Το Φρούριο και η Κοινότητα της Γραμβούσας
Η κατασκευή και η ονομασία του φρουρίου
Η Γραμβούσα βρίσκεται στο δυτικό άκρο της Κρήτης, απέναντι από τη λιμνοθάλασσα του Μπάλου, και αποτελείται από δύο μικρά νησιά, την Άγρια και την Ήμερη Γραμβούσα. Στην Ήμερη Γραμβούσα δεσπόζει το ενετικό κάστρο, χτισμένο σε ύψος 137 μέτρων πάνω από τη θάλασσα, με εξαιρετική στρατηγική θέση και φυσική οχύρωση από τα απόκρημνα βράχια της βόρειας πλευράς.
Το κάστρο οικοδομήθηκε από τους Βενετούς την περίοδο 1579–1584, βάσει σχεδίων του Latino Orsini και κατόπιν πρότασης του Μονεμβασίτη στρατιωτικού Σοφιανού Ευδαιμονογιάννη. Είχε ακανόνιστο τριγωνικό σχήμα με ισχυρά τείχη και προμαχώνες. Το όνομα «Γραμβούσα» προέρχεται από τη βενετσιάνικη λέξη Garabuse, που σημαίνει «φυλάκιο ακρωτηρίου».
Το 1588, το φρούριο υπέστη μεγάλη καταστροφή, όταν κεραυνός χτύπησε την μπαρουταποθήκη με 350 βαρέλια εκρηκτικής ύλης. Οι Βενετοί το ανακατασκεύασαν το 1630 και διατήρησαν την κυριότητά του έως το 1692, οπότε οι Οθωμανοί το κατέλαβαν με δωροδοκία του Ενετού διοικητή, γνωστού έκτοτε ως «καπετάν Γραμβούσα».
Η Γραμβούσα κατά την Ελληνική Επανάσταση
Κατά τον 19ο αιώνα, το κάστρο απέκτησε ξανά πρωταγωνιστικό ρόλο. Στις 2 Αυγούστου 1824, δεκαπέντε Σφακιανοί επαναστάτες κατέλαβαν τη Γραμβούσα, καθιστώντας την το πρώτο τμήμα της Κρητικής γης που ελευθερώθηκε από τους Τούρκους. Το φρούριο εξελίχθηκε σε καταφύγιο για περίπου 3.000 Κρητικούς αγωνιστές και πρόσφυγες, οι οποίοι οργάνωσαν εκεί έναν πυρήνα αντίστασης. Από τη Γραμβούσα ξεκινούσαν οι περίφημοι «καλησπέρηδες» που επιτίθεντο τη νύχτα στους Οθωμανούς, ενώ το νησί έγινε για ένα διάστημα το μοναδικό ελεύθερο σημείο όχι μόνο της Κρήτης, αλλά σχεδόν ολόκληρης της Ελλάδας.
Η δύσκολη όμως επιβίωση, η έλλειψη τροφής και εφοδίων οδήγησαν τους κατοίκους στην πειρατεία. Η Γραμβούσα απέκτησε φήμη ως «νησί των πειρατών», προκαλώντας ανησυχία στις ευρωπαϊκές δυνάμεις και δυσπιστία στην Ελληνική Διοίκηση. Παρά ταύτα, μέσα στην απομόνωση αναπτύχθηκε μια πρωτοφανής για τα δεδομένα εποχής μορφή τοπικής αυτοδιοίκησης: η λεγόμενη Κοινότητα της Γραμβούσας ή Κρητικό Συμβούλιο, με σφραγίδες που σώζονται έως σήμερα στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος.
Η ίδρυση του σχολείου στη Γραμβούσα (1826)
Μέσα σε αυτές τις εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες, οι επαναστάτες προχώρησαν σε μια πράξη ελπίδας και πνευματικής αντίστασης: την ίδρυση σχολείου.
Στις 16 Νοεμβρίου 1826, η προσωρινή κυβέρνηση της Γραμβούσας αποφάσισε τη δημιουργία σχολείου στο φρούριο, προκειμένου να μορφώνονται τα παιδιά των αγωνιστών και των προσφύγων. Η απόφαση αυτή τεκμηριώνεται στα πρακτικά της κοινότητας και στα Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας.
