Η Παλαιά Διαθήκη στο αρχαιολογικό μικροσκόπιο

Η Παλαιά Διαθήκη στο αρχαιολογικό μικροσκόπιο

Πολιτική και αρχαιολογία μπλέκουν στη Γη της Επαγγελίας, εκεί όπου ο Αρμαγεδδών θα δώσει την τελευταία του μάχη.

Γράφει ο Πάσχος Μανδραβέλης

Η αρχαιολογία είναι ένας από τους τομείς όπου συγκρούονται διάφορες πολιτικές τοποθετήσεις. Κυρίως εθνικές. Από το 17ο αιώνα και έπειτα που αρχίζουν να δημιουργούνται τα εθνικά κράτη, κάθε ένα από αυτά θέλει να στεριώσει την ύπαρξη του κάνοντας χρήση της Ιστορίας και της αρχαιολογίας της περιοχής. Οι Ισραηλινοί που έχουν μακραίωνη - θρησκευτική κατά κύριο λόγο - ιστορία, δεν θα μπορούσαν να μείνουν έξω από αυτό. Σε μια περιοχή μάλιστα που τα εθνικά πάθη είναι εξαιρετικά τεταμένα, η δουλειά των αρχαιολόγων γίνεται εξαιρετικά δύσκολη και πολύπλοκη. Η εργασία τους σκοντάφτει σε αναρίθμητες πολιτικές επιδιώξεις.

Το Ισραήλ όμως, όπως αναφέρει το εξαιρετικό αφιέρωμα του περιοδικού «Science», είναι η μόνη χώρα που στην επιστήμη έχει λόγο και η θρησκεία. Είναι η μόνη χώρα που στο αρχαιολογικό της συμβούλιο - το οποίο δίνει τις άδειες ανασκαφών - μετέχουν πέντε ορθόδοξοι ραβίνοι. Είναι η μόνη χώρα στην οποία ένα σημαντικό κομμάτι της αρχαιολογικής έρευνας απαγορεύεται με το νόμο.

Η διαμάχη αρχαιολόγων - ραβίνων (που τέλειωσε με νομοθετική ρύθμιση εις βάρος των πρώτων), έχει να κάνει με τη χρονολόγηση των ανθρώπινων οστών που βρίσκονται κατά τη διάρκεια των ανασκαφών. Οι ακραίοι ορθόδοξοι ραβίνοι ήθελαν να απαγορευτούν οι ανασκαφές εν γένει σε χώρους όπου θα μπορούσαν να υπάρχουν αρχαίοι τάφοι. «Η εβραϊκή θρησκεία απαγορεύει την ενόχληση των απομειναριών των σωμάτων γιατί εξαγριώνεται η ψυχή», δήλωσε ένας ραβίνος. Τελικά οι πολιτικές πιέσεις έφεραν αποτέλεσμα, όχι το απολύτως επιθυμητό για τους ραβίνους, αλλά αρκετό ώστε να εμποδίσει την αρχαιολογική έρευνα.

Οι ραβίνοι που μετέχουν στο αρχαιολογικό συμβούλιο μπλοκάρουν πολλές φορές άδειες εκσκαφής εκεί που μπορεί να υπάρχουν τάφοι και οι αρχαιολόγοι είναι αναγκασμένοι όποτε βρίσκουν ανθρώπινα οστά τα παραδίδουν στο υπουργείο Θρησκευμάτων για να ξαναθαφτούν χωρίς καμιά μελέτη, ούτε καν γενετική ή χρονολόγηση με άνθρακα 14. «Η φυσική αρχαιολογία δεν ασκείται πλέον στο κράτος του Ισραήλ», δήλωσε ο διευθυντής της Υπηρεσίας Αρχαιοτήτων του Ισραήλ, Amir Driori. Ένας ολόκληρος επιστημονικός κλάδος τελεί υπό παρανομία.

O αρχαιολόγος Ντέιβιντ Ουσίσκιν σταματημένος στο μονοπάτι κοντά στην κορυφή ενός εντυπωσιακού βουνού, αγναντεύει τα πράσινα πεδία της ισραηλινής κοιλάδας Jezreel Είναι λίγο μετά τις 9 το πρωί αλλά ο ήλιος έχει αρχίσει ήδη να καίει. Κάτω από τα πόδια του Ussishkin κείτονται σε διάφορα επίπεδα οικισμοί που χρονολογούνται 6.000 χρόνια πριν.

