Ο Μύθος του Μαγικού Καθρέφτη

 

Ο Μύθος του Μαγικού Καθρέφτη

(Από την αρχαία μαντεία έως την προϊστορία της τηλεόρασης)

 

Από τα βάθη της αρχαιότητας, ο άνθρωπος αναζητούσε τρόπους να βλέπει πέρα από τα φυσικά του όρια — να γνωρίζει το μέλλον, να εποπτεύει το μακρινό, να αντικρίζει το αόρατο. Ο καθρέφτης, αντικείμενο τόσο οικείο όσο και μυστηριώδες, στάθηκε επί αιώνες το όργανο αυτής της επιθυμίας. Από εργαλείο μαντείας έγινε σύμβολο γνώσης, και αργότερα, πρόδρομος της ίδιας της τηλεοπτικής οθόνης. Η ιστορία του μαγικού καθρέφτη είναι ταυτόχρονα η ιστορία της ανθρώπινης φαντασίας — και των πρώτων βημάτων της τεχνολογίας της τηλεόρασης.

 

Ο μύθος και οι απαρχές του

Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, όταν η τηλεόραση άρχισε να γίνεται τεχνολογική πραγματικότητα, ο Μπέρτολντ Λάουφερ, επιμελητής Ανθρωπολογίας στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Σικάγο, δημοσίευσε το άρθρο «Η Προϊστορία της Τηλεόρασης». Εκεί συγκέντρωνε μύθους και παραδόσεις που περιέγραφαν μαγικές οπτικές συσκευές — καθρέφτες, κύπελλα, φακούς, τηλεσκόπια — ικανά να δείχνουν εικόνες από μακριά.

Ο Λάουφερ πίστευε ότι η φαντασία και η λογοτεχνία δεν είναι απλώς παραμύθια, αλλά προανακρούσματα των τεχνολογικών καινοτομιών. Από το Βιβλίο των Βασιλέων και τις Χίλιες και Μία Νύχτες μέχρι τον Λουκιανό, οι άνθρωποι «ονειρεύονταν» ήδη την τηλεόραση πολύ πριν την εφεύρουν.

Η άποψή του Λάουφερ αντικρούει εκείνη του θεωρητικού Φρίντριχ Κίττλερ, που υποστήριζε ότι «η τηλεόραση δεν μπορούσε καν να ονειρευτεί προτού επινοηθεί». Οι μύθοι του μαγικού καθρέφτη δείχνουν ακριβώς το αντίθετο.

 

Ο καθρέφτης της μαντείας

Η κατοπτρομαντεία — η μαντεία μέσω καθρεφτών ή επιφανειών νερού — είναι πρακτική που συναντάμε σε πολλές αρχαίες παραδόσεις: από την Αίγυπτο και τη Ρώμη, έως τον ταοϊσμό, τον αραβικό κόσμο και τις αφρικανικές κουλτούρες.

Ο καθρέφτης χρησίμευε όχι μόνο για προφητεία αλλά και για αυτογνωσία, για να φανερώσει συναισθήματα, για να δείξει μακρινά γεγονότα ή αγαπημένα πρόσωπα.

Μία από τις αρχαιότερες ιστορίες είναι εκείνη του Φαραώ Νεκτάνεμπου, που βλέποντας μέσα σε μια λεκάνη νερού τις περσικές στρατιές να πλησιάζουν, προαισθάνθηκε την ήττα του και κατέφυγε στη Μακεδονία. Εκεί, λέει ο μύθος, αποπλάνησε την Ολυμπιάδα, σύζυγο του Φιλίππου — και έγινε ο πατέρας του Αλεξάνδρου του Μεγάλου.

 

Οι καθρέφτες της μαγείας και της Εκκλησίας

Στον Μεσαίωνα, οι σχέσεις ανάμεσα στην οπτική και τη μαγεία ήταν περίπλοκες. Η Εκκλησία υποψιαζόταν όσους χρησιμοποιούσαν καθρέφτες ή γυαλιστερές επιφάνειες για μαντεία. Ο Ιωάννης του Σώλσμπερι, στο Policraticus (1159), ονόμαζε speculari τους μάγους που «βλέπουν μέσα σε καθρέφτες και κύπελλα».

Το 1326, ο πάπας Ιωάννης ΚΒ΄, με τη βούλα Super illius specula, καταδίκασε τέτοιες πρακτικές ως δαιμονικές, και όρισε ότι όσοι τις ασκούν είναι αιρετικοί.

Ωστόσο, οι βασιλιάδες συνέχισαν να μαγεύονται από τα «οπτικά θαύματα»: τον 16ο αιώνα ακούμε για τον καθρέφτη του Πυθαγόρα που υποτίθεται πως είχε ο Φραγκίσκος Α΄, για τον μαύρο καθρέφτη του Τζον Ντι που έδειξε στην Ελισάβετ Α΄, ή για τον καθρέφτη του φιλοσόφου Μερκούριου για τον Λουδοβίκο ΙΒ΄.

 

Από τη «φυσική μαγεία» στην επιστήμη

Κατά την Αναγέννηση, η μελέτη των καθρεφτών πέρασε σταδιακά στην πρώιμη επιστήμη, την αποκαλούμενη «φυσική μαγεία». Η παρατήρηση της φύσης και η φαντασία δεν ήταν ακόμη διαχωρισμένες.

