Ας ξαναθυμηθούμε τον Ντοστογιέφσκι

 

Ο Φιόντορ Μιχάιλοβιτς Ντοστογιέφσκι (ρωσικά: Фёдор Миха́йлович Достое́вский‎‎, ΔΦΑ [ˈfʲɵdər mʲɪˈxajləvʲɪt͡ɕ dəstɐˈjefskʲɪj], 30 Οκτωβρίου 1821, Μόσχα – 9 Φεβρουαρίου 1881, Αγία Πετρούπολη) ήταν Ρώσος μυθιστοριογράφος, φιλόσοφος, διηγηματογράφος, δοκιμιογράφος και δημοσιογράφος. Στα λογοτεχνικά έργα του διερευνά την ανθρώπινη ψυχολογία κατά την ταραγμένη πολιτικά, κοινωνικά και πνευματικά ατμόσφαιρα της Ρωσίας του 19^ου αιώνα και καταπιάνεται με διάφορα πνευματικά και θρησκευτικά θέματα. Στα πιο αναγνωρισμένα μυθιστορήματα του περιλαμβάνονται τα Έγκλημα και Τιμωρία (1866), Ο Ηλίθιος (1869), Οι Δαιμονισμένοι (1872) και Αδερφοί Καραμαζώφ (1880). Το συνολικό έργο του περιλαμβάνει 12 μυθιστορήματα 4 νουβέλες, 16 διηγήματα και διάφορα άλλα γραπτά. Πολλοί κριτικοί λογοτεχνίας τον θεωρούν ως έναν από τους μεγαλύτερους μυθιστοριογράφους της παγκόσμιας λογοτεχνίας και πολλά από τα έργα του θεωρούνται αριστουργήματα που άσκησαν μεγάλη επίδραση. [3] Η νουβέλα του Σημειώσεις από το Υπόγειο (1864) θεωρείται ως ένα από τα πρώτα έργα της υπαρξιστικής λογοτεχνίας.

 

 Ας ξαναθυμηθούμε τον Ντοστογιέφσκι

Ένας μεγάλος Ρώσος

 

Του RICHARD CURLE*

Έχουν περάσει πάνω από 108 χρόνια απ' όταν πρωτοφάνηκαν οι μεταφράσεις του Ντοστογιέφσκι από την Constance Garnett**. Η έκδοση αυτή έχει από την αρχή της εμφάνισής της στην Αγγλία εξαντληθεί. Όμως η επανέκδοση των έργων του σε όλο τον κόσμο είναι συνεχής. Οι ιδέες του Ντοστογιέφσκι, σχετικά με τη ζωή και την κοινωνία, είναι βασικά αντίθετες με τις αρχές της χώρας όπου παρουσιάστηκε το έργο του. Σίγουρα θα είχε ξεχαστεί αν δεν ήταν ένας σπουδαίος δημιουργός πού η εσωτερική του δύναμη χαρίζει στο έργο του τέτοια πνοή, ώστε να κρατιέται πάντα πάνω από τα διάφορα περαστικά συστήματα και το άστατο γούστο του κοινού. Όπως πραγματικά το αξίζει, έχει αναγνωριστεί σαν ένας από τους πιο μεγάλους μυθιστοριογράφους — πολλοί μάλιστα λένε ο μεγαλύτερος — και ίσως ο πιο βαθύς ψυχολόγος πού έδωσε το μυθιστόρημα.

Οι εκδότες σωστά άρχισαν την έκδοσή τους με το «Έγκλημα και Τιμωρία» και τους «Αδελφούς Καραμαζώφ», γιατί αυτά τα δύο μυθιστορήματα είναι πιο γνωστά στην Αγγλία απ' όλα τα έργα του Ντοστογιέφσκι. Όσο για μένα, πιστεύω πώς ούτε το ένα ούτε το άλλο φτάνει τον «Ηλίθιο» ή τους «Δαιμονισμένους», όπου το δημιουργικό του πνεύμα, ολότελα ωριμασμένο, φωτίζει το πιο σκοτεινό βάθος του ανθρώπινου εγώ και με ένα συμβολικό ρεαλισμό ξεπερνάει θάλεγα την πραγματικότητα. Ωστόσο με το «Έγκλημα και Τιμωρία» μας έδωσε το πιο συγκλονιστικό και το πιο απλογραμμένο απ' όλα του τα έργα, ενώ στους «Αδελφούς Καραμαζώφ» μας προξενεί βαθειά εντύπωση με το δυνατό και περίτεχνο ξετύλιγμα της φιλοσοφικής του σκέψης.

