Αλήθεια ή Μύθος η Βιβλική Έξοδος;

 

Αλήθεια ή Μύθος η Βιβλική Έξοδος;

Πότε και γιατί εγκατέλειψαν οι Εβραίοι την Αίγυπτο για την Χαναάν; Πώς έγινε το «θαύμα» που έπνιξε το στρατό του Φαραώ; Σύμφωνα με τη θεωρία ενός διακεκριμένου Αιγυπτιολόγου, δεν ήταν θαύμα: Τα νερά που κατάπιαν τους στρατιώτες οφείλονταν στο παλιρροϊκό κύμα που προκάλεσε η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης τον 15ο αιώνα π.Χ.

Γράφει ο  Ronald Schiller

Η φυγή των Εβραίων από την Αίγυπτο είναι από τις δραματικότερες και πιο συγκινητικές ιστορίες της Βίβλου, κι ένας από τους θεμέλιους λίθους της χριστιανικής, της εβραϊκής και της μουσουλμανικής πίστης. Έτσι, όταν ο Αιγυπτιολόγος Χανς Γκέντικε, του Πανεπιστημίου Τζωνς Χόπκινς της Βαλτιμόρης, αντέκρουσε τις παραδεδεγμένες βιβλικές θεωρίες σχετικά με την Έξοδο, δεν είναι καθόλου περίεργο το ότι οι απόψεις του δημοσιεύτηκαν σ' όλες τις εφημερίδες του κόσμου.

Οι περισσότεροι μελετητές της Βίβλου πιστεύουν ότι η Έξοδος - αν όντως είναι ιστορικό γεγονός - έγινε τον 13ο αιώνα προ Χριστού. Άλλοι, ότι το θαύμα της Ερυθράς Θάλασσας δεν είναι παρά ένα παραμύθι. Ο Γκέντικε, ωστόσο, παρουσιάζει στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η Έξοδος των Εβραίων τοποθετείται χρονολογικά στον 15ο αιώνα πριν απ' τη γέννηση του Χριστού, κι ότι το θαύμα του καταποντισμού του αιγυπτιακού στρατού αποτελεί ιστορική πραγματικότητα.

Ο Γκέντικε βασίζει την αμφιλεγόμενη άποψη του σε τρία ουσιώδη στοιχεία. Το πρώτο είναι μια ιερογλυφική επιγραφή από την εποχή της Χατσεψούτ, του θηλυκού Φαραώ που κυβέρνησε την αρχαία Αίγυπτο από το 1490 ως το 1468 π.Χ. Σύμφωνα με την ερμηνεία του Γκέντικε, η επιγραφή μιλάει για το λαό των Άμου (όπως ονόμαζαν οι Αιγύπτιοι τους Σημίτες) που περιλάμβανε και μια ομάδα αλλοδαπών, τους Σεμάου. Η Χατσεψούτ κατάργησε τα ειδικά προνόμια των Σεμάου, γιατί «είχαν παραμελήσει τα καθήκοντα που τους είχαν ανατεθεί». Κι αφού επέτρεψε σ' αυτά τα «βδελύγματα των θεών» να αποχωρήσουν από τη χώρα, ο «πατέρας των πατέρων [που ο Γκέντικε τον ταυτίζει με το θεό των υδάτων, Νουν] εμφανίστηκε ξαφνικά» και «η γη κατάπιε τα βήματα τους». Για τον Γκέντικε αυτή είναι απλώς μια αιγυπτιακή εκδοχή της Εξόδου, σύμφωνα με την οποία εκείνοι που πνίγηκαν ήταν οι ξένοι και όχι οι στρατιώτες του Φαραώ.

Η δεύτερη αποδεικτική πηγή του Γκέντικε είναι ένα εδάφιο της Βίβλου (Α' Βασιλειών 6:1) που αναφέρει ότι ο Ναός του Σολομώντα χτίστηκε 480 χρόνια μετά την Έξοδο. Μια και είναι γνωστό ότι η ανέγερση του Ναού έγινε γύρω στο 970 π.Χ., η Έξοδος - σύμφωνα με αυτό τον υπολογισμό - πρέπει να πραγματοποιήθηκε τον 15ο αιώνα π.Χ.

Το τρίτο στοιχείο αφορά την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης τον 15ο αιώνα π.Χ. - μια από τις μεγαλύτερες φυσικές καταστροφές της ιστορίας.

