Νιταδόροι οι ξυλογλύπτες των τέμπλων του Λασηθίου Κρήτης

ΤΑ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΜΒΟΥ ΤΩΝ ΝΙΤΑΔΟΡΩΝ ΤΟΥ ΜΕΣΑ ΛΑΣΙΘΙΟΥ

Γράφει ο Μιχάλης Χουρδάκης (Νισπιτας)

Στις 25 Αυγούστου 2019 έγιναν τα Αποκαλυπτήρια του μνημείου για τους Νιταδώρους, (ξυλογλύπτες τέμπλων) του Μέσα Λασιθίου Το μνημείο ανεγέρθηκε με δαπάνες του Δήμου Οροπεδίου Λασιθίου. Το ανάγλυφο φιλοτεχνήθηκε από τον Niggel RATCLIFFE, κάτοικο Κριτσάς. Ο σχεδιασμός του μνημείου έγινε από το αρχιτέκτονα Μανώλη Αβραμάκη. Η πρωτοβουλία όμως και η σκέψη για να τιμηθούν με μνημείο οι Νιταδώροι ανήκει στον Φρίξο Κουμαρτζή.

Αναφέρεται ότι έργα των Νιταδώρων του Μέσα Λασιθίου είναι τα τέμπλα της Παναγίας Κρουσταλλένιας, Μονής Βιδιανής, Αγίου Ιωάννου Μεσοκαμπίτη, Αγίου Δημητρίου στον Άγιο Γεώργιο, Αγίου Γεωργίου και Ιωάννου Χρυσοστόμου στο Μαρμακετο, Αγίων Αναργύρων Μέσα Λασιθάκι, τα δύο κλίτη του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, του Άη Γιάννη επίσης στο Μέσα Λασιθάκι. Πιστεύω ότι μεγαλύτερη τιμή για τους Νιταδώρους του Μέσα Λασιθίου θα είναι όταν επισκεφθείτε τους ναούς που προαναφέρονται να σταθείτε για λίγο για να θαυμάσετε το έργο που μας άφησαν καλλιτεχνώντας με ταπεινότητα και χωρίς καν να γράφουν το όνομα τους πάνω σε αυτά.

ΤΕΜΠΛΟ Ή ΕΙΚΟΝΟΣΤΑΣΙ

Τέμπλο ή εικονοστάσι, είναι μια κατασκευή από οποιοδήποτε δομικό υλικό, που οριοθετεί , που χωρίζει μπορούμε να πούμε, τον κυρίως ναό από το Ιερό Βήμα.

Το τέμπλο είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα κυρίως των Ανατολικών Εκκλησιών και είναι βυζαντινής καταγωγής. Στις παλαιοχριστιανικές εκκλησίες το τέμπλο ήταν ένα χαμηλό χώρισμα με λεπτές και χαμηλές κολώνες, πάνω στις οποίες τοποθετούνταν μικρές εικόνες χωρίς να εμποδίζουν τη θέα της Αγίας Τράπεζας. Πολύ αργότερα το ύψος του, διπλασιάστηκε για να προστεθεί το 12ορτο με εικόνες από τη ζωή του Χριστού, σε πολλά όμως τέμπλα εικονίζονται οι 12 Απόστολοι.

Ακριβώς πάνω από την Ωραία Πύλη εικονίζεται ο Μυστικός Δείπνος.

Πάνω από το 12ορτο΄δεξιά και αριστερά εικονίζονται άγγελοι και τα Λυπηρά, δηλαδή η Παναγία και ο Ιωάννης με το βλέμμα προς τον Εσταυρωμένο που δεσπόζει επιβλητικά στην κορυφή.

Σε αρκετά τέμπλα αντί του Εσταυρωμένου και των Λυπηρών, εικονίζεται η Ανάσταση με τις Μυροφόρες και αγγέλους.