 

 

Διαβάζοντας κανείς σαν μιαν απλή ιστορία το «Έγκλημα και Τιμωρία» το βρίσκει πιο συνταρακτικό από κάθε άλλο. Η δολοφονία της γριάς τοκογλύφου και της αδελφής της και όλα εκείνα τα γεγονότα πού οδηγούν το δολοφόνο να ομολογήσει το έγκλημα του, μας συνεπαίρνουν σαν εφιάλτης. 'Υπάρχουν στιγμές με τόση ένταση και τρόμο, πού δεν ξεπεράστηκαν ποτέ, σε καμιά λογοτεχνία. Το αδιέξοδο πού ζώνει τον Ρασκολνίκωφ, ο τρόπος πού σιγά-σιγά οι φίλοι του αρχίζουν να νοιώθουν πώς κάτι κακό έχει γίνει, αφήνουν μιαν άσβηστη ανάμνηση.

Ο Ρασκολνίκωφ έκαμε ότι έκαμε γιατί πίστευε σε κάτι: ήθελε να αποδείξει πώς μπροστά σε μιαν αλύγιστη θέληση το καλό και το κακό παύουν να υπάρχουν. Έτσι βασανίζεται περισσότερο από την απογοήτευση, παρά από τις τύψεις· και το ξαναγέννημά του είναι αργό, γεμάτο αγωνία και πόνο. Και όπως γίνεται συχνά στα έργα του Ντοστογιέφσκι, υπάρχει και ‘δω, πίσω από την κύρια υπόθεση μια άλλη ιστορία πού ξεπηδάει από το σκοτάδι και μπλέκεται έτσι μαζί της, όπου δε μπορείς πια να την ξεδιακρίνεις. Τέτοια είναι εδώ ή ιστορία του Ζβιντριγκαϊλώφ και της Ντουνιά, αδελφής του Ρασκολνίκωφ. Είναι κι’ αυτή μιά περίεργη ιστορία, μόνο πού ο Ζβιντριγκαϊλώφ είναι ένα πρόσωπο απαίσιο, όχι δειλό. Και εκεί πού ο Ρασκολνίκωφ μας κινάει κάποιο οίκτο, αυτός μας προξενεί φρίκη. Ο Joseph Conrad πού ο Ντοστογιέφσκι δεν του άρεσε, έτυχε να μου πει πολλές φορές, πώς ο Ζβιντριγκαϊλώφ και ο ανακριτής ήταν οι μόνοι πραγματικά ενδιαφέροντες τύποι μέσα στο έργο. Δεν έχω αντίρρηση πώς αξίζουν όμως το βιβλίο είναι μεγάλο, πολλά πρόσωπα ανακατεύονται και η γενική εντύπωση κερδίζεται με την αντίθεση των διαφόρων τύπων.