Τα γεγονότα της Εξόδου, όπως τα αναπλάθει ο Γκέντικε με βάση τις βιβλικές και αρχαιολογικές ενδείξεις, εξελίχτηκαν ως εξής: Κάποτε, ανάμεσα στο 2000 και το 1500 π.Χ., οι πρόγονοι των Ισραηλιτών που ζούσαν στην Χαναάν, κλήθηκαν επίσημα να εγκατασταθούν στην περιοχή Γκόσεν, στο ανατολικό Δέλτα του Νείλου. Ίσως εκείνος που τους κάλεσε να ήταν ο Ιωσήφ, ένας «δικός τους», που κατείχε κάποιο υψηλό αξίωμα στην αιγυπτιακή αυλή. Ορισμένοι μελετητές εικάζουν ότι ο Ιωσήφ ήταν αξιωματούχος την εποχή που κυβερνούσαν την Αίγυπτο οι σημιτικής καταγωγής εισβολείς Υξώς, μεταξύ 1670 και 1560 π.Χ.

Η κατάσταση άλλαξε απότομα στις αρχές του 15ου αιώνα π.Χ. όταν, στη διάρκεια της βασιλείας ενός Φαραώ που «δεν γνώριζε τον Ιωσήφ» (Έξοδος, 1:8), οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να χτίσουν τις πόλεις Πειθώμ και Ραμεσσή (Έξοδος, 1:11). Προσπαθώντας να γλιτώσουν απ' αυτή την καταδυνάστευση, ζήτησαν από τον Φαραώ να τους δώσει την άδεια να επιστρέψουν στον τόπο καταγωγής τους.

Η άδεια δεν τους δόθηκε, παρά μόνον όταν ο θεός έστειλε στους Αιγυπτίους τις Δέκα Πληγές: Ανάμεσα σε άλλα, σκοτάδι σκέπασε τη χώρα για τρεις μέρες, τα νερά του Νείλου και των λιμνών έγιναν αίμα, κάνοντας τα ψάρια να ψοφήσουν, ο τόπος πλημμύρισε βατράχια, κουνούπια, ακρίδες και μύγες, μία επιδημία γέμισε ανθρώπους και ζώα με σπυριά, χαλάζι κατέστρεψε τις καλλιέργειες, αρρώστιες αποδεκάτισαν τα κοπάδια, και μια μυστηριώδης πανούκλα σκότωσε τα πρωτότοκα παιδιά των Αιγυπτίων.

Τελικά, οι Εβραίοι απέσπασαν από τον Φαραώ την άδεια να εγκαταλείψουν τη χώρα και, με επικεφαλής τον Μωυσή, ξεκίνησαν να διασχίσουν την έρημο. «Ό δέ Θεός ήγείτο αυτών, ημέρας μέν έν στύλω νεφέλης, δείξαι αύτοίς τήν όδόν, τήν δέ νύκτα έν στύλω πυρός.» (Έξοδος, 13:21).

 

 

Ο Γκέντικε είναι βέβαιος πως σημείο αναχώρησης ήταν η πόλη Πειθώμ, η οποία πιστεύει ότι βρισκόταν στη θέση των αρχαίων ερειπίων του Τελ ελ Ράταμπα, όπου έχουν ανακαλυφθεί υπολείμματα ενός παλαιότατου οικισμού Χαναναίων. Κατά τα φαινόμενα, οι Εβραίοι πορεύτηκαν με κατεύθυνση προς το Σινά, ακολουθώντας τον βόρειο παραθαλάσσιο δρόμο που αναφέρεται στην Βίβλο ως «η οδός της χώρας των Φιλισταίων» (Έξοδος, 13:17). Ο Φαραώ όμως άλλαξε γνώμη και έστειλε 600 άρματα, να τους φέρει πίσω. Μόλις το έμαθε αυτό ο Μωυσής, λοξοδρόμησε κατά τα νότια και οδήγησε το λαό του από «το δρόμο της ερήμου» (Έξοδος, 13:18). Αλλά ο ελιγμός του αυτός δεν παραπλάνησε τους Αιγυπτίους, που συνέχισαν την καταδίωξη.

Οι εβραϊκές λέξεις yam suf (που αργότερα οι Έλληνες, λανθασμένα, θεώρησαν   ότι   προσδιόριζαν   την Ερυθρά Θάλασσα), σημαίνουν «Θάλασσα με τις Καλαμιές». Ο Γκέντικε πιστεύει ότι η Θάλασσα με τις Καλαμιές ήταν η Λίμνη Μπάλλα (γνωστή στους Αιγυπτίους με το όνομα Βάλτος των Παπύρων), η οποία βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα νότια της Λίμνης Μανζάλα, μιας μεγάλης παράκτιας λιμνοθάλασσας, δυτικά από τη σημερινή Διώρυγα του Σουέζ.