Κατά τη διάρκεια της Χάλκινης Εποχής και της Εποχής του Σιδήρου, μεταξύ του 3300 πΧ. και του 600 πΧ, αυτός ο τεχνητός λόφος ήταν η τοποθεσία της πόλης Mediggo, μιας πόλης η οποία κατακτήθηκε διαδοχικά από τους Αιγυπτίους, τους Καναανίτες, τους Ισραηλίτες, τους Ασσυρίους και τους Πέρσες. Σύμφωνα με τη Βίβλο, η Mediggo ήταν ένα από τα βόρεια φρούρια του Ισραηλινού βασιλιά Σολομώντα και θα είναι ο τόπος της τελικής μάχης μεταξύ του Θεού και των εχθρών του όταν έρθει το τέλος - ο Αρμαγεδδών θα προέλθει από το εβραϊκό «Βουνό της Mediggo».

Λίγο πάνω από το μονοπάτι βρίσκεται μια μεγάλη πέτρινη πύλη η οποία κάποτε σηματοδοτούσε την είσοδο προς την πόλη. Σε μια ταμπέλα μπροστά σ' αυτή η οποία τοποθετήθηκε από τις αρχές του τουρισμού αναγράφεται «Σολομώντεια Πύλη, 970-930 π.Χ.».

Ο Ussishkin στρέφει το βλέμμα του προς αυτή και γελάει. «Αυτό είναι ανοησία» λέει σε έναν επισκέπτη. «Αυτή η πύλη είναι 200 χρόνων αργότερα. Ο Σολομώντας θα πρέπει να στριφογυρνά στον τάφο του». Τα τελευταία χρόνια ο Ussishkin μαζί με τον Ισραηλινό αρχαιολόγο Φινκελστέιν του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ και του ιστορικού Baruch Halpern του Πανεπιστημίου της Pensylvannia, ηγείται μιας εκτεταμένης αρχαιολογικής έρευνας στην πόλη Mediggo. Κάποια από τα ευρήματα των εκσκαφών έχουν γίνει αντικείμενο μιας διαμάχης μεταξύ των αρχαιολόγων που εργάζονται στο Ισραήλ. Το επίμαχο θέμα είναι αν η βιβλική εικόνα ενός μεγάλου ισραηλίτικου κράτους στην Παλαιστίνη ιδρύθηκε από το Βασιλιά Δαυίδ και επεκτάθηκε από τον Σολομώντα - αντικατοπτρίζει την ιστορική πραγματικότητα της εγκατάστασης των Ισραηλιτών στην περιοχή εκείνη. Ο Φινκελοτέιν ιδιαίτερα συμπέρανε ότι η συμβατική χρονολόγηση συγκεκριμένων επιπέδων στη Mediggo είναι λανθασμένη.

 Στρατιγραφική κλίμακα

Ισχυρίζεται ότι τα επίπεδα αυτά παλιά χρονολογούνταν γύρω στον 10ο αιώνα π.Χ., μέχρι που πολλοί βιβλικοί μελετητές και αρχαιολόγοι υπέθεσαν λόγω της ηγεμονίας του Δαυίδ και του Σολομώντα ότι η πιo σωστή χρονολογία είναι τον 9ο αιώνα π.χ.

Αυτή η προσαρμογή που μερικοί αρχαιολόγοι ονόμασαν σαν «τη διόρθωση του Φινκελστέιν», σημαίνει ότι τα μαζικά οχυρώματα και οι κατασκευές των πέτρινων παλατιών στη Mediggo που παλιότερα αποδίδονταν στη βασιλεία του Σολομώντα, ίσως τελικά να αποτελούν προϊόν ενός μετέπειτα ηγεμόνα, όπως του βασιλιά Ahab του 9ου αι.

Ο Δαυίδ και ο Σολομώντας μπορεί απλά να ήταν αρχηγοί φυλών των οποίων η φήμη μεγαλοποιήθηκε από τους βιβλικούς συγγραφείς, οι οποίοι έγραψαν τα κείμενα τους εκατοντάδες χρόνια μετά από τα γεγονότα που περιγράφουν, ή μπορεί να μην υπήρξαν ποτέ, όπως ισχυρίζονται κάποιοι μελετητές, οι επονομαζόμενοι «βιβλικοί μινιμαλιστές».

Η διαμάχη η οποία έχει ως επίκεντρο το ευαίσθητο πολιτικό θέμα για τις εβραϊκές ρίζες στην Παλαιστίνη έχει το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων και ερευνητών που δουλεύουν στην περιοχή αυτή. Μέχρι τώρα, ο Φινκελστέιν μαζί με τον Ussishkin - ο οποίος συμφωνεί μαζί του σε πολλά σημεία αλλά κρίνει αυστηρά κάποια άλλα - αποτελούν μειοψηφία. Ένας από τους κορυφαίους αντιπάλους της διόρθωσης του Φινκελστέιν είναι ο αρχαιολόγος Αμιχάι Μαζάρ του Εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ, ο οποίος ηγείται των εκσκαφών στο Tel Rehov, νότια της θάλασσας της Γαλιλαίος.