Οι «Αδελφοί Καραμαζώφ» μ’ όλο πού είναι το μεγαλύτερο έργο του Ντοστογιέφσκι, είναι ένα κομμάτι από την τεράστια «Ζωή ενός αμαρτωλού» πού δεν έζησε για να την απογράψει. Θα μπορούσαμε να πούμε πώς κι’ εδώ μας μιλάει για μια δολοφονία μα ασχολείται τόσο πολύ με την αντίθεση των διαφόρων τύπων μέσα σε μια οικογένεια, ώστε το κύριο θέμα, μ’ όλο πού κυριαρχεί στην υπόθεση, μας ενδιαφέρει ελάχιστα ή τουλάχιστο μ' ένα τρόπο διαφορετικό. Ο Μίτυα έχει καταδικαστεί άδικα για το φόνο του πατέρα του. Ωστόσο εκείνο πού πραγματικά μας συγκινεί, δεν είναι αυτή η τρομερή δικαστική πλάνη, μα η γενική εντύπωση. Τι άλλο εκτός από την καταστροφή μπορούσε να παραμονεύει ένα τέτοιο σπιτικό πού κλείνει τόσο διαφορετικούς ανθρώπους; Το δόλιο και γελοίο Fyodor Pavlovitch, τον ανοιχτόκαρδο και τολμηρό Mytia, το μυστικοπαθή κι’ ονειροπόλο, Ivan, τον αγνό Alyocha, το στριμμένο Smecdyakov. Όπως έχω πει και πιο πάνω, μέσα στους «Αδελφούς Καραμαζώφ» φαίνονται οι ιδέες του Ντοστογιέφσκι πιο καλά παρά σε κάθε άλλο βιβλίο και διατυπώνονται από τους ήρωες με ένα τόσο εκφραστικό τρόπο και τόση λεπτομέρεια, πού η υπόθεση καταντάει στο τέλος κάτι βοηθητικό. Σ’ αυτό το έργο μας φέρνει τον έξοχο και τρομαχτικό μύθο του «Μεγάλου Ιεροεξεταστή», τον παράξενο διάλογο του Mitya με το Διάβολο, τις αναμνήσεις του πάτερ Ζωσιμά. Μ’ όλο πού, κατά τη γνώμη μου, ο δημιουργός Ντοστογιέφσκι ήταν πια κουρασμένος όταν το έγραφε, πρέπει να δεχτούμε πώς είναι ένα θαυμάσιο βιβλίο. Δεν αποκλείεται η γνώμη αυτή να είναι και άδικη. Γιατί οι «Αδελφοί Καραμαζώφ» είναι βέβαια ένα βιβλίο με αυτοτέλεια, ωστόσο όμως είναι ένα απόσπασμα μόνο από όλο το έργο και δεν ξέρουμε τι εξέλιξη θάπαιρνε πιο πέρα. Αλλά, για να φέρουμε ένα παράδειγμα, αν παραβάλει κανείς τον Alyosha με τον πρίγκηπα Myskin του «Ηλίθιου»—και αυτή η σύγκριση είναι κάτι πού μας έρχεται εντελώς φυσικά στο νου—θα δει αμέσως πόσο πιο ψηλά βρίσκεται η φαντασία του συγγραφέα, όταν συλλαμβάνει τον τύπο του Myskin. Ο Arnold Bennett και ο καθηγητής Albert Einstein, μαζί με άλλους ειδικούς κριτικούς, υποστήριξαν πώς οι «Αδελφοί Καραμαζώφ», είναι το κορύφωμα του έργου του Ντοστογιέφσκι. Ας μη ξεχνούμε ακόμα, πώς η αισθητική κριτική είναι και ζήτημα προσωπικού γούστου.

 

 

Καταπιάστηκα ειδικά, αν και κάπως σύντομα, με το «Έγκλημα και Τιμωρία» και τους «Αδελφούς Καραμαζώφ» γιατί αυτά τα δυο βρίσκονται μπροστά μου. Τώρα θα ήθελα να πω λίγα λόγια για το έργο του Ντοστογιέφσκι γενικά. Ο Ντοστογιέφσκι είναι περισσότερο «Ρώσος» απ’ όλους τους Ρώσους. Καταπιάνεται πάντα με τραγικά συναισθήματα και με όλα τα ιδιαίτερα προβλήματα της Σλαβικής ψυχής, σχετικά με τη θρησκεία και τον τρόπο της σκέψης. Ωστόσο αυτό είναι κάτι πού δεν πρέπει να επηρεάσει την κρίση μας, γιατί η αξία του Ντοστογιέφσκι βρίσκεται άλλου. Είναι να τον θαυμάζεις όταν δημιουργεί καταστάσεις ή χαρακτήρες τόσο ανθρώπινα τραγικούς, ή όταν με τη βαθειά ψυχολογική του δύναμη, τρυπώνει σα φίδι μέσα στο υποσυνείδητο. Έτσι πρέπει να τον δει κανείς τον Ντοστογιέφσκι.

Οι κριτικοί τον κατηγόρησαν πολλές φορές, πώς του λείπει το ύφος- ο ίδιος παραδέχτηκε ότι ποτέ του δεν είχε αρκετό καιρό για να περιποιηθεί το γράψιμο του, όπως ο Τουργκένιεφ. Ωστόσο το ύφος του ακολουθεί πάντα το θέμα του και σε κανένα άλλο συγγραφέα δε μπορούμε να βρούμε πιο λεπτόλογες και δυνατές σελίδες. Ακόμα, δίνει τόση ζωή στα πρόσωπα του με το διάλογο, πού θαρρείς πώς τ’ ακούς να μιλάνε.

Συχνά δεν έχει τη γαλήνη ούτε τη μεγαλοπρέπεια του Τολστόι και μ' όλο πού σε πολλά πρόσωπα, ακόμη και σε βιβλία του ολόκληρα, βλέπουμε κάτι το νοσηρό, στο βάθος έχει πιο γερές αρχές από τον Τολστόι, γιατί ενώ εκείνος αρνιέται τη ζωή, ο Ντοστογιέφσκι την καταφάσκει. Ποιος από τους δυο είναι καλύτερος; Έχουν γραφτή πολλά γι' αυτό. Οι υποστηριχτές του ενός, χτυπήσανε τους υποστηριχτές του   άλλου. Αυτές όμως οι συζητήσεις έχουν στο βάθος και προσωπικά ελατήρια και υστέρα από   ένα ορισμένο σημείο δεν έχουν κανένα σκοπό.