Εδώ είναι που, κατά τον Γκέντικε, οι Εβραίοι, θέλοντας να αναχαιτίσουν τους εχθρούς τους, στρατοπέδευσαν στο μόνο οχυρό σημείο της περιοχής - μια «τούμπα» ύψους δώδεκα μέτρων, το Τελλ Χαζόμπ -ενώ τα αιγυπτιακά άρματα παρατάχθηκαν στα χαμηλότερα εδάφη. Στο σημείο αυτό, λέει ο Γκέντικε, «νωρίς ένα ανοιξιάτικο πρωινό, γύρω στα 1477 π.Χ.», έγινε η πλημμύρα που έπνιξε τους Αιγυπτίους, χωρίς να πειράξει τους Εβραίους.

Ο Γκέντικε πιστεύει - και αρκετοί γεωλόγοι συμφωνούν μαζί του - ότι την πλημμύρα αυτή προκάλεσε η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, που τίναξε στους ουρανούς μια στήλη σκόνης, στάχτης και καπνού, ύψους ίσως και 30 χιλιομέτρων.

Στην περιοχή που βρίσκεται τώρα ό,τι απόμεινε απ' την Σαντορίνη, αλλά και στην ανατολική Μεσόγειο γενικότερα, τα ηφαίστεια και σήμερα να «βγάζουν» οξείδια του σιδήρου που δίνουν στο νερό ένα κόκκινο χρώμα και δηλητηριάζουν τα ψάρια. Επίσης, οι μετεωρολογικές διαταραχές που συνοδεύουν κάθε ηφαιστειακή δραστηριότητα προξενούν ισχυρούς ανέμους, καταρρακτώδεις βροχές και πλημμύρες.

Οι γεωλόγοι επισημαίνουν ότι τα φαινόμενα που συνοδεύουν μεγάλες ηφαιστειακές εκρήξεις, μοιάζουν με τις Δέκα Πληγές του Φαραώ. Τα ύδατα της Αιγύπτου μπορεί, πράγματι, να έγιναν κόκκινα, να δηλητηρίασαν τα ψάρια και να ανάγκασαν τα βατράχια να βγουν έξω. Η στάχτη που γέμισε τον ουρανό, όντως θα μπορούσε να βυθίσει τη χώρα για τρεις ολόκληρες μέρες στο σκοτάδι και να «γυρίσει» τη βροχή σε χαλάζι. Οι ισχυροί άνεμοι θα μπορούσαν, κάλλιστα, να μεταφέρουν σμήνη ακριδών που κατέστρεψαν όση σοδειά είχε απομείνει, αφήνοντας τα ζώα να ψοφήσουν της πείνας. Βρίσκοντας ιδανικό περιβάλλον αναπαραγωγής στα κουφάρια των ζώων που σάπιζαν και στα πρόσφατα δημιουργημένα έλη, τα έντομα μπορεί να πολλαπλασιάστηκαν και να προκάλεσαν επιδημίες στους ανθρώπους και στα ζωντανά.

Είναι πιθανό, τέλος, η θνησιμότητα να είχε φτάσει σε τέτοια υψηλά επίπεδα, ώστε να αφάνισε τα «πρωτότοκα» παιδιά σε όλες τις οικογένειες - ανθρώπων και ζώων - του λαού του Φαραώ.

 

Εκτός του ότι είναι πιθανώς υπεύθυνη για τις Δέκα Πληγές, η έκρηξη του ηφαιστείου θα μπορούσε, επίσης, να έχει δημιουργήσει τη «στήλη καπνού», την ημέρα, και τη «στήλη φωτιάς», τη νύχτα. Οι ειδικοί έχουν υπολογίσει ότι πρέπει να ήταν ορατή στο αιγυπτιακό Δέλτα, που βρίσκεται σε απόσταση 950 περίπου χιλιομέτρων.

Όταν το ηφαίστειο άδειασε, οι πλαγιές του βουνού - ένα κούφιο κέλυφος πια - γκρεμίστηκαν μέσα στον κρατήρα, που έφτανε σε βάθος 350 μέτρων κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, προκαλώντας ένα παλιρροϊκό κύμα ύψους πάνω από τριάντα μέτρων. Τρεις ώρες αργότερα, αλλεπάλληλα θεόρατα κύματα κατέκλυζαν το Δέλτα του Νείλου. Ο Γκέντικε και άλλοι πιστεύουν ότι ήταν το παλιρροϊκό κύμα της Σαντορίνης που προκάλεσε το θαύμα της «διάβασης της Ερυθράς».

