Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΦΥΛΑΚΩΝ ΑΒΕΡΩΦ

Αβερώφειον (Εφηβείον Αβέρωφ)

Το Αβερωφειον «Εφηβείον Αβέρωφ» αναδιοργανωθέν δια το νομ. δ)τος της 29/9/1925 «περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως διατάξεων τίνων των κειμένων νόμων, περί φυλάκων», μετωνομάσθη εις Φυλακήν - Σχολήν Αβέρωφ δια του από 26/10/1926 π. δ)τός και έλειτούρ-γησεν ως τοιαύτη μέχρι της  εχθρικής εισβολής του 1941. Εις ταύτην εκρατούντο ανήλικοι μέχρι 21 ετών, εξαιρετικώς δε και μέχρις ηλικίας 25 ετών. Το κτιριακόν συγκρότημα, άπο-τελούμενον εκ δύο κεχωρισμένων κτιρίων και διαθέτον 292 ατομικά κελλία, εκάλυπτε τάς άνάγκας της κατατάξεως των ανηλίκων, κατά κατηγορίας, διευκολυνομένης ούτω της πρεπούσης σωφρονιστικής μεταχειρίσεως αυτών. Πλήρης ήτο η οργάνωσις των εργαστηρίων, τυπογραφείου, βιβλιοδετείου, ύποδηματοποιείου, επιπλοποιείου και μηχανουργείου.

Κατά την διάρκειαν της εχθρικής κατοχής, το κτίριον του Άβερωφείου - έχρησιμοποιήθη υπό τών Ίταλο - Γερμανικών άρχων δια την κράτησιν Ελλήνων πατριωτών. Πλείσται θα-νατικαί εκτελέσεις πατριωτών έγένοντο είς το δυτικόν προαύλιον, ένθα σήμερον έχει έντει-χισθή αναμνηστική πλάξ.

Μετά την απελευθέρωσιν εκρίθη ότι η αναμόρφωσις . τών ανηλίκων καταδίκων θά ήτο περισσότερον αποτελεσματική εις αγροτικά σωφρονιστικά καταστήματα, ειδικά δι' ανηλίκους. Κατόπιν τούτου, τό μεν κεντρικόν κτίριον της φυλακής Αβέρωφ, περιλαμβάνον 196 κελλία, χρησιμοποιείται ήδη δια την κράτησιν ενηλίκων υποδίκων, έκαστου αποχωριζομένου εις ατομικόν κελλίον δεόντως επιπλωμένον, τό δ' έτερον κτίριον, καλούμενον «Παράρτημα», με 96 ατομικά κελλία καίτινας θαλάμους, διατίθεται διά την κράτησιν -καταδίκων ασχολουμένων εις εργαστήρια- ύποδηματοποιείου, ξυλουργείου και βιβλιοδετείου. Είς τό κατάστημα υπάρχουν ναός, άναρρωτήριον» αίθουσα εστιατορίου, ως και ευρύχωρα προαύλια.

Χ. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ

ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΠΥΡΣΟΥ

 Από τις Φυλακές...στον Άρειο Πάγο 

Μέχρι τα τέλη του 1890 οι έφηβοι που καταδικάζονταν για διάφορα αδικήματα φυλακίζονταν στα ίδια κελιά με κατάδικους μεγαλύτερης ηλικίας. Η συγκατοίκηση ακόμα και με βαρυποινίτες έκανε πολλά από τα παιδιά αυτά είτε να πέφτουν θύματα των μεγαλύτερων σε ηλικία καταδίκων ήταν να αποφυλακίζονται «εκπαιδευμένοι» από αυτούς στην παρανομία. Παρά τις φωνές διαμαρτυρίες για τις συνθήκες που επικρατούσαν η σωφρονιστική αντίληψη στην Ελλάδα ήταν ακόμα σε μηδαμινό στάδιο. Οι συνεχιζόμενες εθνικές δυσκολίες και πολιτικές αστάθειες έκαναν την ύπαρξη υποδομών για λειτουργία φυλακών ανηλίκων πολυτέλεια. 

