσολόγγι. Η υγεία του, όμως, έχει κλονιστεί σοβαρά, και αναγκάζεται να επιστρέψει μέσω Ύδρας και Τήνου στη Σμύρνη, όπου θα περάσει αρκετό χρόνο. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ταξιδεύει σε διάφορα μέρη του Αιγαίου και συμμετέχει σε μικρές συγκρούσεις στην Κρήτη το 1823.
Το 1826, ο Μέγκους βρίσκεται στην Σύρο και στη Μυτιλήνη, όπου παίρνει μέρος σε επιχειρήσεις αναζήτησης αιχμαλώτων, και στη συνέχεια, επιστρέφει οριστικά στη Σμύρνη. Εκεί γνωρίζει Αμερικανούς ιεραπόστολους, και ιδιαίτερα τον Ιωνά Κινγκ, του οποίου η θεολογική κατάρτιση και τα κηρύγματα τον εντυπωσιάζουν. Με την υποστήριξη του Josiah Brewer το 1828 θα βρεθεί με δύο άλλα Ελληνόπουλα στην Αμερική.
Η αφήγηση του Μέγκου είναι γεμάτη με προσωπικές εμπειρίες από την καθημερινή ζωή κατά την Επανάσταση του 1821. Περιγράφει όχι μόνο πολεμικές συγκρούσεις, αλλά και τη ζωή των ανθρώπων της εποχής, τον τρόπο που οι κοινότητες συνυπήρχαν, τις αντιπαραθέσεις μεταξύ των Ελλήνων και Τούρκων και τις διαφορετικές νοοτροπίες που επικρατούσαν σε διάφορες περιοχές. Μέσω της αφήγησής του, αναδεικνύει τις αντιφάσεις της κοινωνίας, τις δυσκολίες που υπήρχαν στο στρατό, τις λιποταξίες, τις οικονομικές πιέσεις και την προσπάθεια επιβίωσης των στρατιωτών. Αντιλαμβάνεται την ένταση μεταξύ των πολιτικών και στρατιωτικών παρατάξεων, καθώς και τη σχέση μεταξύ των ελληνικών και τουρκικών κοινοτήτων, που ήταν πάντα τεταμένη, αν και υπήρχαν στιγμές συνεργασίας.
Το βιβλίο του Μέγκου δεν είναι απλώς μια πολεμική εξιστόρηση, αλλά μια διείσδυση στην καθημερινή ζωή των Ελλήνων κατά την περίοδο της Επανάστασης. Κινητοποιεί τη μνήμη του για να αναδείξει ιστορίες που αφορούν την κοινή ζωή στη Σμύρνη και την ευρύτερη περιοχή, την κοινωνική και ιδεολογική αντιπαράθεση, τη συμβίωση των Ελλήνων και των Τούρκων, και τις αναμνήσεις του από την παιδική του ηλικία. Αναφέρει τις προσπάθειες των Ελλήνων να ενσωματώσουν δυτικά στοιχεία στον τρόπο ζωής τους, όπως η εισαγωγή πυροσβεστικών αντλιών και η ίδρυση Τράπεζας, και παραθέτει προσωπικά περιστατικά, όπως η εκτέλεση του διοικητή Κιατίπογλου το 1816, οι ταραχές του 1797 στη Σμύρνη και οι μνήμες από την εξέγερση του Αλέξανδρου Υψηλάντη.
Ο Μέγκους επίσης καταγράφει στοιχεία της καθημερινής ζωής των Τούρκων, τις γιορτές και τα σχολεία τους, τις διαφορές στην κοινωνική και πολιτισμική ζωή τους σε σχέση με τους Έλληνες. Παρόλο που πολλές φορές τονίζει την αντιπάθειά του προς τους Τούρκους και τονίζει τη βαναυσότητα και την αμάθεια τους, παρουσιάζει και θετικά περιστατικά, όπως την υποστήριξη που έλαβε η οικογένειά του από κάποιους Τούρκους. Η αντιπαράθεση αυτή ενισχύεται από τις εμπειρίες του στις μάχες και τις συγκρούσεις του 1821, αλλά και από τις γενικότερες πολιτισμικές αντιπαλότητες που προϋπήρχαν της Επανάστασης.
Με την αφήγηση του, ο Μέγκους θέλει να μιλήσει για τα πάντα: για τις μάχες που έλαβε μέρος, τις ιστορίες που άκουσε και τις προσωπικές του εμπειρίες, καθώς και για τα γεγονότα που επηρεάζουν τις κοινότητες της εποχής. Έτσι, η αφήγηση δεν περιορίζεται μόνο στην πολεμική ιστορία, αλλά επεκτείνεται και σε κοινωνικά, πολιτισμικά και ιδεολογικά θέματα που αφορούν τη ζωή των Ελλήνων και των Τούρκων στην περιοχή κατά την Επανάσταση του 1821.
Σε γενικές γραμμές, το βιβλίο του Μέγκου είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και ζωντανή αφήγηση που συνδυάζει τις προσωπικές του εμπειρίες και παρατηρήσεις με ιστορικά γεγονότα, δίνοντας στον αναγνώστη μια ευρύτερη εικόνα των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών της εποχής της Επανάστασης.
Το βιβλίο η "Αφήγηση ενός Έλληνα στρατιώτη" (Narrative of a Greek soldier) του Πέτρου Μενγκούς τυπώθηκε και εκδόθηκε από τους Elliott και Palmer, 20 William-street, στη Νέα Υόρκη στα 1830. (Η αφήγηση του Πέτρου Μέγγου. Από τη Σμύρνη στην Ελλάδα του 1821, μετάφραση : Βαγγέλης Κούταλης, Ιωάννινα, εκδόσεις Ισνάφι, 2009, 320 σ.)
Το βιβλίο δεν είναι άγνωστο στην ελληνική βιβλιογραφία. Έχει καταγραφεί από τη Λουκία Δρούλια στη φιλελληνική βιβλιογραφία της και έχει χρησιμοποιηθεί κυρίως από τον Κυριάκο Σιμόπουλο στο βιβλίο του «πως είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του 21 ως πηγή για ορισμένα γεγονότα της Επανάστασης». Η μετάφρασή του στα ελληνικά και η κυκλοφορία του από τον εκδοτικό οίκο Ισνάφι των Ιωαννίνων μας δίνει τη δυνατότητα να το ξαναδούμε στο σύνολό του και να επανεκτιμήσουμε τη σημασία του.
Πηγές :
https://mikrasiatis.gr/i-afigisi-tou-petrou-mengou-apo-ti-smyrni-stin-ellada-tou-1821/
https://www.kathimerini.gr/opinion/713745/fones-kai-fones-apo-to-1821/
Διαδίκτυο
