Το χρέος κινεί τον καπιταλισμό και κάθε κρίση την επόμενη

Το χρέος κινεί τον καπιταλισμό και κάθε κρίση την επόμενη

Τι ακριβώς σημαίνει Κρίση; Γιατί ο καπιταλισμός είναι αδύνατον να λειτουργήσει χωρίς χρέος; Και, εν τέλει, πώς ακριβώς μια κρίση που ξέσπασε στη νοτιοανατολική Ασία το 1998 γονάτισε τις οικονομίες της Δύσης δέκα χρόνια αργότερα;

ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΒΑΡΟΥΦΑΚΗ*

Τι σημαίνει Κρίση;

Πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία συμβιώνουν (για ικανά χρονικά διαστήματα, πχ πάνω από τουλάχιστον έξι μήνες) δύο πλεονάσματα: ένα πλεόνασμα μισθωτής εργασίας (που δεν θέλει κανείς να μισθώσει) και ένα πλεόνασμα κεφαλαίων (δηλαδή αποταμιεύσεων που δεν βρίσκουν επικερδή τοποθέτηση). Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή... Μια μεμονωμένη αγορά βρίσκεται σε κρίση όταν μαστίζεται από συστηματική υπερβάλλουσα προσφορά - π.χ. απούλητα σπίτια, αυτοκίνητα, κρεατικά. Συνήθως, μια τέτοια κρίση δεν διαρκεί πολύ, καθώς η τιμή πέφτει αρκετά έως ότου το απούλητο στοκ μειωθεί (καθώς η μείωση της τιμής οδηγεί όλο και πιο πολλούς αγοραστές να κάνουν την εμφάνιση τους ενώ, παράλληλα, η παραγωγή ή η προς πώληση ποσότητα μειώνεται). Στην περίπτωση όμως της Κρίσης (με κεφαλαίο Κ), η πλεονάζουσα προσφορά χτυπά τις δύο άκρως προβληματικές αγορές: την αγορά εργασίας και την αγορά χρήματος (ή κεφαλαίων). Γιατί είναι πιο προβληματικές αυτές οι αγορές από τις άλλες; Επειδή σε αυτές τις δύο αγορές η μείωση των τιμών δεν οδηγεί αναγκαστικά στην αύξηση της ζήτησης. Σε περίοδο Κρίσης παρατηρείται το εξής φαινόμενο: ακόμα κι όταν αρχίσει να μειώνεται η τιμή της εργασίας (ο μισθός) ή του χρήματος (το επιτόκιο), οι επιχειρηματίες, αντί να προσλάβουν εργαζομένους, μπορεί κάλλιστα να απολύσουν κι άλλους (δηλαδή να μειώσουν περισσότερο τη ζήτηση εργασίας) και παράλληλα να ακυρώσουν επενδυτικά προγράμματα (μειώνοντας τη ζήτηση χρήματος ή κεφαλαίων). Κι αυτό παρά το γεγονός ότι η τιμή της εργασίας και των κεφαλαίων μειώνεται, πολλές φορές ραγδαία. Γιατί το κάνουν αυτό; Επειδή ερμηνεύουν τη μείωση της τιμής της εργασίας και του χρήματος ως ένδειξη μιας μεγαλύτερης πτώσης της ζήτησης των προϊόντων τους - καθώς γνωρίζουν ότι οι σημερινοί μισθοί των εργαζομένων είναι η πηγή της μελλοντικής ζήτησης των προϊόντων τους. Έτσι, τα δύο αυτά πλεονάσματα (μισθωτής εργασίας και αδιάθετων αποταμιεύσεων) δεν διορθώνονται από τη φυσιολογική λειτουργία της αγοράς. Τότε, άνευ πολιτικής παρεμβάσεως (π.χ. επεκτατικής νομισματικής ή δημοσιονομικής πολιτικής) η Κρίση απλώς αναπαράγεται.

