Του Ανδρέα Ζαμπούκα
Oι κοινωνίες κοινοκτημοσύνης δεν εξελίχθηκαν ποτέ όπως θα θέλαμε. Από την εποχή του Άντον Πάννεκουκ και του Λένιν ως τις πιο σύγχρονες σοσιαλδημοκρατικές προσπάθειες των Ευρωπαίων, ο δημόσιος πλούτος δεν αποτέλεσε το δέλεαρ της ευδαιμονίας των ανθρώπων. Προφανώς κάτι δεν πήγε καλά στην εφαρμογή της θεωρίας, με αποτέλεσμα οι ουτοπικές θέσεις των θεωρητικών να αποτελούν ισχυρό άλλοθι στις καταστροφικές διαθέσεις των «διεστραμμένων» καπιταλιστών και των «καιροσκόπων» σοσιαλιστών.
Τελικά πότε ένας πολίτης αισθάνεται ευτυχής; Όταν ο ίδιος είναι πλούσιος ή όταν η κοινότητα που ζει είναι πλούσια; Κάποιος θα απαντούσε πως το καλύτερο είναι να συμβαίνουν και τα δύο. Όμως, οι ισορροπίες αποδεικνύονται εύθραυστες. Η διαχείριση του πλούτου δεν είναι καθόλου εύκολη, ούτε για τη δημόσια διοίκηση, ούτε για το άτομο.
Ήδη, από τα χρόνια του σχολείου, αρχίζω να διαμορφώνω το όραμα του μέλλοντός μου. Όλα, οι σπουδές, οι σχέσεις μου, η επαγγελματική αποκατάσταση, οι υποδομές της οικογένειας, οι επιδιώξεις της κοινωνικής αναγνώρισης σχετίζονται με την παραγωγή ιδιωτικού πλούτου. Αν δεν πετύχω σ΄ αυτό, τότε απέτυχα σε όλα. Αν δεν έχω ιδιωτικό χρήμα, πως θα κάνω σπουδές, πως θα ξεκινήσω μία δουλειά, πως θα παντρευτώ, πως θα αγοράσω σπίτι, πως θα εξασφαλίσω για την οικογένεια την ασφάλεια και την ευημερία της;
Σε μικροκαπιταλιστικές κοινωνίες, σαν τη δικιά μας, ο ιδιωτικός πλούτος είναι πολύ πιο απαραίτητος από άλλες παραγωγικές. Για τη σύγχρονη ελληνική οικογένεια οι ανάγκες είναι μεγαλύτερες από μια οικογένεια στη Φινλανδία. Οι ιδιωτικές δαπάνες για την παιδεία και την υγεία είναι τεράστιες. Από την άλλη η μεταπρατική αντιπαραγωγική μας οικονομία αναγορεύει την «ιδιώτευση» ως χρήσιμο μηχανισμό παραγωγής πλούτου, δεδομένου ότι δεν έχει να διαθέσει παραγόμενα προϊόντα ή να καλύψει αληθινές ανάγκες. Για παράδειγμα, το εξοχικό, το ακριβό αυτοκίνητο, το «μεσσιανιστικό» πρότυπο της μαζικής ψυχαγωγίας και το ακριβό ντύσιμο, αποτελούν τρόπους λειτουργίας του συστήματος για στοιχειώδη ανάπτυξη στη βάση ανύπαρκτων αλλά κατασκευασμένων αναγκών.
Αντίθετα, ο δημόσιος πλούτος, δεν αποτελεί σημείο αναφοράς ούτε συγκεκριμένη πρόσφορη επιδίωξη. Τα σχολεία, τα πανεπιστήμια, τα νοσοκομεία, τα δημόσια κτίρια, οι υποδομές, η ενέργεια, δεν αφορούν τη συνείδηση του Νεοέλληνα που αισθάνεται το κράτος σαν κάτι ξένο και πολλές φορές, αντίθετο με τα συμφέροντά του.
Η δημόσια περιουσία, αποτελεί «δώρο» συναλλαγής μιας τάξης «ψευδοαστών» που λειτουργούν με τα κατάλοιπα της φεουδαρχίας. Όχι μόνο δεν παράγεται δημόσιος πλούτος αλλά σπαταλιέται ασύστολα αυτός που απέμεινε.