Στη βάση του Εσταυρωμένου ή της Ανάστασης υπάρχει ζωγραφισμένο ή ξυλόγλυπτο κρανίο με δύο χιαστί κόκαλα. Όλα αυτά αποτελούν το άνω διάζωμα του τέμπλου.

Στο μεσαίο διάζωμα έχομε τις μεγάλες φορητές εικόνες που βρίσκονται δεξιά και αριστερά της Ωραίας Πύλης η οποία κλείνει με το Βημόθυρο.

Στο κάτω διάζωμα υπάρχουν συνήθως παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη π.χ. η ευδαιμονία του Παράδεισου, η ανυπακοή των πρωτόπλαστων και η έξοδος αυτών από τον Παράδεισο.

Κάναμε την παραπάνω – περιληπτική έστω – περιγραφή των συναρμολογημένων με απόλυτη ακρίβεια τμημάτων του τέμπλου για να τονίσομε πιο πολύ, ότι, στο τέμπλο τα διάφορα αυτά τμήματα, πρέπει να εμφανιστούν ως ένα αδιάσπαστο σύνολο με την επέμβαση του καλλιτέχνη ξυλογλύπτη.

Η φαινομενικά ενιαία ξυλόγλυπτη αυτή κατασκευή, δύσκολα σε κάνει να πιστέψεις ότι αποτελείται από 50 – 150 ή και 200 κομμάτια σμιλεμένα χωριστά και συναρμολογημένα με απόλυτη ακρίβεια σε υποδοχές σμιλεμένες κι αυτές από τον ξυλογλύπτη με απόλυτη ακρίβεια, για να δώσουν την αίσθηση ενιαίου συνόλου.

Η πολυπλοκότητα ενός ξυλόγλυπτου τέμπλου, δεν είναι υπόθεση μόνο της ευαισθησίας και της ικανότητας του ξυλογλύπτη που το σμιλεύει, αλλά κυρίως είναι υπόθεση οικονομική, δηλαδή τι ποσό διαθέτει ο δωρητής ή το εκκλησιαστικό συμβούλιο της ενορίας που το παρήγγειλε.

Υπάρχουν τέμπλα με πολύ ρηχό ή απλά ρηχό ή βαθύ ή διάτρητο σμίλεμα, όπως υπάρχουν τέμπλα που παρουσιάζονται μόνο ως μια απλή ξύλινη κατασκευή, άλλα πάλι τέμπλα παρουσιάζονται με μόνο ένα ή δύο τμήματά τους ξυλόγλυπτα.

Οι ξυλογλύπτες του Μέσα Λασιθίου προτιμούσαν τα ολόγλυφα διάτρητα τέμπλα όχι για το μεγάλο ποσό της αμοιβής τους, αλλά περισσότερο επειδή παρουσιάζονταν η ευκαιρία να προβάλλουν την απαράμιλλη τέχνη αλλά και την ευαισθησία τους.

ΤΟ ΕΠΙΣΤΥΛΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΒΗΜΟΘΥΡΟ

Επιστύλιο είναι ένα ξύλο (μαδέρι θα λέγαμε) πλάτους 10 – 30 εκατοστών και μήκους όσο το πλάτος του τέμπλου.

Υπάρχουν τέμπλα με ένα επιστύλιο κάτω ή πάνω από το 12ορτο και άλλα τέμπλα με δυο επιστύλια που πλαισιώνουν κάτω και πάνω το 12ορτο.

Σε πολλά τέμπλα η διακόσμηση του επιστυλίου για λόγους οικονομίας αποφεύγονταν ή σταματούσε στα κλήματα και τα φύλλα του αμπελιού.

Αν η παραγγελία που έπαιρναν οι ξυλογλύπτες αφορούσε ολόγλυφο τέμπλο, ανάμεσα στα κλήματα, έβλεπες να ξεπροβάλλουν φωλιές με νεογνά που τα τάιζε η μάνα, έβλεπες περιστέρια γαντζωμένα στα κλήματα ή να πετούν, ρόγδια, άνθη, κεφαλές θηρίων αλλά και άλλα σύμβολα.