Χρέος και καπιταλισμός: μια έντονη σχέση

Το χρέος ηχεί ως κάτι κακό (ιδίως σε περίοδο Κρίσης Χρέους, όπως η τωρινή). Όμως, καπιταλισμός χωρίς χρέος είναι απλώς αδύνατος. Για να το δούμε αυτό, ας συγκρίνουμε την παραγωγική διαδικασία πριν και μετά την ανάδυση του καπιταλισμού. Επί φεουδαρχίας, οι κολίγοι παρήγαν, π.χ., σιτηρά με την εργασία τους επί των γαιών όπου παραδοσιακά κατοικούσαν. Στο τέλος του σίτου, ο αφέντης-γαιοκτήμονας έστελνε τον σερίφη να πάρει -με το καλό ή με το κακό- το μερίδιο του ηγεμόνα, αφήνοντας το υπόλοιπο για τους κολίγους και την κοινότητα τους. Πρώτα δηλαδή παρατηρούσαμε την παραγωγή και κατόπιν γινόταν η διανομή του παραχθέντος προϊόντος. Ο καπιταλισμός άλλαξε τη χρονική ακολουθία. Πώς; Κατά πρώτον ήρθε η έξωση των κολίγων από τις πατρογονικές γαίες, το φράξιμο των γαιών και η μίσθωση τους σε ιδιώτες επιχειρηματίες, κάποιες φορές τέως κολίγους ή επιστάτες, οι οποίοι, με τη σειρά τους, έπρεπε να μισθώσουν την εργασία τέως κολίγων ώστε να καλλιεργηθεί η γη και να πληρώσουν νοίκι στον γαιοκτήμονα. Για να το κάνουν αυτό, οι νέοι αυτοί επιχειρηματίες έπρεπε να δανειστούν χρήματα είτε από τον ντόπιο τοκογλύφο είτε, πολλές φορές, από τον ίδιο τον γαιοκτήμονα, ώστε να προκαταβάλουν ενοίκια, μισθούς και πρώτες ύλες. Έτσι, οι επιχειρηματίες ζούσαν με την αγωνία του αν θα κατάφερναν στο τέλος να πουλήσουν τη σοδειά για ποσό που θα κάλυπτε τους μισθούς, τα ενοίκια, τις πρώτες ύλες και τους τόκους του χρέους τους. Με άλλα λόγια, στον καπιταλισμό παρατηρείται ένας κομβικής σημασίας ετεροχρονισμός: πρώτα γίνεται η διανομή (μεταξύ γαιοκτημόνων, εργαζομένων, τραπεζιτών και επιχειρηματιών) και ακολουθεί η παραγωγή. Είναι σαν το χρέος να μεταφέρει αξία από το μέλλον στο παρόν - να παίρνει ένα μέρος αξίας που δεν έχει παραχθεί ακόμα και να το προκαταβάλλει σήμερα. Το χρέος κινεί τον καπιταλισμό και επιτρέπει στον επιχειρηματία να δήλωνει ότι το κέρδος του -η αξία που του μένει, αφού πληρωθούν ο γαιοκτήμονας, ο εργαζόμενος, ο τραπεζίτης και ο προμηθευτής πρώτων υλών-αποτελεί μια «δίκαιη» ανταμοιβή για το ρίσκο που ανέλαβε.

Οι ρίζες της σημερινής κρίσης

Η κρίση που έπληξε τις λεγόμενες «Ασιατικές Τίγρεις» το 1998 ξεκίνησε από την υποτίμηση του νομίσματος της Ταϊλάνδης λίγους μήνες νωρίτερα και πολύ σύντομα παρέσυρε τις οικονομίες και των υπόλοιπων χωρών της ανατολικής Ασίας. Το κοινό στοιχείο με τη σημερινή Κρίση της Ευρωζώνης ήταν η μεταδοτικότητα των οικονομικών κραδασμών από τη μία χώρα στην άλλη. Όπως και στην Κρίση της Ευρωζώνης σήμερα, η ιστορία ξεκίνησε με τη χρηματοοικονομική απελευθέρωση, η οποία οδήγησε σε έκρηξη των νέων δανείων, που έτρεξαν να δώσουν οι ξένες τράπεζες στις επιχειρήσεις και στα νοικοκυριά. Οι ΗΠΑ αλλά και το ΔΝΤ άσκησαν τεράστιες πιέσεις με σκοπό να αναιρεθούν όλες οι ρυθμιστικές παρεμβάσεις.