Μερικές φορές η διαφωνία τους ήταν έντονη. «Για τους αρχαιολόγους οι οποίοι δουλεύουν πάνω στη βιβλική εποχή, το βασικό ζήτημα είναι πώς βλέπει ο καθένας εκείνη την περίοδο», λέει ο αρχαιολόγος Steven Rosen του Πανεπιστημίου Ben-Gurion της Beersheva. Ενας αρχαιολόγος κατηγόρησε πρόσφατα στον τύπο ότι ο Φινκελστέιν δίνει το «φύλλο συκής στους αντισημίτες» με το να μειώνει σε αξία τον Δαυίδ και τον Σολομώντα. Και ο Φινκελστέιν σε μια έκδοση της εφημερίδας «Levant», κατηγόρησε τον Mazar ότι έχει μια «συναισθηματική και πολλές φορές ρομαντική προσέγγιση για την αρχαιολογία της Εποχής του Σιδήρου». Η διαφωνία περιστρέφεται γύρω από πολύπλοκα και συχνά εσωτερικά αρχαιολογικά θέματα όπως την τέχνη της κεραμικής, τη στρατιγραφική ανάλυση, τις λεηλασίες των πόλεων στην αρχαία Παλαιστίνη από τους Αιγυπτίους και τους Ασσύριους.

Το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι για περίπου 450 δύσκολα χρόνια, κατά τη διάρκεια των οποίων τα δύο Ισραηλινά Βασίλεια του Ισραήλ και της Ιουδαίας υποτίθεται ότι ήταν στις δόξες τους, οι αρχαιολόγοι στην Παλαιστίνη δεν έχουν ξεκάθαρες χρονολογικές κατευθύνσεις.

Αυτή η περίοδος εντοπίζεται στο τέλος δύο συγκεκριμένων γεγονότων: μια μάχη το 1175 π.Χ μεταξύ των Αιγυπταίων και Μεσογειακών επιδρομέων που ονομάζονται οι Άνθρωποι της Θάλασσας, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ραμσή ΙΙ, όπως φαίνεται από τις λεπτομερείς αιγυπτιακές επιγραφές, που επίσης συνδέουν πολλά άλλα ιστορικά και αστρονομικά γεγονότα: λεπτομερείς αναφορές που άφησαν οι Ασσύριοι εναντίον των Ισραηλιτών και άλλων κατοίκων της Παλαιστίνης στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ.

Υπήρχε όμως ένα γεγονός καλά χρονολογημένο για την περίοδο εκείνη στην περιοχή: την εισβολή του Αιγύπτιου Φαραώ Σοσένκ, του πρώτου στην Παλαιστίνη το 929 πΧ, σύμφωνα με τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά. Αυτό το γεγονός, το οποίο η Βίβλος λέει ότι έγινε 5 χρόνια μετά το θάνατο του Σολομώντα, δεν έχει μελετηθεί αρκετά επειδή οι αρχαιολόγοι δεν συμφωνούν πάντα για το ποια από τα πολυάριθμα καταστροφικά επίπεδα στη Mediggo και τις άλλες πόλεις που εισέβαλε ο Shoshenq ήταν δικό του προϊόν.

Ετσι, η πιo κοινή μέθοδος που ακολουθούν οι αρχαιολόγοι για να χρονολογήσουν τα γεωλογικά στρώματα της εποχής εκείνης είναι μέσω των κεραμικών που περιέχουν, μια προσέγγιση που ο Φινκελστέιν θεωρεί ότι χρειάζεται τροποποίηση. Ιδιαίτερα, ο Φινκελστέιν αρκείται στην παραδοσιακή άποψη ότι λίγο μετά τη μάχη του 1175 π.Χ. με τον Ραμσή τον ΙΙ, μια ομάδα των ανθρώπων της Θάλασσας, οι Φιλισταίοι, εγκαταστάθηκαν εσπευσμένα κοντά στις ακτές του σημερινού Ισραήλ και επιδόθηκαν στην τέχνη της κεραμικής, η οποία ονομάζεται μονοχρωμία. Η παρουσία της κεραμικής αυτής θεωρήθηκε σημάδι των ευρημάτων από τον 12ο αιώνα π.χ., ενώ ένα πιο πρόσφατο είδος της κεραμικής των Φιλισταίων, που ονομάζεται διχρωμία, αποδίδεται στον 11ο αιώνα.