Τα σύμβολα αυτά σμιλεύονταν ένα – ένα χωριστά, ύστερα συναρμολογούνταν σε κατάλληλες υποδοχές σμιλεμένες κι αυτές από τον ξυλογλύπτη όπως ήδη έχομε αναφέρει.

Υπάρχουν επιστύλια σε τέμπλα χωρίς καμιά απεικόνιση, επειδή η παραγγελία, έδινε βάρος στον πλούσιο διάκοσμο του Εσταυρωμένου και των Λυπηρών ή της Ανάστασης και των αγγέλων που βεβαίως αποτελούσαν το επιστέγασμα του όλου καλλιτεχνήματος.

Το κρανίο του Αδάμ αλλού παρουσιάζεται ξυλόγλυπτο, αλλού ζωγραφισμένο στη βάση του Σταυρού σε λεία επιφάνεια που άφηνε ο καλλιτέχνης γι’ αυτό το σκοπό. Σε άλλα πάλι τέμπλα απουσιάζει εντελώς το κρανίο.

Το Βημόθυρο πάλι, είναι η δίφυλλη συνήθως πόρτα του Ιερού Βήματος που συμπληρώνει την όλη εμφάνιση της Ωραίας Πύλης. Τα δυο αυτά φύλλα παρουσιάζονται είτε ολόγλυφα επί της ξύλινης επιφάνειάς τους, είτε διάτρητα, είτε ακόμη με δυο σκέτες λείες επιφάνειες για αγιογράφηση, πλαισιωμένες με μικρές επεμβάσεις ξυλογλυφίας υπό τύπον κορνίζας.

ΟΙ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ ΕΠΙ ΤΩΝ ΤΕΜΠΛΩΝ

Συμβολικά το τέμπλο αντικατάστησε το καταπέτασμα του ναού του Σολομώντα που έκρυβε τα Άγια των Αγίων από τον κυρίως ναό. Συνδέει τον αισθητό με το νοητό κόσμο, το φυσικό με το υπερφυσικό, το υλικό με το άυλο και ανεξιχνίαστο.

Οι διάφορες ξυλόγλυπτες παραστάσεις που βλέπομε πάνω στα τέμπλα των εκκλησιών, δε μπήκαν τυχαία από τον καλλιτέχνη νιταδόρο αλλά αντιστοιχούν σε συμβολισμούς του χριστιανισμού τους οποίους αναφέρομε στη συνέχεια.

ΤΟ ΚΡΑΝΙΟ ΤΟΥ ΑΔΑΜ : Τοποθετείται κάτω από τον Εσταυρωμένο, συμβολικά δέχεται το αίμα του Χριστού και έτσι ξεπλένεται από το προπατορικό αμάρτημα το ανθρώπινο γένος.

ΚΛΗΜΑ ΚΑΙ ΦΥΛΛΑ ΑΜΠΕΛΙΟΥ : Είναι η αρχαιότερη συμβολική παράσταση της αληθινής αμπέλου. «Εγώ ειμί η άμπελος η αληθινή…..» .

ΑΝΘΗ : Συμβολίζουν την Παναγία «Ρόδον το αμάραντον η εξανθίσασα…κ.λπ. » αλλά και τις χαρές που προσφέρει ο Παράδεισος.

ΨΩΜΙ – ΑΡΤΟΣ : Συμβολίζει τη Θεία Ευχαριστία και ειδικότερα τον άρτο ζωής δηλαδή τον Χριστό

ΚΟΦΙΝΙ ΜΕ 5 ΑΡΤΟΥΣ : Συμβολίζει το θαύμα των « πεντάκις χιλίων..» χορτασμένων στην έρημο.