Ο Ντοστογιέφσκι ήταν επιληπτικός. Αυτό ήταν κάτι πού όχι μόνο επηρέασε συνειδητά μα πότισε βαθιά το έργο του. Του έδωσε ένα ιδιαίτερο χρώμα πού η φαντασία του το δούλεψε και το άλλαξε σε μια μοναδική, άμετρη αξία. Η αίσθηση του μαντεύει κάτι πού βρίσκεται πέρα από την λέξη, κάτι πού μπορεί να αρπάξει κάνεις σε μια στιγμή εσωτερικής αναλαμπής. Είναι κάτι πού μπορεί να συγκριθεί με τις ιστορίες εκείνες πού ξεθαρρεύουν μέσα από την κύρια υπόθεση, μ’ αυτές πού ανάφερα πριν. Αυτό το βλέπω σαν κάτι ανάλογο με την πνευματική έξαρση πού φωτίζει τη σκέψη ενός τέτοιου άρρωστου πριν από μια κρίση. Γι αυτές τις φωτισμένες στιγμές, μιλάει και ξαναμιλάει ο Ντοστογιέφσκι.

Ήταν ένας άνθρωπος πού βασανιζόταν, πού ένοιωθε πολύ πικραμένο τον εαυτό του. Όλη του τη ζωή την παίδεψε το πρόβλημα του Χριστιανισμού. Όπως φαίνεται από τα βιβλία του, ήταν οπαδός της Ρωσικής 'Ορθόδοξης Εκκλησίας. Δεν μπορώ όμως να πω με βεβαιότητα πώς πίστευε πραγματικά, μ' όλο πού ο κόσμος νομίζει πώς ήταν βαθειά Χριστιανός. 'Αγωνιζόταν ίσως να πιστέψει, γιατί ο Χριστός ήταν ένα ιδανικό γι' αυτόν. Δεν θα μου φαινόταν περίεργο αν κάποιος τον έλεγε σκεπτικιστή.

Το πρόβλημα του αισθησιασμού, σε κάθε του εκδήλωση, ήταν κάτι πού γοήτευε τον Ντοστογιέφσκι. Πραγματικά, η ιδέα πού κρύβεται στους «Αδελφούς Καραμαζώφ», είναι ένας διαστρεβλωμένος αισθησιασμός, ανάλογος με το χαρακτήρα του κάθε γιου ενός έκφυλου πατέρα, πού δολοφονήθηκε. Η τραγωδία του Ζβιντριγκαϊλώφ στο «Έγκλημα και Τιμωρία» έχει την αιτία της στον αχαλίνωτο αισθησιασμό πού τον κατέχει, και πού τον οδηγεί σε ένα παθητικό και χαμένο έρωτα.

Το πρόβλημα του καλού και του κακού, το φως πού ξεπηδάει μέσα από το σκοτάδι, το σκοτάδι πού σκιάζει το φως, δεν άφησαν ποτέ ήσυχο τον Ντοστογιέφσκι. Ίσως, όταν διηγείται την ιστορία του πάτερ Ζωσιμά, ενός άγιου ανθρώπου πού ωστόσο είχε κάποτε αμαρτήσει κι' αυτός, να θέλει να φωτίσει το δικό του διπλό εγώ, μια και η διήγηση αυτή δεν έχει άλλο λόγο για να υπάρχει μέσα στο βιβλίο του.

 

 

Ο Ντοστογιέφσκι καταπιάστηκε με σκοτεινά θέματα και τρύπωσε ως τα μύχια της ανθρώπινης ψυχής, διατηρώντας πάντα μια ευχάριστη χιουμοριστική διάθεση, αν και με κάποια υπερβολή. Τούτο είναι κάτι φυσικό για ένα γνήσιο Ρώσο, όπου μέσα του συγκεράζεται η θλίψη τόσο πολύ ζωντανά με το γέλιο. Αυτό το βλέπουμε στον Γκόγκολ και  στον Τσέχωφ,  μα στο Ντοστογιέφσκι  έχει ένα εντελώς ατομικό χαρακτήρα. Κανείς τους δε θα μπορούσε να δημιουργήσει μορφές σαν του στρατηγού Ivolgin στον «Ηλίθιο» ή του Stepaa Trominovitch στους «Δαιμονισμένους». Τέτοιοι τύποι, τον ενθουσίαζαν πραγματικά, και τους αφιερώνει με αγάπη ένα σωρό λεπτομέρειες. Αντίθετα με άλλα πρόσωπα, αυτοί είναι φανερό πώς του είναι ιδιαίτερα συμπαθητικοί.