Ο Ρότζερ Μπέικον, θεμελιωτής της πειραματικής οπτικής, θεωρούσε πως μαγεία και πείραμα είναι σχεδόν το ίδιο. Μιλούσε για κοίλους και κυρτούς καθρέφτες, για καθρέφτες που συγκεντρώνουν το φως και ανάβουν φωτιές, αλλά διατηρούσε και δοξασίες: για καθρέφτες που αντανακλούν το βλέμμα των φιδιών ή αποκαλύπτουν το αίμα των γυναικών.

Οι ιδέες του επηρέασαν τον Τζιοβάνι ντελλα Πόρτα και, αργότερα, τους Ιησουίτες Άθανασιους Κίρχερ και Κάσπαρ Σοτ, που μελέτησαν καθρεφτικά συστήματα «όρασης από απόσταση». Ο Κίρχερ, στο Ars Magna Lucis et Umbrae (1647), μιλούσε για «κατοπτική μαγεία», ενώ ο Σοτ περιέγραφε με ενθουσιασμό τα θαυμαστά και τρομακτικά αποτελέσματα των παιχνιδιών με καθρέφτες.

 

Ο ρομαντισμός και το τέλος του μύθου

Με την πρόοδο της επιστήμης και της κριτικής σκέψης, ο μαγικός καθρέφτης πέρασε πλέον στη σφαίρα της λογοτεχνίας: στα έργα της ελισαβετιανής εποχής, στα ανατολίτικα παραμύθια του 19ου αιώνα, και στα ρομαντικά κείμενα των Γκαίτε, Μπαλζάκ, Νερβάλ ή Μυσσέ. Από τον 18ο αιώνα και μετά, ο όρος «μαγικός καθρέφτης» έγινε μεταφορά — ένα σύμβολο της ανθρώπινης φαντασίας.

 

Οι τελευταίοι καθρέφτες του ονείρου

Παρόλα αυτά, η ιδέα δεν έσβησε. Το 1878, ο Πολωνός επιστήμονας Γιούλιαν Οχορόβιτς έγραψε για τη «δυνατότητα αποστολής εικόνων σε οποιαδήποτε απόσταση», επικαλούμενος τον καθρέφτη του Πυθαγόρα.

Το 1891, ο Γερμανός χημικός Έντουαρντ Ράφαελ Λίζεγκαγκ, στο πρώτο γερμανικό έργο για την τηλεόραση, ξεκινούσε με το ερώτημα του Γκαίτε: «Τι βλέπω;» από τη σκηνή των μαγισσών στον Urfaust.

Αυτές οι λογοτεχνικές αναφορές φανερώνουν ότι στα τέλη του 19ου αιώνα τα σύνορα ανάμεσα στην επιστήμη και τον μύθο παρέμεναν ρευστά. Επιστήμονες όπως ο Σαρλ Κρος ή ο Καμίλ Φλαμαριόν αναζητούσαν τρόπους να επικοινωνήσουν με πιθανούς κατοίκους του Άρη. Ακόμη και ο Φερδινάνδος Μπράουν, εφευρέτης του καθοδικού σωλήνα, δίσταζε να τον συνδέσει με την «όραση από απόσταση», επειδή η ίδια η λέξη Fernsehen του θύμιζε αποκρυφισμό.

 

Από τον καθρέφτη στην οθόνη

Η τηλεόραση δεν προήλθε φυσικά από τη μαγεία, αλλά από τη συνεργασία της φυσιολογίας, της φυσικής, της χημείας και των μαθηματικών. Όμως η επιστήμη των καθρεφτών — η κατοπτική — έπαιξε καθοριστικό ρόλο:

με τους ταλαντευόμενους καθρέφτες του Μορίς Λεμπλάν (1880),

τα διπλά συστήματα καθρεφτών του Ζορζ Ρινιού (1906),

και κυρίως τους μηχανισμούς με τροχούς καθρεφτών των Άτκινσον (1882), Βάιλερ (1889), Μπερντ και φον Μίχαλι (1930).

Από τη λεκάνη του Φαραώ ως την τηλεοπτική οθόνη, η ιστορία του μαγικού καθρέφτη αποκαλύπτει κάτι διαχρονικό: την ατέρμονη ανθρώπινη επιθυμία να βλέπουμε πέρα από τον εαυτό μας και τον κόσμο μας.

Τελικά ο «μαγικός καθρέφτης» δεν υπήρξε ποτέ απλώς ένα παραμύθι· υπήρξε το πρώτο στάδιο μιας μακράς διαδρομής γνώσης και φαντασίας. Από τη μαντεία και τη μαγεία ως την τηλεοπτική εικόνα, η τεχνολογία της όρασης γεννήθηκε μέσα από τον μύθο — κι ίσως κάθε νέα εφεύρεση να μην είναι παρά ένας ακόμη τρόπος να κοιταχτούμε μέσα σε έναν καινούριο καθρέφτη.

 

Κείμενο & επιμέλεια: Κων. Γραικιώτης 

Πηγή έμπνευσης:  Το ομότιτλο άρθρο του André Lange https://www.histv.net/le-mythe-du-miroir-magique