Το 1891 η Βασίλισσα Όλγα πήρε την πρωτοβουλία και ίδρυσε την «Εν Χριστώ Αδελφότητα» με σκοπό την προστασία και αναμόρφωση της αγωγής των νεαρών κρατουμένων. Το Δ.Σ. του Συλλόγου κάνει έκκληση προς το κοινό να υποστηρίξει το έργο του τονίζοντας τις άθλιες συνθήκες των κρατουμένων. Το 1892 με την ευκαιρία της επετείου των αργυρών γάμων της Βασίλισσας Όλγας, ο εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ, δωρίζει στην αδελφότητα 375.000 δραχμές με σκοπό την ανοικοδόμηση φυλακής ανηλίκων. Εκεί θα προσφέρεται στου νεαρούς κρατουμένους ηθική και επαγγελματική διαπαιδαγώγηση. Μετά τον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό που προκηρύχθηκε το 1894 αρχίζει η ανοικοδόμηση που διήρκεσε δύο χρόνια. Το κτίσμα ολοκληρώθηκε το 1896 σε οικόπεδο που δωρίζει ο Δήμος Αθηναίων, και αφού έλαβε την ονομασία «Εφηβείον Αβέρωφ» παραχωρήθηκε από την «Εν Χριστώ Αδελφότητα» στο Ελληνικό Δημόσιο. Μαζί με την αποδοχή της δωρεάς θεσπίζεται για πρώτη φορά ειδικός νόμος για την λειτουργία των φυλακών ανηλίκων.

Το κτίριο ήταν κατασκευασμένο με πελεκητή πέτρα και επικρατούσε σε αυτό το γκρίζο χρώμα. Μπροστά από το κτίριο υπήρχε μεγάλος κήπος που έφτανε μέχρι την Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της έκτισης της ποινής και μετά την ενηλικίωση η Βασίλισσα Όλγα δημιουργεί ένα ξεχωριστό κτίριο για τους κρατούμενους άνω των 18 ετών πίσω από το Εφηβείο έτσι ώστε να μην υπάρχει δυνατότητα επικοινωνίας. Η δαπάνη ανοικοδόμησης καλύπτεται από την χορηγία του Αυτοκράτορα της Ρωσίας Τσάρου Νικολάου Β` ξαδέλφου της Β. Όλγας.

Μπροστά από τις φυλακές διέρχονταν τότε το ρέμα του Κυκλοβόρου. Επί δημαρχίας Π. Κυριακού γίνεται προσπάθεια δημιουργίας οδού που θα ένωνε την Πατησίων με την Κηφισίας. Πέρα από το ρέμα που έπρεπε τότε να διευθετηθεί μεγάλη έκταση κάλυπτε το κτήμα Νικολαϊδη με τους ιδιοκτήτες του να μην επιθυμούν να παραχωρήσουν ούτε μέτρο για την δημιουργία του δρόμου. Τελικά το Δημοτικό Συμβούλιο εγκρίνει την δαπάνη αγοράς μιας μεγάλης έκτασης για την διάνοιξη της Λεωφόρου. Αρχικά φτάνει μέχρι τις Φυλακές Αβέρωφ και στη συνέχεια μέχρι το κτήμα Θων. Ο νέος ευθύς και μεγάλος δρόμος που δημιουργείται ονοματοδοτείται «Λεωφόρος Αλεξάνδρας». Λαμβάνοντας το όνομα της ελληνικής καταγωγής Πριγκίπισσας Αλεξάνδρα συζύγου του Δούκα της Ρωσίας, θεωρήθηκε ότι τιμάται κατά ένα τρόπο και η ρωσική δυναστεία που προσέφερε μεγάλο ποσό για την δημιουργία της Φυλακής Αβέρωφ. 

Από το 1916 μέρος του Εφηβείου Αβέρωφ χρησιμοποιείται ως φυλακή πολιτικών και στρατιωτικών κρατουμένων. Εκείνη την περίοδο γίνονται επεκτάσεις και διαρρυθμίσεις για λόγους ασφαλείας. Τότε σταδιακά αρχίζει να εγκαταλείπεται ο τίτλος του Εφηβείου αποκαλούνται φυλακές Αβέρωφ δημιουργώντας έτσι και ένα τοπωνύμιο για την περιοχή. 