Ο Φινκελστέιν, βασισμένος στη μελέτη που έκανε πάνω στις αιγυπτιακές επιγραφές και άλλες πηγές, ισχυρίζεται ότι οι Άνθρωποι της Θάλασσας ξεκίνησαν την εγκατάσταση τους 40 ή περισσότερα χρόνια μετά τη μάχη τού 1175.

Ένα από τα σημεία της επιχειρηματολογίας του στηρίζεται στην απουσία της μονόχρωμης κεραμικής στις εκσκαφές των αιγυπτιακών οικισμών που χρονολογούνται στην Παλαιστίνη, μετά το 1175 π.Χ. και θεωρεί ότι καθιερώθηκε μετά την αιγυπτιακή κυριαρχία στην Παλαιστίνη, στα τέλη του 12ου αιώνα, ενώ η δίχρωμη αρχιτεκτονική στα τέλη του 11ου αιώνα. Συμπληρωματικά στην ιδέα αυτή ο Φινκελστέιν και ο Ussishkin συμπέραναν από μια στρατιγραφική ανάλυση της πέτρινης πύλης της Mediggo, την οποία βάσει παλιότερων εκσκαφών θεώρησαν ως Σολομώντεια, ότι χτίστηκε έναν αιώνα αργότερα.

Τελικά οι εκσκαφές και των δύο στην Ιερουσαλήμ απέτυχαν να βρουν κάποιες αποδείξεις κτισμάτων του 10ου αιώνα π.Χ. - παρά την καταγραφή της Βίβλου ότι ο Δαυίδ ίδρυσε εκεί την πόλη του και ότι ο Σολομώντας έχτισε ένα τεράστιο ναό στην πόλη.

Πολλοί αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι ο Φινκελστέιν δεν έχει αποδείξει τη θεωρία του για την αλλαγή της συμβατικής χρονολογίας.

Ο Seymour Gitin, διευθυντής του Ινστιτούτου Αρχαιολογικής Ερευνας στην Ιερουσαλήμ λέει ότι κανένα στιλ μονόχρωμης κεραμικής δεν έχει βρεθεί στην πόλη Gezer, που είναι κοινή η πεποίθηση ότι υπήρχε την ίδια εποχή.

Ο Willian Dever, αρχαιολόγος του Πανεπιστημίου της Αριζόνα, ο οποίος έκανε εκσκαφές στη Γάζα - και ανακάλυψε μια πέτρινη πύλη όμοιας αρχιτεκτονικής με αυτή της Mediggo και την οποία χρονολόγησε γύρω στον 10ο αιώνα, βασισμένος στο κεραμικό σχήμα -λέει: «Αν κάποιος μπορεί να μου αποδείξει ότι αυτό το υλικό είναι του 9ου αι. πΧ και ότι ο Σολομώντας δεν υπήρξε ποτέ, δεν με νοιάζει. Αλλά αποδείξτε το, κύριοι, αποδείξτε το».

Προσθέτει ότι σύμφωνα με τις αιγυπτιακές επιγραφές, ο Σοσένκ κατέκτησε πάνω από 100 πόλεις - μεταξύ αυτών τη Megiddo και τη Γάζα. Εκσκαφές σε περισσότερες από 25 πόλεις έδειξαν καταστροφικά σημάδια που πολλοί αρχαιολόγοι απέδωσαν στην εισβολή του παραπάνω. Επίσης υπάρχει μια χαρακτηριστική διαφορά στην κεραμική αρχιτεκτονική που χρονολογικά τοποθετείται στον 10ο αι. π.Χ., κάτι στο οποίο ο Finelstein διαφωνεί.

«Δεν αμφιβάλλω ότι η περιγραφή του Δαυίδ και του Σολομώντα στη βίβλο είναι σε ένα μεγάλο βαθμό υπερβολική», λέει ο Mazar. «Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι πρέπει να τους διαγράψουμε σαν ιστορικές φιγούρες».

Σ' αυτό συμφωνεί και ο Φινκελστέιν αλλά προσθέτει ότι η φύση του βασιλείου τους ήταν «πολύ διαφορετική» από αυτό που υπερασπίζουν πολλοί αρχαιολόγοι και βιβλικοί μελετητές. Πιστεύει ότι οι Ισραηλίτες σχημάτισαν μια πολύ μικρότερη πολιτική οντότητα και περιορίστηκαν σε ένα πολύ μικρότερο έδαφος από αυτό που περιγράφεται στη Βίβλο. «Αν αυτή η διόρθωση είναι σωστή», συμπεραίνει, «θα πρέπει να γράψουμε μια νέα ιστορία για το Ισραήλ και τη Δυτική Μεσόγειο, στην Εποχή του Σιδήρου».

New millennium 5.3.2000