Δάσκαλος του σχολείου διορίστηκε ο ιερέας Ιωάννης Μαυρογένης, μορφωμένος στη Σχολή των Χανίων, ενώ άλλες πηγές αναφέρουν τη συμμετοχή του επισκόπου Αρδαμερίου Ιγνάτιου, ο οποίος φέρεται να ίδρυσε και μικρό ναό αφιερωμένο στην Παναγία την Κλεφτρίνα, προστάτιδα των αγωνιστών και πειρατών.
Το σχολείο λειτουργούσε μέσα σε έναν προσαρμοσμένο χώρο του φρουρίου, με στοιχειώδη εξοπλισμό και ελάχιστα βιβλία. Διδάσκονταν γραφή, ανάγνωση, αριθμητική και εκκλησιαστική μουσική, σε περίπου 50–60 παιδιά — κυρίως ορφανά αγωνιστών. Παρά την πενία, η ίδρυση αυτού του σχολείου αποτέλεσε σύμβολο ελευθερίας και εθνικής συνείδησης, αποδεικνύοντας ότι ακόμη και μέσα στη φωτιά της επανάστασης, η ελληνική παιδεία δεν έπαψε να αποτελεί προτεραιότητα.
Η παρακμή και το τέλος της Κοινότητας
Η απομόνωση της Γραμβούσας και η συνεχιζόμενη πειρατική δράση προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις. Στις 19 Ιανουαρίου 1828, αγγλο-γαλλικές ναυτικές δυνάμεις, με τη σύμφωνη γνώμη της κυβέρνησης του Ιωάννη Καποδίστρια, επιτέθηκαν στο φρούριο, κατέλαβαν πλοία και συνέλαβαν πολλούς από τους πειρατές.
Η τάξη αποκαταστάθηκε με την παρέμβαση του Νικολάου Κριεζώτη και του ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη, και το φρούριο τέθηκε υπό τον έλεγχο του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους. Ωστόσο, η Κρήτη δεν συμπεριλήφθηκε στα σύνορα της πρώτης ελληνικής επικράτειας, και έτσι, το 1830, το φρούριο παραδόθηκε σε δυνάμεις των Ευρωπαίων Συμμάχων για λογαριασμό του Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου. Το 1831 πέρασε οριστικά υπό αιγυπτιακή διοίκηση και σταδιακά εγκαταλείφθηκε, οδηγούμενο σε ερήμωση.
Τα κατάλοιπα του φρουρίου σήμερα
Στο εσωτερικό του φρουρίου σώζονται ακόμη τμήματα των τειχών, δύο μεγάλες θολοσκέπαστες δεξαμενές συλλογής βρόχινου νερού, τα ερείπια στρατώνων, του διοικητηρίου, καθώς και ο ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου (γνωστός και ως «Παναγία της Κλεφτρίνας»). Από την κορυφή, ο επισκέπτης αντικρίζει το απαράμιλλο τοπίο του Μπάλου και το απέραντο γαλάζιο, μάρτυρες μιας ένδοξης αλλά και τραγικής ιστορίας.
Η Γραμβούσα, περισσότερο από ένα φρούριο, υπήρξε σύμβολο ελευθερίας, αντοχής και μορφωτικής αναγέννησης μέσα στις πιο αντίξοες συνθήκες. Η ίδρυση του σχολείου το 1826 αποτελεί κορυφαία στιγμή αυτής της ιστορίας — μια πράξη πολιτισμού στην καρδιά του πολέμου, που διασώζει τη βαθύτερη ουσία του ελληνικού αγώνα: την πίστη στην παιδεία ως δύναμη ελευθερίας.
Πηγές
«Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας», τόμος Γ΄, Γραμβούσα, 1825–1828.
Σπ. Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος Ε΄.
Γ. Δερμιτζάκης, Η Επανάσταση της Κρήτης 1821–1830, Ηράκλειο, 1998.
Κ. Παπαγεωργίου, Η Κοινότητα της Γραμβούσας και το σχολείο της, Κρητικά Χρονικά, τ. 23 (1983).
https://www.kastra.eu/castlegr.php?kastro=gramvousa
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου