Η ασκομαντούρα των βοσκών

Στα βουνά της Κρήτης οι βοσκοί εμπνέονται από τον άγριο, όμορφο τόπο και μετατρέπονται σε καλλιτέχνες. Ενα καλάμι, μια πέτρα, μια προβιά, ένα ξύλο, όλα μεταποιούνται στις σκληροτράχηλες χέρες του βοσκού. Μεταμορφώνονται σε χειροτεχνήματα και μουσικά όργανα «Ενας από τους τελευταίους κατασκευαστές ασκομαντούρας μας ξεναγεί στα μυστικά της τέχνης του.

 

Στα χωριά της πάνω Ρίζας του Ψηλορείτη, οι βοσκοί, αφού κολατσίσουν, βγάζουν από τη βούργια (ταγάρι) την ασκομαντούρα, ένα πνευστό φτιαγμένο από το δέρμα της αίγας (κατσίκα) και την ανάσα του Διονύσου, που με τον αρχέγονο ήχο του γητεύει τα κοπάδια αλλά και τ” αγρίμια.

Η ασκομαντούρα ή φλασκομαντούρα θεωρείται ένα από τα αρχαιότερα παραδοσιακά μουσικά όργανα της Κρήτης. Δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες γι” αυτήν. Είναι ένα όργανο προς εξαφάνιση και κατάγεται πιθανότατα από τον άσκαυλο, ένα πνευστό όργανο-σύμβολο μέθεξης που το αναφέρει στη «Λυσιστράτη» ο Αριστοφάνης.

Η κατασκευή της

Ο Γιώργης Κουτεντάκης , κάτοικος Γέργερης, 81 χρόνων, θυμάται.

«Οταν ήμουν παιδί, έκανα παρέα δύο βοσκούς: τον Νταντουλόκωστα και τον Μπαξέ. Και οι δύο έπαιζαν και έφτιαζαν ασκομαντούρες». Παρατηρώντας και ρωτώντας έφτιαξε την πρώτη του ασκομαντούρα από εθιά (ιτιά). «Δεν ήταν τέλεια, αλλά έπαιζε και παίζει ακόμα». Από παιδί πελεκούσε και δεν δυσκολεύτηκε να φτιάξει τη σκάφη και να την κοσμήσει με ξόμπλια (διακοσμητικά σχέδια). Παρατηρώντας τον Νταντουλόκωστα και με τις ορμηνιές του Μπαξέ σιγά σιγά άρχισε να τελειοποιεί την τέχνη. «Η σκάφη θέλει μεγάλη μαστοριά, γιατί πρέπει να σκαφτεί το ξύλο και μετά να χωνευτούν τα καλάμια». Το πλάτος της σκάφης είναι περίπου 3 πόντους και ανοίγει 5 ζεύγη τρυπών για να παίζει με 5 δάχτυλα, 3 μπρος και 2 πίσω. Τον ήχο τον καθορίζει το μήκος του χωνιού. Οσο πιο κοντό τόσο πιο εύηχο. Στην τρύπα όπου φυσά ο μουσικός τοποθετούνται τα χαμπιόλια, από καλάμι κι αυτά. Ενα για κάθε καλαμένιο μουσικό αγωγό. Η δυσκολία των χαμπιολιών είναι ότι πρέπει και τα δύο να παράγουν τον ίδιο ήχο για να γίνουν ταίρι. Μόλις βρει το ταίρι τα τοποθετεί και τα δοκιμάζει αλλάζοντάς τους θέσεις μέχρι να συγχρονιστούν.

