Γουδή: Πώς ξεκίνησε το λαϊκό πανηγύρι ανήμερα του Αγ. Θωμά

Γουδή: Πώς ξεκίνησε το λαϊκό πανηγύρι ανήμερα του Αγ. Θωμά

Από την παρέα των Αθηναίων που το 1867 θέλησε να καλλωπίσει τον εγκαταλελειμμένο ναΐσκο της Παναγίας της Πεντελιώτισσας στα γυναικεία «πενταροπροσκυνήματα», στην κοσμοσυρροή και τη μετονομασία

Γράφει ο ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΣΚΙΑΔΑΣ

ΩΣ «ΠΑΝΑΓΙΑ Πεντελιώτισσα» αναγνώριζαν το μεσαιωνικό ναΰδριο στο Γουδή οι κάτοικοι της Αττικής στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, και το γιόρταζαν ανήμερα της Κοιμήσης της Θεοτόκου. Ένα παραμελημένο και έρημο εκκλησάκι, όπως τα εκατοντάδες που ήταν σπαρμένα παντού, αναδεικνύοντας τον χριστιανικό χαρακτήρα γης και κατοίκων. Απέναντι από το εκκλησάκι και μεσημβρινά υπήρχε ρέμα που έφθανε έως τα περιβόλια. Ήταν τόσα τα βάτα και τα αγκάθια στην περιοχή εκείνη ώστε είχαν καταπλακώσει τον μικρό ναό που φαινόταν περισσότερο ως σπήλαιο. Αλλά πως η εγκαταλελειμμένη εκκλησίτσα της Παναγίας Πεντελιώτισσας... λοξοδρόμησε και έφτασε να γιορτάζεται στη μνήμη της Ψηλάφησης του Θωμά και πως σώθηκε, έστω με πολλές παραποιήσεις, έως σήμερα;

Ακόμη περισσότερο πότε καθιερώθηκε και ποια ήταν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του λαϊκού πανηγυριού που πρωταγωνίστησε επί περίπου έναν αιώνα και συνεχίζεται έως τις ημέρες μας;

Όλα ξεκίνησαν από μια παρέα Αθηναίων που βρέθηκε το 1867 στο περιβόλι, ιδιοκτησία της Μονής Πεντέλης, που περιέβαλλε τον ναΐσκο. Διασκεδάζοντας θέλησαν να καλλωπίσουν την εκκλησία. Σε συνεννόηση με τον μητροπολίτη Αθηνών Θεόφιλο, την αρωγή πολλών χριστιανών και τη συναίνεση του αρχιμανδρίτη, γηγενούς Αθηναίου και ηγούμενου της Μονής Πεντέλης Διονυσίου Βερσή έκαναν τη σκέψη τους πραγματικότητα. Με πρόταση του αρχιμανδρίτη αποδόθηκε στη μνήμη του Αγίου Θωμά και καθιερώθηκε πανηγύρι. Ένα πανηγύρι, το οποίο εξελίχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα της Αττικής και από τα πρώτα χρονιά έλαβε έντονο λαϊκό χαρακτήρα, που δεν έχει καταγραφεί έως σήμερα.

Ο Τύπος

Χρόνο τον χρόνο το πανηγύρι γινόταν δημοφιλές. Περίπου πέντε χρόνια μετά την καθιέρωση του σχολιάζεται στον Τύπο: «Είς Αμπελοκήπους, εν θέσει Γουδή ετελέσθη χθες πανήγυρίς, είς ην συνέρρευσεν αρκετός κόσμος, διασκεδάσας εκεί μέχρίς εσπέρας εν άσμασι, χοροίς και λοιπαίς ευθυμίαις μετά ψητών αμνών». Και είκοσι χρόνια μετά, το 1887, το πανηγύρι του Αγίου Θωμά γίνεται από τα δημοφιλέστερα στην Αττική, έχοντας όλως ιδιαίτερο χαρακτήρα. Έναν χαρακτήρα που του έδωσαν τα λαϊκά στρώματα, συνδυάζοντας τη χαρά της Ανάστασης με την άνοιξη που πλημμύριζε τους πιστούς ψυχική ευφορία. Τα λαϊκά έντυπα έσπευδαν να σχολιάσουν τον πανηγυρισμό, ξεπερνώντας πολλές φορές τα όρια της ευπρέπειας, συνδέοντας τον άπιστο Θωμά με τις άπιστες γυναίκες. Ο σατιριστής Παναγιώτης Πηγαδιώτης δεν έχανε την ευκαιρία να αφιερώνει έμμετρα στο πανηγύρι, τα οποία δημοσίευε στον «Αριστοφάνη» του, για να περάσουν στη συνέχεια από στόμα σε στόμα στα χείλη του ελληνικού λαού.