Οι κοινωνίες των ανθρώπων δεν είναι δυνατόν να ζουν έτσι. Άλλο προορισμό έχουν. Η πολιτικά οργανωμένη κοινότητα προτάσσει το δημόσιο συμφέρον και κατ΄ επέκταση τον δημόσιο πλούτο ως επίτευγμα και αποτέλεσμα του σχεδιασμού, της προσπάθειας και του έργου της. Ο πολίτης ζει, δημιουργεί, αυτοπραγματώνεται και ευτυχεί με τη συμμετοχή του σ΄ αυτό που μαζί με άλλους κατακτά. Ο δάσκαλος στο σχολείο παράγει πνευματικό και ηθικό δημόσιο πλούτο με τις ομάδες του. Ο επιστήμονας, στα εργαστήριά του, καινοτομεί και καταγράφει τη νέα του ανακάλυψη για λογαριασμό της κοινωνίας του. Ο επιχειρηματίας ρισκάρει κεφάλαια, απασχολεί κόσμο, παράγει Α.Ε.Π., πληρώνει φόρους.
Δεν πρόκειται για ηθικολογία ή για ρομαντικές ελπίδες στο σύγχρονο καπιταλισμό. Πρόκειται για καθαρό ορθολογισμό. Δεν μπορείς να είσαι ευτυχισμένος μόνο αν εσύ έχεις λεφτά κι ο άλλος δεν έχει. Αν αντλείς την ανωτερότητά σου από την κατάντια του, τότε είσαι κομπλεξικός. Κι αν είσαι κομπλεξικός, δεν μπορεί να είσαι ευτυχισμένος. Κι αν πάλι, νομίζεις ότι αυτό θα κρατήσει για πάντα, είσαι γελασμένος. Το παιδί σου θα συναναστραφεί με το παιδί του εξαθλιωμένου ακόμα κι αν πληρώνεις το καλύτερο ιδιωτικό σχολείο. Ο γείτονας θα σου επιτεθεί, όταν του τελειώσουν τα λεφτά και θα θέλει να πάρει τα δικά σου. Στην τηλεόραση θα βλέπεις σκουπίδια γιατί δεν θα υπάρχουν κανόνες. Στο γήπεδο δε θα πατάς μη σε μαχαιρώσει ο διπλανός σου. Δημοκρατία δεν θα έχεις πια γιατί θα σε κυβερνούν οι κατώτεροί σου.
Φοβόμαστε. Γι΄ αυτό κυνηγάμε το χρήμα. Είμαστε ανασφαλείς μέσα στη ζούγκλα του αφερέγγυου κράτους. Τρέμουμε στην ιδέα ότι θα βρεθεί κάποια στιγμή που θα μας τη φέρει πισώπλατα και θέλουμε, μόνοι μας, να οχυρωθούμε. Θέλουμε τον πλούτο από ανάγκη κι όχι από αλαζονεία. Είμαστε απροστάτευτοι γιατί οι υπηρεσίες του κράτους μας προδίδουν συνεχώς καταστρατηγώντας κάθε δικαίωμα και κάθε πραγματική μας ανάγκη. Η παιδεία, η υγεία, η πολιτική μας ζωή δεν εξασφαλίζονται ως δημόσιο αγαθό. Σταδιακά, με τους μηχανισμούς απαξίωσης, επήλθε ο θάνατος της πολιτικής μας ταυτότητας, αναγορεύοντας σε είδη πολυτελείας τις αυτονόητες συνθήκες διαβίωσης του σύγχρονου ανθρώπου. Η προσπάθεια να εντυπωσιάσουμε, εξασφαλίζοντας κοινωνική αναγνώριση, οφείλεται στην έλλειψη αληθινής πολιτικής και κοινωνικής συλλογικότητας. Η πολιτεία μας είναι για δεκαετίες, κατακερματισμένη, χωρίς να μας δίνει τη δυνατότητα της ευχαρίστησης μέσα από την επαφή, το διάλογο και τη διεκδίκηση των ενδιαφερόντων μας. Έτσι προσπαθούμε να χτίσουμε τείχη γύρω μας, αφού πάντα αισθανόμαστε προδομένοι και έκθετοι.
Ακριβώς γι’ αυτό το λόγο ο καπιταλισμός οδηγείται συχνά σε κρίσεις που αποδίδονται στην υπερπαραγωγή αλλά συνήθως οφείλονται σε υποκατανάλωση. Οι πρώτες ανησυχίες για την αποδοτικότητα του συστήματος φάνηκαν στη δεκαετία του ’70 όταν παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα της πολιτικής του Νίξον και εγκαταλείφθηκε ο Κεϋνσιανισμός. Με την κυριαρχία του χρηματιστηριακού χρήματος, η διαχείριση του ιδιωτικού πλούτου πήρε άλλη διάσταση, αφού δόθηκαν νέες δυνατότητες στο δανεισμό και στη συσσώρευση επενδυτικών κεφαλαίων που δεν ανταποκρίνονταν σε καμία παραγωγική δραστηριότητα ή υπηρεσία. Έτσι η υποκατανάλωση αντιμετωπίστηκε και ενισχύθηκαν οι προοπτικές της ανανέωσης των αγορών με τον πολλαπλασιασμό των αναγκών σε νέες παρθένες αγορές.