«Η έκρηξη της Σαντορίνης δεν ήταν θαύμα,» λέει ο Γκέντικε. «Ήταν ένα φυσικό φαινόμενο, αν και σπάνιο. Το θαύμα είναι ότι έφτασε το παλιρροϊκό κύμα. ακριβώς την κρίσιμη εκείνη στιγμή.»

Πολλοί μελετητές της Βίβλου θεωρούν τόσο τη σύμπτωση αυτή - όσο και μεγάλο μέρος του σεναρίου του Γκέντικε - «παρατραβηγμένη». Παρόλο που αναγνωρίζουν ότι, ως Αιγυπτιολόγος, ο Γκέντικε είναι αυθεντία, οι επικριτές του τον κατηγορούν ότι αποδίδει αρκετά αυθαίρετα το περιεχόμενο της επιγραφής της Χατσεψούτ. Σύμφωνα με τη δική τους ερμηνεία, δεν μνημονεύεται πουθενά η κατάργηση των προνομίων των ξένων, ούτε η άρνηση τους να εκτελέσουν καθήκοντα που τους ανατέθηκαν. Η φράση «πατέρας των πατέρων», λένε, δεν αναφέρεται στο θεό των υδάτων, Νουν, αλλά στο θεό Ήλιο, Άμωνα-Ρα. Τέλος, η φράση «η γη κατάπιε τα βήματα τους» σημαίνει απλώς ότι οι μετανάστες εξαφανίστηκαν.

Ένα άλλο σημείο, σε σχέση με το οποίο οι μελετητές της Βίβλου διατηρούν ζωηρότατες επιφυλάξεις, είναι η ακρίβεια των αριθμών της Παλαιάς Διαθήκης, και ειδικότερα αυτά τα «480 χρόνια» που υποτίθεται

Κατά τη γνώμη τους, η Έξοδος έλαβε χώρα τον 13ο αιώνα. Η εκδοχή αυτή θεμελιώνεται σε τρία αποδεικτικά στοιχεία: Πρώτον, εδώ και πολλά χρόνια έχει γίνει δεκτό ότι η πόλη Ραμεσσή που έχτισαν οι Εβραίοι, ήταν η πρωτεύουσα που είχε ανεγερθεί από τον Ραμσή Β', ο οποίος βασίλεψε από το 1290 ώς το 1224 π.Χ. Δεύτερον, το είδος των ανασκαφικών ευρημάτων σε πολλές από τις πόλεις που καταστράφηκαν από τους Εβραίους κατά την κατάκτηση της Χαναάν, αποτελεί ένδειξη ότι οι πόλεις έπεσαν κατά το τέλος του 13ου και την αρχή του 12ου αιώνα π.Χ. Τρίτον, η Βίβλος (Αριθμοί, 20 και 21) αναφέρει ότι οι Εβραίοι αναγκάστηκαν να παρακάμψουν τα βασίλεια της Εδώμ και Μωάβ, γιατί δεν τους δόθηκε άδεια να τα διασχίσουν. Σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία όμως, τα βασίλεια αυτά δεν είχαν εποικιστεί μέχρι τις αρχές του 13ου αιώνα.

Ωστόσο, και αυτά τα επιχειρήματα μπορούν να αντικρουστούν. Η εκδοχή ότι η πόλη Ραμεσσή είναι εκείνη που χτίστηκε από τον Φαραώ Ραμσή αμφισβητείται από τον Καναδό Αιγυπτιολόγο Ντόναλντ Ρέντφορντ, που έχει αποδείξει ότι τα δύο ονόματα, παρ' όλη την ομοιότητα τους, προέρχονται από δύο διαφορετικές πηγές και έχουν διαφορετικές σημασίες.

 

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρκετές από τις πόλεις των Χαναναίων που δέχτηκαν επιθέσεις των Εβραίων κατά τη διάρκεια της κατάκτησης της Χαναάν, είχαν πράγματι καταληφθεί και λεηλατηθεί τον 13^ο και 12ο αιώνα π.Χ. - όχι όμως υποχρεωτικά από τους Εβραίους, γιατί την εποχή εκείνη οι πόλεμοι ήταν συνεχείς σ' όλη την Παλαιστίνη. Όπως παρατηρεί ο Βρεταννός αρχαιολόγος και συγγραφέας Τζων Μπίμσον, πολλές από αυτές τις πόλεις καταστράφηκαν και ξαναχτίστηκαν αρκετές φορές. Ο Μπίμσον, χρονολογώντας, κατά την άποψη του, πιο λογικά τα ορειχάλκινα και πήλινα αντικείμενα που βρέθηκαν στα ερείπια, συμπεραίνει ότι, από τις εννέα γνωστές πόλεις που αναφέρεται στην Βίβλο ότι καταστράφηκαν από τους Εβραίους, οι οκτώ έπεσαν τον 15ο αιώνα π.Χ., και μόνο τέσσερις μπορεί να κατελήφθησαν ξανά τον 13ο αιώνα.