Το αποτέλεσμα της ραγδαίας αύξησης του δανεισμού με ξένα κεφάλαια έφερε μεγάλη αύξηση στην οικονομική δραστηριότητα και παραγωγή και γιγαντιαία αύξηση των τιμών των ακινήτων. Όταν η «φούσκα» άρχισε να σπάει, το πρόβλημα πήρε, όπως και στην Αργεντινή, μεγαλύτερες διαστάσεις, επειδή είχαν για καιρό συνδέσει τα νομίσματα τους με το δολάριο, το οποίο είχε ανατιμηθεί πάρα πολύ. Αυτό είχε συμπίεσα πολύ τις εξαγωγές τους, οδηγώντας τις χώρες αυτές στη δύσκολη θέση και να έχουν έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο, και να χρωστούν όλο και πιο πολλά σε ξένες τράπεζες. Έτσι, με το που φάνηκαν τα πρώτα σύννεφα στον ορίζοντα της αγοράς ακινήτων, πολλοί ξένοι και ντόπιοι, που ψυλλιάστηκαν τι έμελλε να γίνει, τράβηξαν τα χρήματα τους από τη χώρα και, παράλληλα, προσπάθησαν να πουλήσουν τα ακίνητα τους. Η αγορά ακινήτων κατέρρευσε, την ώρα που τα νομίσματα της χώρας δέχτηκαν αφόρητες πιέσεις να υποτιμηθούν - να σπάσει δηλαδή το peg το οποίο τα έδενε με το δολάριο. Ανοήτως (όπως και στην Αργεντινή), οι αρχές προσπάθησαν να υπερασπίσουν το peg, ξοδεύοντας όλα τους τα αποθέματα σε δολάρια για να αγοράζουν τα δικά τους νομίσματα, μήπως και τα στηρίξουν, και ανεβάζοντας τα επιτόκια στα ουράνια, μήπως και ελκύσουν νέα ξένα κεφάλαια. Όμως, τα υψηλά επιτόκια δεν προσείλκυσαν ξένα κεφάλαια, παρά μόνο «δολοφόνησαν» τις επενδύσεις στην εγχώρια βιομηχανία, οδηγώντας τις χώρες αυτές στην απόλυτη κατάρρευση.

Εν τέλει, όπως και στην Αργεντινή, το peg, το οποίο έδενε τα ντόπια νομίσματα με το δολάριο, καταργήθηκε, τα νομίσματα υποτιμήθηκαν πολύ και κατέφτασε το ΔΝΤ, κομίζοντας δάνεια. Οι όροι όμως που έθεσε όχι μόνο ήταν αποικιοκρατικοί, αλλά και παντελώς εκτός τόπου και χρόνου για χώρες όπως η Νότια Κορέα και η Μαλαισία. Το ΔΝΤ επέβαλε τις συνταγές που είχε ετοιμάσει για πτωχευμένες χώρες του Τρίτου Κόσμου με μεγάλα, συστηματικά ελλείμματα, διεφθαρμένους κρατικούς οργανισμούς και ισχνές βιομηχανίες. Οι χώρες όμως της νοτιοανατολικής Ασίας δεν είχαν ποτέ παράδοση μεγάλων ελλειμμάτων, διαφθοράς και αναποτελεσματικών κρατών. Ακόμη, διέθεταν κραταιές, παραγωγικότατες βιομηχανίες, που αντιμετώπιζαν προβλήματα μόνο και μόνο επειδή το νόμισμα διατηρούνταν υπερτιμημένο από τα κράτη και το ΔΝΤ. Η πολιτική των δανειστών ήταν, ως φάρμακο, πολύ χειρότερο από την αρρώστια.

Όταν επιτέλους, και έπειτα από τεράστιες απώλειες που θα μπορούσαν απλά και ανέξοδα να έχουν αποφευχθεί, οι χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας κατάφεραν να υπερβούν την κρίση (μέσα από γενναία υποτίμηση και σκληρή δουλειά), το πρώτο τους μέλημα ήταν να μην ξαναδούν ποτέ στο κατώφλι τους τους εκπροσώπους του μισητού ΔΝΤ. Άρχισαν να αποταμιεύουν τα εμπορικά τους πλεονάσματα για μια δύσκολη στιγμή. Το ίδιο κάνει και η Κίνα. Πολλοί είναι εκείνοι που ισχυρίζονται (όχι χωρίς κάποιο δίκιο) ότι η κρίση της νοτιοανατολικής Ασίας, και η εγκληματική παρέμβαση του ΔΝΤ σε αυτήν, είναι ο βασικός λόγος που οι ασιατικές χώρες συνεισέφεραν τόσο πολύ στις διεθνείς ανισορροπίες. Ανισορροπίες που ήθελαν τις ΗΠΑ να διατηρούν τεράστια ελλείμματα και τις ασιατικές χώρες να στέλνουν τα κεφάλαια τους προς φύλαξη στη Νέα Υόρκη, βοηθώντας έτσι στη διατήρηση και τη μεγέθυνση των ανισορροπιών. Στο βαθμό που οι διεθνείς ανισορροπίες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο να ξεσπάσει η Κρίση του 2008, η Κρίση της νοτιοανατολικής Ασίας ήταν ένας από τους παράγοντες που γονάτισαν τη διεθνή οικονομία δέκα χρόνια αργότερα.  

* Ο Γιάννης Βαρουφάκης είναι καθηγητής Οικονομικής Θεωρίας και Πολιτικής Οικονομίας στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

gK /Μάης 2011