Τον ασκό τον έχει ήδη έτοιμο. «Στον έναν πόδα μπαίνει η σκάφη και στον άλλο το φυσητήρι και δένονται μ” έναν ιδιαίτερο τρόπο γυρίζοντας το δέρμα ώστε να μη φαίνονται οι ραφές. Το ίδιο γίνεται και με τα ραμμένα με δέρμα ανοιχτά μέρη της προβιάς». Το φυσητήρι το φτιάζει από καρυδιά, ενώ την ασκομαντούρα από σφεντάμια, ιτιά και σφάκα (πικροδάφνη). Αφού δεθούν, με το φυσητήρι φουσκώνει τον ασκό. Με μια βαλβίδα δικής του πατέντας ο ασκός κρατά τον αέρα μέσα και η ασκομαντούρα είναι έτοιμη για τα μουσικά δρώμενα. Πριν δεθεί η σκάφη, της έχει φτιάξει το ξόμπλι (ανάγλυφος διάκοσμος της σκάφης) το οποίο είναι περίτεχνο και η θεματολογία του έχει γεωμετρικά μοτίβα αλλά και θέματα εμπνευσμένα από τη φύση και είναι χωρισμένο σε ζώνες. Φτιάνει το σχέδιο με μολύβι και το σκαλίζει μ” ένα μικρό μαχαίρι, το ξομπλιαστήρι.

Η προβιά

«Η προβιά γίνεται αποκλειστικά από αίγα, κατά προτίμηση από κατσικάκι 15 κιλών». Η προβιά πρέπει να πλυθεί καλά για να φύγει η μυρωδιά. Στη συνέχεια μπαίνει στην άλμη όπως η φέτα, τουλάχιστον 15 μέρες, για να συντηρηθεί ώστε να μη σαπίσει και να μη μαδά. Παράλληλα ή μετά μπαίνει η στύψη για να την κάνει μαλακιά. Μετά ξαναπλένεται και ξυρίζει τα σημεία που θα δεθούν. Ράβει με δερμάτινα κορδόνια, τα ίδια με τα οποία ράβανε τα στιβάνια. Γυρνά ανάποδα την προβιά και την περνά μέσα από τις μικρές τρύπες των ποδιών ώστε να μη φαίνονται οι ραφές, μια τεχνική δύσκολη γιατί η προβιά είναι σκληρή και δύσκαμπτη αρχικά. Ολα λοιπόν τα δεσίματα είναι από μέσα, εκτός από της ασκομαντούρας που δένεται απ” έξω.

Στο χωριό Βορίζα βρίσκεται η Μονή Βαρσαμόνερου. Στον ναό του Αγίου Φανουρίου σώζεται τοιχογραφία όπου απεικονίζεται βοσκός να παίζει ασκομαντούρα, ενώ στο σύνηθες βουκολικό θέμα οι βοσκοί παίζουν φλογέρα.

Η νέα γενιά

Η περιοχή της πάνω Ρίζας, δηλαδή τα χωριά της νότιας πλευράς του Ψηλορείτη και κυρίως η Γέργερη διέθετε και διαθέτει πλούσια παράδοση στα λαϊκά πνευστά όργανα με πρωταγωνιστή την ασκομαντούρα.

Σήμερα υπάρχουν τέσσερις-πέντε κατασκευαστές, αλλά και δάσκαλοι, και πολλά παιδιά του χωριού ήδη από το Δημοτικό μαθαίνουν να παίζουν αλλά και να κατασκευάζουν. Ενα από αυτά είναι ο 10χρονος Διονύσης Καψάλης, ζωηρός και παθιασμένος με την ασκομαντούρα. Ασχολείται μόλις έναν χρόνο και ήδη παίζει αρκετά καλά πολλούς και δύσκολους σκοπούς. Δάσκαλός του ο Κωστής Μουζουράκης ο οποίος διδάσκει τις νότες με αριθμητικό σύστημα. Πρώτα μαθαίνουν να παίζουν με το θαμπιόλι, ένα είδος φλογέρας, και σιγά σιγά μπαίνουν και στον ασκό.

Κείμενο και φωτογραφίες του Βασίλη Μαθιουδάκη

http://www.efsyn.gr/?p=135425