Υπό τον τίτλο «Στο Γουδή / έχασε όστις δεν πήγε να ιδή» έγραφε ο Π. Πηγαδιώτης το 1887: «Προ των παραθύρων των κλεινών Αθηνών κείται ο ιερός ναός και λίαν ρωμαντική η θέσις του, θέσις εφ' ης μόνον Ερως δύναται να εμφωλεύη και ερωμέναι καρδίσι να περιίπτανται ως άλλαι τρυγώνες»! Δημοσίευε μάλιστα και το έμμετρο «Του Γουδιού το πανηγύρι / τρίγκι βάι το ποτήρι»!

«Κ' επήγαν οι φιλέορτοι και οι χριστιανοί /

Τον άπιστον απόστολον με σέβας να δοξάσουν /

Και όχι για να φάγουνε τ' αυγά και το αρνί /

Και την παραδαρμένην των ρετσίνα να χορτάσουν».

Και λίγο παρακάτω:

«Κ' επήγε πάσα πεταχτή, καθώδ και πάσα γρηά, /

Κ' εφΐλησε τα' αγιού Θωμά το χέρι και το πόδι, /

Κι ανάψαν σαν το μπόι τους μ' ευλάβεια κεριά, /

Κι' ερώτησαν, αν μι' άπιστη τον άνδρα κάμει βόδι»!

Οι σχετικές περιγραφές βρίθουν υπονοουμένων για γυναίκες με φέσια και «μούτρα πεπλασμένα σαν τις λαμπριάτικες κουλούρες», για φτιασιδωμένα «ασχημόμουτρα» αλλά και επίγειους αγγέλους που σκανδάλιζαν τους πιστούς.

 Ο Παλαμάς

Το εκκλησάκι έχει ήδη αγαπηθεί και ντυθεί με τα αόρατα φτερά του νεανικού ρομαντισμού. Την ίδια χρονιά (1887) το επιλέγει ο Κωστής Παλαμάς για να παντρευτεί την αγαπημένη του Μαρία Βάλβη, με κουμπάρο τον Βλάση Γαβριηλίδη. Και έγραψε το «Αγάπη μου θυμάσαι...» για να ταξιδέψει:

«Το αλαργινό θυμάσαι το ξωκλήσι /

που αλλάξαμε του γάμου τα στεφάνια; /

Ολόγυρα μου βούιζε το μελίσσι, /

το μαρτυρούσε η μουρμουρίστρα η βρύση /

κι ας το 'κρυβαν τριγύρω τα πλατάνια».

Το νερό πρωταγωνιστούσε στο περιβάλλον του αγίου Θωμά. Το «πενταροπροσκύνημα» ήταν γνώρισμα του. Γυναίκες από κάθε τάξη έσπευδαν να συμβουλευτούν τον άγιο κολλώντας πεντάρες στο πρόσωπο του. Εάν η πεντάρα έμενε πάνω στην εικόνα, η παντρεμένη θα αποκτούσε γιο και η ανύπαντρη θα παντρευόταν. Το «πενταροπροσκύνημα» συνεχιζόταν έως ότου η εικόνα του αγίου καλυπτόταν πλήρως.

Κάτω από τις ελιές και εν μέσω χρωματιστών σημαιών κάθε εθνικότητας στήνονταν πρόχειρα καφενεία, ταβέρνες και μανάβικα. Ήχοι τύμπανου και φλογέρας αντηχούσαν παντού. Οι χοροί έδιναν και έπαιρναν και στις σούβλες ροδοκοκκίνιζαν τα σφαχτά. Σε κάθε γωνιά παραμόνευαν στραγαλάδες, ενώ ακούγονταν ζακυνθινές καντάδες. Αλλού Λιδωρικιώτες χόρευαν υπό τον ήχο των ζουρνάδων, ενώ παρακάτω έστηναν πανηγύρι οι Μωραίτες. Έως τα τέλη του 19ου αιώνα εύζωνοι και πεζοί των παραπηγμάτων συνέχιζαν αρχαιοπρεπείς συνήθειες. Πίσω από τον ναό επιδίδονταν σε συναγωνισμούς στο λιθάρι και στο πήδημα, ενώ οι αγυιόπαιδες έπαιζαν «καμηλίτσα» και κυλιόντουσαν στο χώμα προκαλώντας γέλια