Οι φυλακές λειτουργούσαν ακόμα και κατά την διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Κατά την διάρκεια δε των Δεκεμβριανών ένα μέρος του γκρεμίζεται από ανατίναξη. Από το 1945 τα κτίρια των Φυλακών Αβέρωφ άρχισαν να χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για πολιτικούς κρατούμενους. Αρχικά για κρατούμενους που ήταν συνεργάτες των γερμανών κατακτητών και αργότερα και για λοιπούς ποινικούς. Την περίοδο εκείνη κτίζεται το νοσοκομείο κρατουμένων «Βασιλεύς Παύλος». Παράλληλα οι γειτονικές γυναικείες φυλακές να περιλαμβάνουν 101 κελία, θαλάμους εργασίας, εκκλησία, σχολεία και βοηθητικές εγκαταστάσεις που μέχρι τις αρχές του `70 φιλοξένησαν γυναίκες πολιτικές κρατούμενους με τα παιδία τους. 

Μια σημαντική αναφορά για τις φυλακές Αβέρωφ μεταφέρει η ταινία «Πέτρινα Χρόνια» του Παντελή Βούλγαρη. Βασισμένη σε αληθινά γεγονότα περιγράφει την ζωή και τον έρωτα ενός ζευγαριού πολιτικών κρατουμένων που βρίσκονται στο συγκρότημα των Φυλακών Αβέρωφ. Με το παιδί τους να ζει μέσα σε αυτές τα πρώτα χρόνια της ζωής τους και εκείνοι να προσπαθούν να επικοινωνήσουν μέσα από διαφορετικά κελιά με διαφορετικούς τρόπους.

Την περίοδο της επταετίας ο χρόνος είχε κάνει το κτίριο των Φυλακών ιδιαίτερα απωθητικό και επιβαρυμένο ιδίως με αρνητικές πολιτικά καταστάσεις. Η περιοχή των Αμπελοκήπων ήταν ήδη ιδιαίτερα πυκνοδομημένη. Σε σημείο που τα προσφυγικά της Αλεξάνδρας να βρίσκονται δίπλα στις φυλακές με τους κρατούμενους ακόμα και να συνομιλούν με τους περαστικούς. Μεταφέρεται μάλιστα πως κατά την διάρκεια ποδοσφαιρικών αγώνων στο απέναντι γήπεδο του Παναθηναϊκού οι γυναίκες κρατούμενες έβγαιναν προς τα παράθυρα της Λ. Αλεξάνδρας προκειμένου να πειράξουν τους νεαρούς οπαδούς.

Τελικά το 1972 οι φυλακές Αβέρωφ γκρεμίζονται και περνούν στην ιστορία. Κλείνοντας μαζί τους και μια ολόκληρη περίοδο για την μεταπολεμική Ελλάδα. Οι νέες φυλακές στον Κορυδαλλό υποδέχονται τότε τους λιγοστούς κρατούμενους που είχαν μείνει στις Αβέρωφ. Η εξαγγελία της στρατιωτικής κυβέρνησης θέλει στο οικόπεδο των φυλακών να οικοδομείται σύγχρονο Δικαστικό Μέγαρο για την πρωτεύουσα.

Οι εργασίες ξεκινούν αμέσως και σχεδόν δέκα χρόνια μετά ολοκληρώνεται το πρώτο κτίριο που στεγάζει τον Άρειο Πάγο που μέχρι τότε στριμόχνονταν στο Ιλίου Μέλαθρον της Πανεπιστημίου. Πριν περίπου 5 χρόνια τελείωσαν οι εργασίες του Εφετείου και του Ειρηνοδικείου στα υπόγεια του συγκροτήματος. Ωστόσο τα υπόλοιπα μέγαρα που θα στυέγαζαν τμήματα του Πρωτοδικείου και άλλες δικαστικές υπηρεσίες παραμένουν για πολλά χρόνια ημιτελή με ικριώματα.