Δεν ξέρω αν ο Κέυνς είχε δίκιο ή αν έπρεπε να λειτουργήσει καλύτερα ο φιλελευθερισμός του Μπιουκάναν και του Φρήτμαν. Εκείνο που βλέπω είναι ότι οι οικονομίες είναι δύσκολο να συνεχίσουν να συνθλίβουν τον άνθρωπο στη μέγγενη των αναγκών του. Χωρίς την αίσθηση της συλλογικότητας, η αλλοτρίωση θα τον διαλύσει. Όσο θα διαρκεί αυτός ο αλόγιστος πόλεμος της υπερβολής, θα παρουσιάζονται συνεχώς «πρόθυμοι σωτήρες». Άλλοτε θα προτάσσουν τον δημόσιο πλούτο ως κυρίαρχο κι άλλοτε τον ιδιωτικό. Η λύση βρίσκεται στη γνήσια, συμμετοχική και αυθεντική δημοκρατία. Εκεί οι νοήμονες πολίτες θα συμμετέχουν σε παραγωγικές σχέσεις όπου ο ιδιωτικός πλούτος θα στηρίζει το δημόσιο. Μόνο έτσι θα σταματήσει η τρελή κούρσα της απαξίωσης της ανθρώπινης φύσης και θα μπορέσουμε και πάλι, σιγά σιγά, να παίρνουμε χαρά από τα απλά και καθημερινά πράγματα. Και για όσους αγχώνονται, τους θυμίζω ότι οι πιο «ηδονικές» απολαύσεις... στη ζωή, είναι, συνήθως, τζάμπα!
* Ο κ. Ανδρέας Ζαμπούκας είναι Καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας
Oι κοινωνίες κοινοκτημοσύνης δεν εξελίχθηκαν ποτέ όπως θα θέλαμε. Από την εποχή του Άντον Πάννεκουκ και του Λένιν ως τις πιο σύγχρονες σοσιαλδημοκρατικές προσπάθειες των Ευρωπαίων, ο δημόσιος πλούτος δεν αποτέλεσε το δέλεαρ της ευδαιμονίας των ανθρώπων. Προφανώς κάτι δεν πήγε καλά στην εφαρμογή της θεωρίας, με αποτέλεσμα οι ουτοπικές θέσεις των θεωρητικών να αποτελούν ισχυρό άλλοθι στις καταστροφικές διαθέσεις των «διεστραμμένων» καπιταλιστών και των «καιροσκόπων» σοσιαλιστών.
Τελικά πότε ένας πολίτης αισθάνεται ευτυχής; Όταν ο ίδιος είναι πλούσιος ή όταν η κοινότητα που ζει είναι πλούσια; Κάποιος θα απαντούσε πως το καλύτερο είναι να συμβαίνουν και τα δύο. Όμως, οι ισορροπίες αποδεικνύονται εύθραυστες. Η διαχείριση του πλούτου δεν είναι καθόλου εύκολη, ούτε για τη δημόσια διοίκηση, ούτε για το άτομο.