Η θεμελίωση (το 1949),

η ανέγερση και τα επίσημα εγκαίνια (το 1978)

ΤΟΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ της γιορτής τόνιζαν οι εφημερίδες, οι οποίες μέχρι και τα τελευταία προπολεμικά χρόνια καλούσαν τους χριστιανούς να συμμετάσχουν στην «παλαιά θρησκευτική εορτή λαϊκού χαρακτήρος είς τον ναόν Αγίου Θωμά είς το Γουδί παρά τον πευκόφυτον χώρον της εκκλησιας», συμπληρώνοντας πως «από πρωίας μέχρις εσπέρας θα παιανίζη η μουσική του δήμου».

Σύμφωνα με στοιχεία του Ν. Παραδείση από το 1904 έως το 1928, όταν πλέον έγινε ενοριακός, λειτούργησε ως παρεκκλήσι της Μονής Πετράκη. Το 1930 έγινε η πρώτη επέκταση του, το 1933 η δεύτερη και το 1953 η τελευταία.

Δίπλα ανεγέρθηκε ο νεότερος μεγαλοπρεπής ναός, ο οποίος θεμελιώθηκε το 1949 και εγκαινιάστηκε επισήμως το 1978.

"κυριακάτικη δημοκρατία"

Ίδρυση της Ενορίας του Αγίου Θωμά

Στην περιοχή και συνοικία Αμπελόκηποι των Αθηνών, που ονομάσθηκε έτσι αναμφισβήτητα από τη σύνθεση των λέξεων ΑΜΠΕΛΙΑ και ΚΗΠΟΙ, και που ήταν τουλάχιστον μέχρι τον περασμένο αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας μια πυκνοφυτεμένη εξοχική τοποθεσία, βρίσκεται ο παλαιός μικρός ναός του Αγ. Αποστόλου Θωμά.

Η αρχική ονομασία του ναού ήταν Παναγία "Η ΠΕΝΤΕΛΙΩΤΙΣΣΑ", αποτελεί δε ένα μεσαιωνικό κτίσμα, μετόχι άλλοτε όπως και η ονομασία δηλώνει, της Ι.Μονής Πεντέλης.

Το πώς μετονομάσθηκε σε Άγιο Θωμά η μικρή "Πεντελιώτισσα", η οποία ήταν παραμελημένη και έρημος, πνιγμένη στα βάτα και στα αγκάθια, μας το αφηγείται σε ένα σωζόμενο σημείωμά του ο τότε ηγούμενος της Ι.Μονής Πεντέλης Αρχιμ. Διονύσιος Βερσής.

 "Κατά τούτο το έτος (1867) κατά το μήνα Μάρτιο, επήγε ο Σπύρος ο Πυρρής με μερικούς άλλους στο περιβόλι και διασκέδαζαν. Βλέποντας την εκκλησία είπαν αστεϊζόμενοι: ''Τη διορθώνουμε αυτή την εκκλησία;" Όλοι απάντησαν: "Τη διορθώνουμε". Και αμέσως άνοιξαν κατάλογο συνδρομητών και την επιούσαν άρχισαν να καθαρίζουν το μέρος εργαζόμενοι μόνοι τους. Κατόπιν ήλθαν εις τη Μονή (ηγουμένευον εγώ), εζήτησαν την άδεια (καθότι η εκκλησία ανήκε εις τη Μονή), ωμιλήσαμε, εσυμφωνήσαμε και τους επέτρεψα. Τότε συνέδραμον και εγώ και πολλοί Χριστιανοί και εντός ολίγου έγινε η εκκλησία ώς φαίνεται σήμερα.

Κατά δε τον Ιούλιο του αυτού έτους την εγκαινιάσαμε. Τα εγκαίνια ετελέσθησαν δαπάνη της Μονής δια την κυριότητα, παρά του Μητροπολίτου Αθηνών Θεοφίλου. Δια να κάνωμε δε και πανήγυριν, την εγκαινιάσαμε κατά συμβουλή και απαίτηση ιδική μου εις μνήμη της Ψηλαφίσεως του Θωμά. Κατ' αυτόν τον τρόπο άρχισε και ο κόσμος να προσέρχεται και καθιερώθη πλέον η πανήγυρις της Κυριακής του Θωμά ήτις τελείται κατ' έτος".