Σήμερα μια μαρμάρινη στήλη στο προαύλιο χώρο του Δικαστικού Μεγάρου θυμίζει ότι «στο χώρο αυτό λειτούργησαν επί δεκαετίες οι Φυλακές Αβέρωφ. Αιωνία η μνήμη στου Έλληνες και Ελληνίδες που κρατήθηκαν και θυσιάστηκαν στις Φυλακές…». Η αναμνηστική στήλη τοποθετήθηκε μόλις το 2000 από την Κίνηση Ενωμένη Εθνική Αντίσταση και τον Δήμο Αθηναίων. 

Απομινάρη του τοπωνυμίου των Φυλακών Αβέρωφ είναι η αφετηρία του εν ενεργεία αστικού λεωφορείου της γραμμής 813 με την ονομασία «Αβέρωφ – Προύσσης» που καταφέρνει να διατηρεί το τοπόσημο ακόμα και όταν αυτό δεν υπάρχει.

http://athinapisovitrina.blogspot.gr

 

 

Φυλακές Αβέρωφ: κόντρα στη μνήμη

ΠΕΡΙΔΙΑΒΑΙΝΟΝΤΑΣ

Η κατασκευή, η «αξιοποίηση», η κατεδάφιση

Toυ Δημήτρη Γκιώνη

Στις 10 Ιανουαρίου 1968 στο τμήμα Εφηβείο των Φυλακών Αβέρωφ (λεωφόρος Αλεξάνδρας, όπου σήμερα ο Αρειος Πάγος), δινόταν η παγκόσμια πρώτη ενός μουσικού έργου. Ηταν τα «Επιφάνια Αβέρωφ» του Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος, όντας έγκλειστος της χούντας, μελοποίησε εκεί με υποτυπώδη μέσα το εν λόγω έργο σε ποίηση Γιώργου Σεφέρη.

Εκτελεστής ο συνθέτης, με τη συμβολή συγκρατουμένων του, υπό την ανοχή των κρατούντων, οι οποίοι προφανώς ήθελαν να δείξουν ότι οι άνθρωποι, αντίθετα απ’ ο,τι συνέβαινε, καλοπερνούσαν στις φυλακές!

Το έργο κυκλοφόρησε τρία χρόνια αργότερα, το 1971, στο εξωτερικό (Παρίσι) από την Polydor, υπό τη διεύθυνση του Μίκη Θεοδωράκη (που ήδη βρισκόταν στο εξωτερικό), με απαγγελία του Ιβ Μοντάν και ερμηνευτή τον Αντώνη Καλογιάννη. Μετά την πτώση της χούντας κυκλοφόρησε και στην Ελλάδα από τη «Μίνος» (στον ίδιο δίσκο, και «Ο ήλιος και ο χρόνος»- κύκλος ποιημάτων του Θεοδωράκη, με ερμηνεύτρια τη Μαρία Φαραντούρη). Στη δεύτερη αυτή έκδοση υπάρχουν, από φωτοτυπημένο χειρόγραφο, και τα ονόματα των κρατουμένων–συντελεστών της εκτέλεσης στη φυλακή, μαζί μ’ ένα σχέδιο του παλιού αγωνιστή και καλλιτέχνη Κυριάκου Τσακίρη.

Μεταξύ των πολιτικών φυλακισμένων –αντρών και γυναικών- στις Φυλακές Αβέρωφ, τότε, και η Ρένα Χατζηδάκη, όπου εκεί έγραψε, με το ψευδώνυμο Μαρίνα, το ποιητικό έργο «Σε κατάσταση πολιορκίας», που επίσης μελοποίησε ο Θεοδωράκης.

Κρίμα…

Οι έγκλειστοι της χούντας στις Φυλακές Αβέρωφ ήταν και οι τελευταίοι, καθώς το 1972 κατεδαφίστηκαν για να αναγερθεί στη θέση τους το προαναφερόμενο δικαστικό μέγαρο (λες και δεν μπορούσε να βρεθεί άλλος χώρος, από τους τόσους που ανήκουν στο Δημόσιο). Ετσι χάθηκε ένα ακόμη επιβλητικό κτίριο (κατασκευασμένο από πελεκητή πέτρα) που, μετατρεπόμενο σε ιστορικό μουσείο, θα θύμιζε όσα, κάτω από οδυνηρές για τον τόπο συνθήκες, διαδραματίστηκαν πίσω από τα ντουβάρια του.