ΚΛΑΔΙ ΕΛΙΑΣ : Σύμβολο της αθάνατης ψυχής

ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ : Σύμβολο Παναγίου Πνεύματος και Ειρήνης του κόσμο

ΔΥΟ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΑ Ή ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ : Συμβολίζουν την ψυχή των Μαθητών και Αποστόλων

ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ ΜΕ ΚΛΑΔΙ ΕΛΙΑΣ ΣΤΟ ΡΑΜΦΟΣ : Συμβολίζει τη Θεία Ευσπλαχνία και την μεταξύ ουρανού και γης ειρηνοποίηση.

ΠΟΥΛΙΑ ΠΟΥ ΠΕΤΟΥΝ : Συμβολίζουν την ανάταση της ψυχής κατά την ώρα της προσευχής του πιστού

ΡΟΓΔΙ : Συμβολίζει την αφθονία των αγαθών που προσφέρει ο Παράδεισος στις ψυχές των πιστών

ΙΧΘΥΣ : Δημοφιλές και συνηθέστατο σύμβολο που συμπίπτει με τα αρχικά Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ

ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ : που συνήθως κοσμούν δεσποτικούς θρόνους, συμβολίζουν τα λιοντάρια που φρουρούσαν τον ένδοξο βασιλιά Σολομώντα

ΟΦΙΣ : Συμβολίζει το δηλητήριο και τη δύναμη του πονηρού αλλά και θυμίζει το προπατορικό αμάρτημα

ΑΕΤΟΣ ΜΟΝΟΚΕΦΑΛΟΣ : Συμβολίζει το Βυζαντινό θυρεό.

ΑΕΤΟΣ ΔΙΚΕΦΑΛΟΣ : Συμβολίζει τη διπλή ιδιότητα του βυζαντινού αυτοκράτορα, δηλαδή την κοσμική και την ιερατική ιδιότητα.

ΔΡΑΚΟΝΤΕΣ : Οι δράκοντες συμβολίζουν τους άγρυπνους Ρωμαίους φρουρούς του Εσταυρωμένου και Αναστάντος Χριστού

ΑΧΙΒΑΔΑ – ΚΟΓΧΥΛΗ : Συμβολίζει την Παναγία «…Χαίρε κογχύλη πορφύρα κ.λπ. ……»

Τα γράμματα ΑΛΦΑ ΚΑΙ ΩΜΕΓΑ : Θυμίζουν τη φράση της Αποκάλυψης του Ιωάννη, «… Εγώ ειμί το Άλφα και το Ωμέγα, η αρχή και το τέλος, ο πρώτος και ο έσχατος…» . Συμβολίζουν δηλαδή τον ίδιο το Χριστό .

Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί μας φίλοι, 

Η σημερινή μας ομιλία δεν περιορίστηκε στα όσα προσωπικά γνωρίζω από την οικογενειακή μου παράδοση, αλλά συμβουλεύτηκα και δυο αξιόλογα συγγράμματα που είναι :

Πρώτο : Το βιβλίο του παπά Ιωάννη Μαρκάκη με τίτλο ΕΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΙΣ ΕΥΛΟΓΕΙΤΕ ΤΟΝ ΘΕΟΝ. Ηράκλειο 2003,

Και δεύτερο, το βιβλίο του πρωτοπρεσβύτερου Κωνσταντίνου Καλλίνικου Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΤΕΛΟΥΜΕΝΑ ΕΝ ΑΥΤΩ χωρίς άλλα στοιχεία

Οφείλω – ως απόγονος των ξυλογλυπτών Μακράκηδων - να σας ευχαριστήσω θερμά τόσο για την παρουσία σας στη σημερινή μας τελετή, όσο και για την υπομονή που δείξατε να με υποστείτε υπό τον σημερινό καύσωνα. 

Δεν έχω άλλα για να πω φίλοι μας λέω γεια σας

σκώνω και το ποτήρι μου και πίνω στην υγειά σας

Και πάλι σας ευχαριστώ.

ΝΙΣΠΙΤΑΣ (ΝΕΑΠΟΛΗ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2019)

Από την ομιλία του Μιχάλη Χουρδάκη (ΝΙΣΠΙΤΑΣ)

Νεάπολη Κρήτης 25 – 8 – 2019