Το καταπληκτικό είναι ότι δεν αποκλείεται και οι δύο χρονολογίες - 15ος και 13ος αιώνας - να είναι σωστές! Οι σημερινοί μελετητές της Βίβλου καταλήγουν σχεδόν ομόφωνα στο συμπέρασμα ότι οι Εβραίοι δεν μετανάστευσαν όλοι μαζί στην Αίγυπτο, ούτε την εγκατέλειψαν «εν σώματι». Πολλοί ειδικοί εικάζουν ότι πρέπει να πραγματοποιήθηκαν δύο, τουλάχιστον, μαζικές έξοδοι από την Αίγυπτο, διότι η Βίβλος περιγράφει δύο αντικρουόμενες διαδρομές του ταξιδιού προς την Χαναάν.

Αν, πράγματι, η Έξοδος υπήρξε μια μακροχρόνια και παρατεταμένη διαδικασία, είναι πιθανό η πρώτη αναχώρηση των Εβραίων να έγινε τον 15ο αιώνα π.Χ., όταν εξερράγη το ηφαίστειο της Σαντορίνης, και η δεύτερη δύο αιώνες αργότερα. Έτσι, η πρώτη ομάδα μπόρεσε να διασχίσει τα εδάφη όπου αργότερα απλώθηκαν τα βασίλεια Εδώμ και Μωάβ, ενώ στη δεύτερη δεν επετράπη να τα διασχίσει.

Βέβαια, και αυτή η εκδοχή αφήνει αναπάντητα ορισμένα ερωτήματα. Αν ο Μωυσής ήταν επικεφαλής των Εβραίων που σώθηκαν χάρη στο παλιρροϊκό κύμα τον 15ο αιώνα π.Χ., τότε πώς είναι δυνατό να είχε οδηγήσει εκείνους που παρέκαμψαν τα βασίλεια Εδώμ και Μωάβ τον 13ο αιώνα π.Χ.; Και πώς εξηγούνται τα γεγονότα εκείνα της Εξόδου που, κατά την Βίβλο, αποτελούν θαύματα;

Πολλοί ειδικοί τα θεωρούν ηθοπλαστικές ιστορίες, φτιαγμένες από μεταγενέστερους Εβραίους θεολόγους για να αποδείξουν το ενδιαφέρον του Θεού για τον περιούσιο λαό του. Από την άλλη πλευρά, οι εθνολόγοι λένε ότι υπάρχει «ένας κόκκος αλήθειας σχεδόν σε όλες τις λαϊκές παραδόσεις». Αν ένας τέτοιος κόκκος αλήθειας κρύβεται, πράγματι, στις βιβλικές περιγραφές των Δέκα Πληγών του Φαραώ, των στηλών καπνού και φωτιάς, και της διάβασης της Ερυθράς, τότε θα πρέπει να δεχτούμε ως ορθή τη χρονολογία του 15ου αιώνα, τουλάχιστον για μία φάση της Εξόδου - αφού, μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, δεν είναι γνωστό να έγινε κανένας άλλος κατακλυσμός που θα μπορούσε να εξηγήσει αυτά τα φαινόμενα.

Ένα πράγμα, πάντως, είναι βέβαιο: Ότι η διαμάχη ανάμεσα στους μελετητές της Βίβλου, τους αρχαιολόγους και τους Αιγυπτιολόγους θα συνεχιστεί και τον 21ο αιώνα! Γιατί η αναζήτηση της ιστορικότητας της Βίβλου δεν είναι απλώς μια ακαδημαϊκή άσκηση· είναι μια προσπάθεια να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στην πίστη και τη γνώση. Η θεωρία του Hans Goedicke δεν επιδιώκει να υπονομεύσει το θρησκευτικό μήνυμα της Εξόδου, αλλά να το φωτίσει με τη βοήθεια της επιστήμης και της αρχαιολογίας.

Ίσως τελικά το θαύμα να μην είναι η ίδια η πλημμύρα, αλλά το γεγονός ότι συνέβη την κατάλληλη στιγμή. Ίσως το υπερφυσικό και το φυσικό να μην είναι πάντα αντίθετα. Όπως και να 'χει, το ερώτημα παραμένει: αλήθεια ή μύθος; Και η απάντηση, όπως συμβαίνει συχνά στην ιστορία, ίσως να βρίσκεται κάπου ανάμεσα.

ΕΠΙΛΟΓΕΣ