Ας προσθέσω, μέρα που ξημερώνει αύριο (46 χρόνια από τότε…) (σημ. kgrek 21.4.2013), μερικά ακόμα για το κτίριο αυτό, που ανεγέρθη το 1894, με δαπάνη του Γεωργίου Αβέρωφ, ο οποίος, προφανώς, δεν φανταζόταν την εξέλιξή του. Στη δαπάνη της επέκτασής του που ακολούθησε, συνέβαλε ο τσάρος της Ρωσίας Νικόλαος Β’, εξάδελφος της ημέτερης βασίλισσας Ολγας. (Επειδή ωστόσο για την επέκταση του ίδιου κτιρίου είχε έναν καλό λόγο και η πριγκίπισσα Αλεξάνδρα, σύζυγος του δούκα της Ρωσίας, δόθηκε τ’ όνομά της στον δρόμο μπροστά από τις φυλακές).

Αρχική ονομασία Εφηβείο Αβέρωφ, από το γεγονός ότι προοριζόταν για παιδιά, που ώς τότε «φιλοξενούνταν» σε φυλακές με μεγαλύτερους κατάδικους. Αργότερα, με την επέκταση, όσα δεν είχαν εκτίσει την ποινή τους, μετακινούνταν στο τμήμα ενηλίκων. Κάπου εκεί άλλαξε και ο τίτλος: Φυλακές Αβέρωφ, ενώ απλώθηκαν περισσότερο με τη δημιουργία θαλάμων εργασίας, εκκλησίας, νοσοκομείου (αυτό πήρε τα’ όνομα του βασιλιά Παύλου) και άλλων βοηθητικών χώρων.

Αιωνία η μνήμη…

Εν τω μεταξύ «αξιοποιήθηκαν» ως φυλακές για πολιτικούς κρατούμενους (ανάμεσά τους προσωπικότητες του πολιτικού κόσμου) – άντρες και γυναίκες (μερικές με τα παιδιά τους): Αντιστασιακούς στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, στα «Δεκεμβριανά» (οπότε ένα τμήμα γκρεμίστηκε από ανατίναξη), κάποιους συνεργάτες των Γερμανών (αργότερα… δικαιώθηκαν και αφέθηκαν ελεύθεροι), στον εμφύλιο και, τέλος, στην περίοδο της δικτατορίας. Το μόνο που θυμίζει τα «πέτρινα χρόνια» (κατά τον τίτλο της γνωστής ταινίας του Παντελή Βούλγαρη, του οποίου η υπόθεση διαδραματίζεται στις εν λόγω φυλακές) είναι μια μαρμάρινη στήλη στο προαύλιο του δικαστικού μεγάρου, που στήθηκε το 2000 από τον Δήμο Αθηναίων και την κίνηση Eνωμένη Εθνική Αντίσταση: «Στον χώρο αυτό λειτούργησαν επί δεκαετίες οι Φυλακές Αβέρωφ. Αιωνία η μνήμη στους Ελληνες και τις Ελληνίδες που κρατήθηκαν και θυσιάστηκαν στο όραμα της εθνικής ελευθερίας και της Δημοκρατίας».

Τελειώνοντας, μερικοί στίχοι από τα «Επιφάνια» του Σεφέρη (γραμμένο το 1937), που μελοποίησε στις Φυλακές Αβέρωφ ο Θεοδωράκης:

«Κράτησα τη ζωή μου μέσα στην απέραντη σιωπή / δεν ξέρω πια να μιλήσω μήτε να συλλογιστώ / ψίθυροι σαν την ανάσα του κυπαρισσιού τη νύχτα εκείνη / σαν την ανθρώπινη φωνή της νυχτερινής θάλασσας στα χαλίκια / σαν την ανάμνηση της φωνής σου λέγοντας ευτυχία».

"ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ"