Εκπαιδεύοντας τον Άνθρωπο: Από τη Γνώση στην Αρετή

 

Εκπαιδεύοντας τον Άνθρωπο: Από τη Γνώση στην Αρετή

Σε καιρούς όπου η πληροφορία είναι εύκολα προσβάσιμη, αλλά η αληθινή σοφία σπανίζει, καλούμαστε να ξαναθυμηθούμε ποιο είναι το βαθύτερο νόημα της παιδείας. Όχι απλώς ως μετάδοση γνώσης, αλλά ως καλλιέργεια ήθους, ως πορεία πνευματικής ωρίμανσης. Η μάθηση δεν είναι υπόθεση εύκολη, ούτε ουδέτερη· είναι πράξη μεταμόρφωσης. Και η διδασκαλία –το έργο του παιδαγωγού– δεν είναι απλώς επάγγελμα· είναι αποστολή. Σε αυτό το πνεύμα, ας αναλογιστούμε τι σημαίνει να μορφώνεις ανθρώπους· όχι μόνο για τον κόσμο, αλλά για την αιωνιότητα.

Το έργο της μάθησης δεν είναι ένα απλό πέρασμα μέσα από λέξεις και γνώσεις. Είναι ένας αγώνας, μια πορεία σκληρή και απαιτητική – ένας σταυρός που κουβαλιέται σιωπηλά, μα με καρτερία. Ο Απόστολος Παύλος μας προειδοποιεί με σοφία και ειλικρίνεια: «Πάσα παιδεία προς μεν το παρόν ου δοκεί χαράς είναι, αλλά λύπης»· όμως, δεν σβήνει εκεί η ελπίδα· συνεχίζει, με τη βεβαιότητα πως «ύστερον δε καρπόν ειρηνικόν τοις δι’ αυτής γεγυμνασμένοις αποδίδωσι δικαιοσύνης». Η εκπαίδευση, λοιπόν, δεν προσφέρει απλώς γνώση, αλλά πλάθει ψυχές, καλλιεργεί ήθος, γεννά δικαιοσύνη.

Το ίδιο και ο ρόλος του δασκάλου· δεν είναι απλώς δύσκολος – είναι σχεδόν ιερός. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος δεν διστάζει να τον αποκαλέσει «τέχνη τεχνών και επιστήμη επιστημών»· και όχι άδικα, αφού πρόκειται για την τέχνη της διαμόρφωσης του ανθρώπου – του όντος εκείνου που είναι το πιο ποικιλόμορφο, πολυσύνθετο και μεταβλητό απ’ όλα τα έμβια. Ιδίως όταν πρόκειται για τον νέο άνθρωπο, που –όπως σοφά λέχθηκε– είναι «ευόλισθος και ερύπιστος», ευάλωτος, ευμετάβλητος, μια σπίθα που χρειάζεται προσεκτικό φύσημα για να γίνει φλόγα και όχι καπνός.

 

Ο αρχαίος ρήτωρ Δημάδης, ερωτηθείς ποιο είναι το βαρύτερο φορτίο που σηκώνει η γη, απάντησε με σοφία: «ο απαίδευτος άνθρωπος». Κι αυτό είναι η αλήθεια. Διότι ο άνθρωπος που στερείται παιδείας, δεν είναι μόνο ένα άδειο αγγείο· είναι και βάρος· όχι μόνο στον εαυτό του, αλλά και στους άλλους και στην κοινωνία ολόκληρη. Ο δάσκαλος, λοιπόν, ο αληθινός παιδαγωγός, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να ελαφρώνει αυτό το βάρος. Υψώνει την ψυχή από το σκοτάδι στην κατανόηση, από τη σύγχυση στην εσωτερική αρμονία.