Καμιά φορά, μπορεί να είναι και κάπως χυδαίοι, μα ταιριάζουν απόλυτα με όλο του το έργο, γιατί κάθε τύπος, μέσα σ' αυτό, ζει σε ένα τέτοιο κόσμο υπερβολής, ώστε τίποτα δε χτυπάει άσχημα.

 

Ο Ντοστογιέφσκι πέρασε μιαν ανώμαλη και πονεμένη ζωή, ώσπου βρήκε τη γαλήνη με το δεύτερο γάμο του και ηρέμησε γράφοντας. Μα και τότε, γεμάτος από σκέψεις για την αρμονία και την ομορφιά, όπως ήταν το φυσικό του, δεν μπόρεσε να προσαρμοστεί με το περιβάλλον του. Όπως έλεγε κι' ο ίδιος ήταν τύπος απόλυτος. Αν αυτή η ιδιότητα τόσο διάχυτη μέσα στο έργο του, μας ρίχνει σε μια τρομερή αγωνία, από την άλλη μεριά του δίνει τη δύναμη να καταλαβαίνει από μια κατάσταση πολλά περισσότερα πράγματα απ’ ότι είναι ανθρώπινα δυνατό.

Η αξία των βιβλίων του δεν είναι πάντα η ίδια. Κάποτε ξεπέφτει τόσο πολύ, πού δε θα το ανεχόταν κανένας συγγραφέας με κάποια αυτοκριτική. Αν τον αντικρίσουμε σαν ένα τραγικό ερμηνευτή της ζωής, χωρίς ψευδαισθήσεις, μα με μια επιείκεια πού να προέρχεται από την κατανόηση του έργου του, θα δούμε πώς λίγοι συγγραφείς μπορούν να σταθούν πλάι του.

(Από την ΕΚΛΟΓΗ και τo John O' London)

* Ο Richard Curle (1883–1968) ήταν Σκωτσέζος συγγραφέας, κριτικός και δημοσιογράφος. Ήταν φίλος του μυθιστοριογράφου Τζόζεφ Κόνραντ , ο οποίος αποτέλεσε επίσης αντικείμενο πολλών από τα κριτικά του έργα.

Ο Κόνραντ και ο Κερλ έγιναν φίλοι στη δεκαετία του 1910, συνδέθηκαν ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια του Κόνραντ και μετά το θάνατο του Κόνραντ το 1924, ο Κερλ ήταν εκτελεστής της περιουσίας του. Το πρώτο βιβλίο του Curle για τον Conrad, Joseph Conrad: A Study , δημοσιεύτηκε το 1914. Ακολούθησαν οι Τελευταία Ημέρα του Τζόζεφ Κόνραντ ( ιδιωτικά δημοσιευμένο το 1924) και Τα τελευταία δώδεκα χρόνια του Τζόζεφ Κόνραντ (1928), καθώς και μια σειρά από κριτικές και άρθρα σε περιοδικά.

Άλλα έργα του Curle περιελάμβαναν το ταξιδιωτικό βιβλίο Into the East (1923), βασισμένο στις εμπειρίες του στην Ασία, τα μυθιστορήματα μυστηρίου Corruption (1933) και Who Goes Home; (1935) και Characters of Dostoevsky (1950), μια μελέτη του έργου του Fyodor Dostoevsky .

 

** Η Κονστάνς Κλάρα Γκαρνέτ (Constance Clara Garnett)  ( γεν.  Μπλακ , 19 Δεκεμβρίου 1861 – 17 Δεκεμβρίου 1946) ήταν αγγλίδα μεταφράστρια της ρωσικής λογοτεχνίας του δέκατου ένατου αιώνα . Ήταν η πρώτη αγγλίδα μεταφράστρια που απέδωσε πολυάριθμους τόμους του έργου του Άντον Τσέχοφ στα αγγλικά και η πρώτη που μετέφρασε σχεδόν όλη τη μυθοπλασία του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι στα αγγλικά. Επίσης, απέδωσε στα αγγλικά έργα των Ιβάν Τουργκένιεφ , Λέων Τολστόι , Νικολάι Γκόγκολ , Ιβάν Γκοντσάροφ , Αλεξάντερ Οστρόφσκι και Αλεξάντερ Χέρτσεν . Συνολικά, μετέφρασε 71 τόμους ρωσικής λογοτεχνίας, πολλοί από τους οποίους κυκλοφορούν ακόμη και σήμερα

WIKIPEDIA