Τα χρόνια περνούσαν, η πανήγυρις του Αγίου Θωμά καθιερώθηκε και πλήθος πολύ ερχόταν από το εσπέρας της προηγούμενης στο εκκλησάκι για να προσκυνήσει τον Απόστολο, διανυκτερεύοντας κάτω από τα πεύκα, αλλά και για να πιεί από το νερό της Καισαριανής που αντλούσαν από το διερχόμενο παλιό υδραγωγείο δια μέσου του πηγαδιού που βρισκόταν 2-3 μέτρα δεξιά και έξω από το ιερό του ναϋδρίου προς την σημερινή οδό Παπαδιαμαντοπούλου, το οποίο δυστυχώς στη συνέχεια καλύφθηκε.

Η περιοχή σιγά-σιγά άρχισε να κατοικείται, οπότε το ναΰδριο έπαψε πλέον να είναι εξωκκλήσι. Έχοντας δε υπ' όψη ότι η περιοχή θα κτιζόταν από τρεις Συνεταιρισμούς Αξιωματικών και Δημοσίων Υπαλλήλων, το 1928, η επιτροπή που φρόντιζε το εκκλησάκι, με αίτησή της στον Αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο, πέτυχε την αναγνώριση του ναϋδρίου σε Ενοριακό ναό. Τις λειτουργικές ανάγκες του ναού και πριν και μετά την αναγνώρισή του ως Ενοριακού εξυπηρετούσε ο πρόσφυγας ιερέας π. Γεώργιος Χατζηπαναγιώτου.

Το προκεχωρημένον όμως της ηλικίας του καθώς και το άσθμα που τον βασάνιζε ανάγκασε το Σύλλογο που στο μεταξύ είχε ιδρυθεί, να αναζητήσει και άλλον ιερέα.           

Έτσι μετά από σχετική έρευνα, τοποθετήθηκε ως δεύτερος ιερέας ο π. Ηλίας Αποστολίδης, ο οποίος παρέμεινε ως Προϊστάμενος του Αγ. Θωμά από το 1928-1953. Κατόπιν χειροτονήθηκε Επίσκοπος Μόντρεαλ και Καναδά με το όνομα Ανατόλιος και εστάλη από το Υπουργείο των Εξωτερικών στον Καναδά για τη διαποίμανση των εκεί ευρισκομένων προσφύγων εκ Ρωσίας.

Αργότερα παρετήθηκε δια λόγους υγείας και έκτοτε, μέχρι του θανάτου του, παρέμεινε στην Αθήνα στο σπίτι του στην οδό Αγ. Λαύρας κοντά στον Αγ. Θωμά για την ανέγερση του οποίου τόσο πολύ εμόχθησε.

Χάρτης της Αθήνας του 1881. Στα δεξιά του χάρτη η περιοχή των Αμπελοκήπων. Φαίνεται η εξέλιξη της πόλης. Οι Αμπελόκηποι είναι ακόμα αδιαμόρφωτη περιοχή, παρατηρούμε πως ακόμα και η Αλεξάνδρας είναι απλά ανύπαρκτη. Θα δημιουργηθεί μια δεκαετία αργότερα. 

Το 1930, δύο χρόνια μετά την ίδρυση της ενορίας, ο πληθυσμός είχε αυξηθεί σημαντικά ούτως ώστε ο μικρός ναός να μην επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες των εκκλησιαζομένων. Έτσι μετά από σιωπηλή προφορική έγκριση, έγινε η πρώτη επέκταση.   Τρία χρόνια αργότερα το 1933 που η ανοικοδόμηση των τριών Συνεταιρισμών είχε αποπερατωθεί, οι κάτοικοι της συνοικίας επληθύνθησαν σε μεγάλο βαθμό, ώστε να προκύπτει ανάγκη και νέας επέκτασης, η οποία έγινε με τον ίδιο τρόπο και η οποία υφίσταται μέχρι σήμερα.

Πηγές :

Κυριακάτικη Δημοκρατία

http://www.agiosthomas.gr/e-istoria-tou-naou-mas-3/idryse-tes-enorias-tou-agiou-thoma

http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=1479377&page=6