Ο Ρώσος φιλόσοφος Νικόλαος Μπερδιάγεφ, αναλογιζόμενος τη σημασία της μόρφωσης, θυμίζει τα λόγια του John Stuart Mill: «Περισσότερο αξίζει να είσαι ένας Σωκράτης δυσαρεστημένος, παρά ένα γουρούνι ευχαριστημένο». Τι μεγαλειώδης αλήθεια! Διότι η γνώση γεννά προβληματισμό, όχι απλώς ικανοποίηση· και η συνειδητή αμφιβολία είναι προτιμότερη από την άγνοια που εφησυχάζει. Και ναι – καλύτερα φτωχός στη βιοπάλη, παρά φτωχός στη σκέψη· καλύτερα ζητιάνος, παρά απαίδευτος.

Μα και η γνώση μόνη της δεν επαρκεί. Η ανθρώπινη σοφία, όταν απογυμνώνεται από την αρετή, μετατρέπεται σε πανουργία, όπως προειδοποιούν οι Πατέρες της Εκκλησίας: «Πάσα επιστήμη χωριζόμενη αρετής πανουργία ου σοφία φαίνεται». Γίνεται τότε η επιστήμη ένα εργαλείο στα χέρια του εγωισμού, ένας μηχανισμός που τρέχει αλλά δεν κατευθύνει, που φωτίζει αλλά δεν θερμαίνει.

Όταν η γνώση απομακρύνεται από τη θεία σοφία, καταντά δαιμονιώδης· τότε ο άνθρωπος, όσο κι αν ξέρει, δεν μπορεί να δει· όσο κι αν προοδεύει τεχνολογικά, παραμένει πνευματικά ακίνητος. Δεν μπορεί να ανυψωθεί σε ουρανοδρόμους χώρους· να ζήσει με γαλήνη, με πληρότητα, με αγάπη.

Αληθινός επιστήμονας, αληθινός γνώστης, είναι εκείνος που συνδυάζει τη γνώση με την αρετή· εκείνος που, παράλληλα με την επιμέλεια και την ακρίβεια του επιστημονικού του έργου, διατηρεί ήθος, ταπεινοφροσύνη, πίστη. «Η θεοσέβεια εστί σοφία και το απέχεσθαι κακών επιστήμη», λέγει η Γραφή. Κι αλλού γράφει τούτα τα συγκλονιστικά λόγια: «Κάν τέλειος τις εί, της Σης σοφίας απούσης εις ουδέν λογισθήσεται» – ακόμη κι αν κάποιος είναι τέλειος κατά κόσμο, αν δεν έχει τη δική Σου σοφία, Θεέ μου, δεν θα λογαριαστεί για τίποτα.

 

 

Αυτές οι σκέψεις, μου γεννήθηκαν από μια βαθιά προσωπική ανάγκη: να τιμήσω τη μνήμη του παππού μου, Κωνσταντίνου Τσαγκαράκη – πολιτικού, δικαστή, στοχαστή, μα πάνω απ’ όλα δάσκαλου των ανθρώπων και της ζωής. Για εκείνον, η παιδεία ήταν το ύψιστο αγαθό – όχι ως τίτλος, αλλά ως καρπός εσωτερικής εργασίας και προσφοράς.

Σε έναν κόσμο που μοιάζει σήμερα να δίνει προτεραιότητα στην επιφάνεια και στην τεχνοκρατική γνώση, οφείλουμε να υπενθυμίζουμε τη σημασία της παιδείας που συμπορεύεται με την αρετή. Γιατί η επιστήμη χωρίς ήθος γίνεται όπλο, και η εξυπνάδα χωρίς ταπείνωση μετατρέπεται σε παγίδα. Ο εκπαιδευτικός, ο μαθητής, ο γονιός – όλοι όσοι συμμετέχουν σε αυτό το μεγάλο έργο – δεν μεταφέρουν απλώς γνώση· οικοδομούν ανθρώπους. Και όπως λέει η Γραφή, αν κάποιος φαντάζει τέλειος, αλλά του λείπει η σοφία του Θεού, τότε δεν μετρά για τίποτα. Ας προσπαθούμε, λοιπόν, η παιδεία μας να είναι φωτεινή όχι μόνο για τον νου, αλλά και για την ψυχή.