Ήδη, από τα χρόνια του σχολείου, αρχίζω να διαμορφώνω το όραμα του μέλλοντός μου. Όλα, οι σπουδές, οι σχέσεις μου, η επαγγελματική αποκατάσταση, οι υποδομές της οικογένειας, οι επιδιώξεις της κοινωνικής αναγνώρισης σχετίζονται με την παραγωγή ιδιωτικού πλούτου. Αν δεν πετύχω σ΄ αυτό, τότε απέτυχα σε όλα. Αν δεν έχω ιδιωτικό χρήμα, πως θα κάνω σπουδές, πως θα ξεκινήσω μία δουλειά, πως θα παντρευτώ, πως θα αγοράσω σπίτι, πως θα εξασφαλίσω για την οικογένεια την ασφάλεια και την ευημερία της;
Σε μικροκαπιταλιστικές κοινωνίες, σαν τη δικιά μας, ο ιδιωτικός πλούτος είναι πολύ πιο απαραίτητος από άλλες παραγωγικές. Για τη σύγχρονη ελληνική οικογένεια οι ανάγκες είναι μεγαλύτερες από μια οικογένεια στη Φινλανδία. Οι ιδιωτικές δαπάνες για την παιδεία και την υγεία είναι τεράστιες. Από την άλλη η μεταπρατική αντιπαραγωγική μας οικονομία αναγορεύει την «ιδιώτευση» ως χρήσιμο μηχανισμό παραγωγής πλούτου, δεδομένου ότι δεν έχει να διαθέσει παραγόμενα προϊόντα ή να καλύψει αληθινές ανάγκες. Για παράδειγμα, το εξοχικό, το ακριβό αυτοκίνητο, το «μεσσιανιστικό» πρότυπο της μαζικής ψυχαγωγίας και το ακριβό ντύσιμο, αποτελούν τρόπους λειτουργίας του συστήματος για στοιχειώδη ανάπτυξη στη βάση ανύπαρκτων αλλά κατασκευασμένων αναγκών.
Αντίθετα, ο δημόσιος πλούτος, δεν αποτελεί σημείο αναφοράς ούτε συγκεκριμένη πρόσφορη επιδίωξη. Τα σχολεία, τα πανεπιστήμια, τα νοσοκομεία, τα δημόσια κτίρια, οι υποδομές, η ενέργεια, δεν αφορούν τη συνείδηση του Νεοέλληνα που αισθάνεται το κράτος σαν κάτι ξένο και πολλές φορές, αντίθετο με τα συμφέροντά του.
Η δημόσια περιουσία, αποτελεί «δώρο» συναλλαγής μιας τάξης «ψευδοαστών» που λειτουργούν με τα κατάλοιπα της φεουδαρχίας. Όχι μόνο δεν παράγεται δημόσιος πλούτος αλλά σπαταλιέται ασύστολα αυτός που απέμεινε.
Οι κοινωνίες των ανθρώπων δεν είναι δυνατόν να ζουν έτσι. Άλλο προορισμό έχουν. Η πολιτικά οργανωμένη κοινότητα προτάσσει το δημόσιο συμφέρον και κατ΄ επέκταση τον δημόσιο πλούτο ως επίτευγμα και αποτέλεσμα του σχεδιασμού, της προσπάθειας και του έργου της. Ο πολίτης ζει, δημιουργεί, αυτοπραγματώνεται και ευτυχεί με τη συμμετοχή του σ΄ αυτό που μαζί με άλλους κατακτά. Ο δάσκαλος στο σχολείο παράγει πνευματικό και ηθικό δημόσιο πλούτο με τις ομάδες του. Ο επιστήμονας, στα εργαστήριά του, καινοτομεί και καταγράφει τη νέα του ανακάλυψη για λογαριασμό της κοινωνίας του. Ο επιχειρηματίας ρισκάρει κεφάλαια, απασχολεί κόσμο, παράγει Α.Ε.Π., πληρώνει φόρους.
Δεν πρόκειται για ηθικολογία ή για ρομαντικές ελπίδες στο σύγχρονο καπιταλισμό. Πρόκειται για καθαρό ορθολογισμό. Δεν μπορείς να είσαι ευτυχισμένος μόνο αν εσύ έχεις λεφτά κι ο άλλος δεν έχει. Αν αντλείς την ανωτερότητά σου από την κατάντια του, τότε είσαι κομπλεξικός. Κι αν είσαι κομπλεξικός, δεν μπορεί να είσαι ευτυχισμένος. Κι αν πάλι, νομίζεις ότι αυτό θα κρατήσει για πάντα, είσαι γελασμένος. Το παιδί σου θα συναναστραφεί με το παιδί του εξαθλιωμένου ακόμα κι αν πληρώνεις το καλύτερο ιδιωτικό σχολείο. Ο γείτονας θα σου επιτεθεί, όταν του τελειώσουν τα λεφτά και θα θέλει να πάρει τα δικά σου. Στην τηλεόραση θα βλέπεις σκουπίδια γιατί δεν θα υπάρχουν κανόνες. Στο γήπεδο δε θα πατάς μη σε μαχαιρώσει ο διπλανός σου. Δημοκρατία δεν θα έχεις πια γιατί θα σε κυβερνούν οι κατώτεροί σου.
Φοβόμαστε. Γι΄ αυτό κυνηγάμε το χρήμα. Είμαστε ανασφαλείς μέσα στη ζούγκλα του αφερέγγυου κράτους. Τρέμουμε στην ιδέα ότι θα βρεθεί κάποια στιγμή που θα μας τη φέρει πισώπλατα και θέλουμε, μόνοι μας, να οχυρωθούμε. Θέλουμε τον πλούτο από ανάγκη κι όχι από αλαζονεία. Είμαστε απροστάτευτοι γιατί οι υπηρεσίες του κράτους μας προδίδουν συνεχώς καταστρατηγώντας κάθε δικαίωμα και κάθε πραγματική μας ανάγκη. Η παιδεία, η υγεία, η πολιτική μας ζωή δεν εξασφαλίζονται ως δημόσιο αγαθό. Σταδιακά, με τους μηχανισμούς απαξίωσης, επήλθε ο θάνατος της πολιτικής μας ταυτότητας, αναγορεύοντας σε είδη πολυτελείας τις αυτονόητες συνθήκες διαβίωσης του σύγχρονου ανθρώπου. Η προσπάθεια να εντυπωσιάσουμε, εξασφαλίζοντας κοινωνική αναγνώριση, οφείλεται στην έλλειψη αληθινής πολιτικής και κοινωνικής συλλογικότητας. Η πολιτεία μας είναι για δεκαετίες, κατακερματισμένη, χωρίς να μας δίνει τη δυνατότητα της ευχαρίστησης μέσα από την επαφή, το διάλογο και τη διεκδίκηση των ενδιαφερόντων μας. Έτσι προσπαθούμε να χτίσουμε τείχη γύρω μας, αφού πάντα αισθανόμαστε προδομένοι και έκθετοι.
Ακριβώς γι’ αυτό το λόγο ο καπιταλισμός οδηγείται συχνά σε κρίσεις που αποδίδονται στην υπερπαραγωγή αλλά συνήθως οφείλονται σε υποκατανάλωση. Οι πρώτες ανησυχίες για την αποδοτικότητα του συστήματος φάνηκαν στη δεκαετία του ’70 όταν παρουσιάστηκαν τα αποτελέσματα της πολιτικής του Νίξον και εγκαταλείφθηκε ο Κεϋνσιανισμός. Με την κυριαρχία του χρηματιστηριακού χρήματος, η διαχείριση του ιδιωτικού πλούτου πήρε άλλη διάσταση, αφού δόθηκαν νέες δυνατότητες στο δανεισμό και στη συσσώρευση επενδυτικών κεφαλαίων που δεν ανταποκρίνονταν σε καμία παραγωγική δραστηριότητα ή υπηρεσία. Έτσι η υποκατανάλωση αντιμετωπίστηκε και ενισχύθηκαν οι προοπτικές της ανανέωσης των αγορών με τον πολλαπλασιασμό των αναγκών σε νέες παρθένες αγορές.
Δεν ξέρω αν ο Κέυνς είχε δίκιο ή αν έπρεπε να λειτουργήσει καλύτερα ο φιλελευθερισμός του Μπιουκάναν και του Φρήτμαν. Εκείνο που βλέπω είναι ότι οι οικονομίες είναι δύσκολο να συνεχίσουν να συνθλίβουν τον άνθρωπο στη μέγγενη των αναγκών του. Χωρίς την αίσθηση της συλλογικότητας, η αλλοτρίωση θα τον διαλύσει. Όσο θα διαρκεί αυτός ο αλόγιστος πόλεμος της υπερβολής, θα παρουσιάζονται συνεχώς «πρόθυμοι σωτήρες». Άλλοτε θα προτάσσουν τον δημόσιο πλούτο ως κυρίαρχο κι άλλοτε τον ιδιωτικό. Η λύση βρίσκεται στη γνήσια, συμμετοχική και αυθεντική δημοκρατία. Εκεί οι νοήμονες πολίτες θα συμμετέχουν σε παραγωγικές σχέσεις όπου ο ιδιωτικός πλούτος θα στηρίζει το δημόσιο. Μόνο έτσι θα σταματήσει η τρελή κούρσα της απαξίωσης της ανθρώπινης φύσης και θα μπορέσουμε και πάλι, σιγά σιγά, να παίρνουμε χαρά από τα απλά και καθημερινά πράγματα. Και για όσους αγχώνονται, τους θυμίζω ότι οι πιο «ηδονικές» απολαύσεις... στη ζωή, είναι, συνήθως, τζάμπα!
* Ο κ. Ανδρέας Ζαμπούκας είναι Καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας
Πηγή:www.capital.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου