ΤΑΚΗΣ ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ : 'Θεσμός κατ' έθος' οι υπηρεσιακές

18 ΣΧΗΜΑΤΑ ΣΕ ΕΝΑΜΙΣΗ ΑΙΩΝΑ

Ο θεσμός της υπηρεσιακής -εκλογικής ή προεκλογικής- κυβέρνησης είναι ελληνικό πολιτικό εφεύρημα. Γέννημα της πολιτικής πρακτικής κιόλας από τον 19ο αιώνα, που επιβίωσε το πρώτο μισό του επόμενου και θεσμοποιήθηκε άτυπα μετά τον πόλεμο.

Σπάνια γκραβούρα σε έκδοση του 1870. Αναπαριστά συμπλοκή που διαδραματίστηκε σε επεισοδιακή ημέρα των εκλογών. Ο κανόνας την ευρύτερη περίοδο ήταν η νοθεία (από την ιστοσελίδα arcadia portal.gr).

Για να γίνει κανόνας κατά την προδικτατορική περίοδο, να επανέλθει κατά τη μεταπολιτευτική και να «συνταγματοποιηθεί» στην αναθεώρηση του 1986.

Σε αρχικό στάδιο προέκυψε, θεωρητικά τουλάχιστον, από την ανάγκη για τη διεξαγωγή τίμιων και αδιάβλητων εκλογών. Στην πράξη, όμως, τις περισσότερες φορές, εξαιρώντας τη μεταπολιτευτική περίοδο, χρησιμοποιήθηκε εργαλειακά από τον ανώτατο άρχοντα και το μπλοκ εξουσίας για τον επηρεασμό του εκλογικού αποτελέσματος.

Τυπικά, ως υπηρεσιακή στο πολιτικό λεξιλόγιο ορίζεται μια κυβέρνηση που δεν έχει εκλεγεί ούτε έχει λάβει ή ζητά ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή. Αναλαμβάνει να διενεργήσει αποκλειστικά εκλογές. Επομένως, ο βίος της είναι εξ ορισμού βραχύς και ορισμένος. Συνήθως, δεν περιλαμβάνονται στη σύνθεσή της κοινοβουλευτικά πρόσωπα και προσωπικότητες με ενεργό πολιτική δράση.

O πρώτος μεταπολιτευτικός πρωθυπουργός Ι. Γρίβας με τον τότε αρχηγό της ΝΔ, Κ. Μητσοτάκη (αριστερά).

Ο όρος χρησιμοποιούνταν στη συνταγματική θεωρία, από πολιτικούς και ιστορικούς, με διάφορες επεξηγήσεις. Μέσω αυτής της χρήσης καθιερώθηκε και κυριαρχεί έως σήμερα, αν και ουδέποτε διατυπώθηκε ρητά σε συνταγματικό κείμενο.

Φυσικά, παρόμοια κυβερνητικά σχήματα προβλέπονται και σε άλλες χώρες σε περιπτώσεις κατά τις οποίες μια κυβέρνηση είτε δεν διαθέτει την πλειοψηφία είτε δεν είναι δυνατόν να την εξασφαλίζει και προκηρύσσονται εκλογές. Τότε γίνονται κι εκεί εκλογές από κάποιου είδους μεταβατικές κυβερνήσεις.

Ατόνησε μετά τη μεταπολίτευση

Ο Π. Πικραμμένος δεύτερος υπηρεσιακός πρωθυπουργός το 2012 μετά τη «συνταγματοποίηση» του θεσμού.

Η ιδιομορφία των κυβερνήσεων αυτής της κατηγορίας στα καθ' ημάς έγκειται, κυρίως, στα πρόσωπα που την απαρτίζουν. Η ανάληψη της πρωθυπουργίας από ανώτατο δικαστικό δεν συναντάται αλλού, προσδίδοντας έτσι μια ελληνική αποκλειστικότητα στον θεσμό.

Η προσφυγή σε πρωθυπουργό δικαστικό υπαγορεύτηκε από την ανάγκη να διασφαλιστεί ότι δεν θα χρησιμοποιείται ο κρατικός μηχανισμός για να αλλοιωθεί το εκλογικό αποτέλεσμα.

Η ανόθευτη έκφραση της θέλησης των πολιτών εξασφαλιζόταν, υποτίθεται, με τον έλεγχο και την εποπτεία ενός υπερκομματικού προσώπου από τον δικαστικό χώρο.

Ο αυλικός Κ. Δόβας υπηρεσιακός πρωθυπουγός στις εκλογές βίας και νοθείας του 1961.

Η υπηρεσιακή ήταν η απάντηση που δόθηκε στην εκτεταμένη και συστηματική διαχρονικά νοθεία και διαβλητότητα των ελληνικών εκλογών. Με την έννοια αυτή θεωρείται ως εκδήλωση δημοκρατικής ανωριμότητας και δυσπιστίας για την αντικειμενικότητα όσων ασκούν εξουσία και συγχρόνως διενεργούν εκλογές.

Ο καθηγητής στου Συνταγματικού Δικαίου Φ. Βεγλερής σημείωνε σχετικά: «Η υπηρεσιακή κυβέρνησις πρέπει να εγκαταληφθή άπαξ δια παντός, διότι είναι παραφθορά του πολιτεύματος, αντισυνταγματική αναστολή του κοινοβουλευτικού συστήματος, θεσμοποιημένη ομολογία της αδυναμίας των πολιτικών κομμάτων να διενεργήσουν τιμίας εκλογάς και μόνιμον εμπόδιον εις το να δημιουργηθούν ποτέ τέτοια πίστις και τέτοια συνείδησις πολιτικής ευθύνης...»

Αυτός ήταν και ο βασικός λόγος που η εγκατάλειψη του θεσμού κατά τη μεταπολίτευση εκτιμήθηκε ως δείγμα δημοκρατικής ωριμότητας. Αρκούσε, αμέσως μετά το 1974, να τοποθετούνται υπηρεσιακοί υπουργοί σε κρίσιμα για τις εκλογές υπουργεία και η κυβέρνηση να παραμένει κατά τ' άλλα η ίδια, ασκώντας την εξουσία για τις τρέχουσες κρατικές υποθέσεις.

Παρ' όλα αυτά, στις συνθήκες της πολιτικής πόλωσης του 1985 επανήλθε ο προβληματισμός για τον «θεσμό». Στην αναθεώρηση του Συντάγματος του 1986 καθιερώθηκε, αν και μόνο στην περίπτωση που δεν σχηματιστεί κυβέρνηση στη φάση των διερευνητικών εντολών από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Αλλά ακόμη και στο ισχύον Σύνταγμα, όταν αναθέτει τον σχηματισμό κυβέρνησης ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας στον πρόεδρο του Συμβουλίου της Επικρατείας ή του Αρείου Πάγου ή του Ελεγκτικού Συνεδρίου, αυτή δεν ορίζεται με το όνομα «υπηρεσιακή». Αλλά ως κυβέρνηση «από όλα τα κόμματα της Βουλής για τη διενέργεια εκλογών» είτε «όσο το δυνατόν ευρύτερης αποδοχής» υπό ανώτατο δικαστικό.

Ας σημειωθεί ότι κατά τη συζήτηση για την καθιέρωση του σχετικού συνταγματικού άρθρου διατυπώθηκαν μειοψηφικές αντιρρήσεις. Υποστηρίχτηκε ανάμεσα στ' άλλα ότι:

• Είναι δυνατόν ένας «αδέκαστος και άψογος» στα υπηρεσιακά του καθήκοντα δικαστής να έχει αδύνατη πολιτική κρίση, σε περίοδο μάλιστα που η χώρα έχει ανάγκη από έμπειρο πρωθυπουργό. Ο ανώτατος δικαστής δικαιολογημένα όχι μόνο στερείται πολιτικής εμπειρίας, αλλά αδυνατεί ενδεχομένως να ελέγχει και τους υπουργούς οι οποίοι στελεχώνουν την υπηρεσιακή κυβέρνηση.
• Η διάταξη έρχεται σε αντίθεση με άλλη (άρθρο 89 παρ. 4 του Συντάγματος), η οποία απαγορεύει τη συμμετοχή δικαστικών λειτουργών σε κυβερνήσεις.

Η απάντηση ήταν ότι το συγκεκριμένο άρθρο (37 παρ. 3 εδ. γ) εισάγει, ως ειδικότερη διάταξη, εξαίρεση από τον γενικό κανόνα που θέτει το άρθρο 89 παρ. 4. Συνεπώς, μεταξύ των τυπικά ισοδύναμων συνταγματικών διατάξεων υπερισχύει αυτή του άρθρου 37 ως ειδική.

Επίσης, ανακινήθηκε η δυνατότητα του ανώτατου δικαστικού, που καλείται να σχηματίσει κυβέρνηση, να αποποιηθεί τη σχετική πρόταση. Κατά την κρατούσα άποψη, όμως, η αποδοχή της εντολής από τον ανώτατο δικαστικό λειτουργό συνιστά υπηρεσιακό καθήκον που επιβάλλεται από το Σύνταγμα.

Στις τρεις έως τώρα μεταπολιτευτικές «προεκλογικές κυβερνήσεις» δεν φάνηκε να επαληθεύονται αυτοί και άλλοι φόβοι που εκφράστηκαν το 1986.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΩΡΑΪΤΙΝΗ ΕΩΣ ΤΟΝ ΠΙΠΙΝΕΛΗ
 

Κωμικοτραγικές πτυχές των «εκλογικών» κυβερνήσεων

Εισαγωγή με αποτυχία. Το «άχροον Υπουργείον» Μωραϊτίνη διορίστηκε αυθαίρετα από τον βασιλιά Γεώργιο Α' τo 1867 μετά την κατάργηση ουσιαστικά της κυβέρνησης Κουμουνδούρου («Μέγα Υπουργείον»), που είχε την πλειοψηφία στη Βουλή. Αιτία η διαφωνία βασιλιά - πρωθυπουργού για το «κρητικό ζήτημα». Μετά τον διορισμό της κυβέρνησης ορισμένοι από τους υπουργούς «αυτονομήθηκαν» κατά κάποιο τρόπο από την Αυλή. Οταν ήρθε η ώρα να διενεργήσουν εκλογές, έθεσαν ως όρο να παραμείνουν στις θέσεις τους και μετά τα αποτελέσματα! Ετσι, η κυβέρνηση απομακρύνθηκε και οι εκλογές έγιναν από άλλο «υπουργείο» (κυβέρνηση Βούλγαρη που κέρδισε καταφεύγοντας στη συνήθη βία και νοθεία το 1868).

Ειδική αποστολή. Η κυβέρνηση Δ. Βάλβη από εξωκοινοβουλευτικούς υπουργούς διορίστηκε ως «υπηρεσιακή» τον Απρίλιο του 1886, όχι για να διενεργήσει εκλογές. Αλλά για να συγκαλέσει τη Βουλή, όπου κατά την ανάδειξη του προέδρου της θα καταγραφόταν η δύναμη των πολιτικών σχηματισμών, ώστε ο βασιλιάς να αναθέσει την εντολή στο κόμμα που πλειοψηφούσε. Δηλαδή, εκείνο που θα εξέλεγε τον πρόεδρο της Βουλής

Ο μοιραίος Δεμερτζής. Μετά το νόθο δημοψήφισμα του 1935 για την επαναφορά της βασιλείας και την «έξωση» του Γ. Κονδύλη από την εξουσία, ο καθηγητής Νομικής Κ. Δεμερτζής ανέλαβε «υπηρεσιακός» πρωθυπουργός για να διενεργήσει εκλογές τον Ιανουάριο του επόμενου έτους. Καθώς τα δύο βασικά κόμματα (Φιλελεύθεροι και Λαϊκοί) αναδείχτηκαν ισοδύναμα και δεν σχηματιζόταν κυβέρνηση, ο βασιλιάς ανέθεσε εκ νέου την πρωθυπουργία στον Δεμερτζή, με σκοπό να ζητήσει ο ίδιος και η κυβέρνησή του ψήφο εμπιστοσύνης. Δεν πρόλαβε, όμως, πεθαίνοντας (Απρίλιος 1936), τη θέση του πήρε ο Ι. Μεταξάς κι έτσι άνοιξε ο δρόμος για την επιβολή της βασιλομεταξικής δικτατορίας (Αύγουστος 1936).

Η ιδιοτυπία του 1958. Η κυβέρνηση, υπό τον πρόεδρο του Ερυθρού Σταυρού Κ. Γεωργακόπουλο, είχε την ευθύνη των βουλευτικών εκλογών του Μαΐου 1958. Χαρακτηρίστηκε ως sui generis υπηρεσιακή, γιατί μετά τον διορισμό της εμφανίστηκε στη Βουλή, όπου έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης. Η συμβίωση της κυβέρνησης αυτής με τη Βουλή στηρίχτηκε στη συμφωνία των δύο μεγαλυτέρων κομμάτων (ΕΡΕ και Κόμμα Φιλελευθέρων). Οι αρχηγοί τους (Κ. Καραμανλής και Γ. Παπανδρέου) είχαν ζητήσει από τον Κ. Γεωργακόπουλο να προχωρήσει στην τροποποίηση του εκλογικού νόμου, που δεν είχε προλάβει να ψηφίσει η κυβέρνηση Καραμανλή («έπεσε» λόγω εσωκομματικής κρίσης). Οπως κι έγινε, αλλά με εκλογικό σύστημα που ανέδειξε αξιωματική αντιπολίτευση της Αριστερά (EΔA).

Βία και νοθεία το 1961. Στην πράξη οι περισσότερες υπηρεσιακές κυβερνήσεις δεν διασφάλιζαν το αδιάβλητο των εκλογών. Αν και δεν ήταν οι ίδιες συνήθως που εμπόδιζαν την έκφραση της λαϊκής θέλησης, κρατώντας ορισμένα προσχήματα κάλυπταν τους κρατικούς, παρακρατικούς και τους άλλους μηχανισμούς νόθευσης. Κλασικό δείγμα τέτοιου σχήματος ήταν η υπηρεσιακή που διόρισε η κυβέρνηση Κ. Καραμανλή. Ο αντιστράτηγος και αυλικός Κ. Δόβας ως πρωθυπουργός εκείνης της κυβέρνησης έγραψε... λαμπρές σελίδες στις εκλογές «βίας και νοθείας» της 29ης Οκτωβρίου 1961.

Η μονοκομματική του 1963. Αντί για υπηρεσιακή, όπως ήταν ο κανόνας προδικτατορικά, τον Ιούνιο του 1963 σχηματίστηκε μονοκομματική εκλογική κυβέρνηση υπό τον αυλικό Π. Πιπινέλη μετά την πτώση της κυβέρνησης Καραμανλή. Η κυβέρνηση αυτή δεν έγινε δεκτή από την αντιπολίτευση, η οποία ζήταγε τον διορισμό κανονικής υπηρεσιακής. Το σχήμα Πιπινέλη ζήτησε και πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή και ψήφισε νέο εκλογικό νόμο.

ΟΡΓΑΝΟ ΤΗΣ ΑΥΛΗΣ

«Ηθελημένη παράλειψη» η μη συνταγ­μα­τοποίηση

Πρώτος υπηρεσιακός πρωθυπουργός τα χρόνια της μεταπολίτευσης υπήρξε ο πρόεδρος του Αρείου Πάγου Ι. Γρίβας στα τέλη του 1989. Χρειάστηκε να περάσουν 23 χρόνια μέχρι να ενεργοποιηθεί ο θεσμός το 2012, με τον πρόεδρο του Συμβουλίου της Επικρατείας Παναγιώτη Πικραμμένο. Μόλις μία τριετία, όμως, για να προκύψει η τρίτη μεταπολιτευτική υπηρεσιακή κυβέρνηση, μετά την παραίτηση Τσίπρα. Με πρωθυπουργό πρόεδρο του Αρείου Πάγου αυτήν τη φορά, όπως ακριβώς συνέβη και το 1867, όταν αναλάμβανε ο Α. Μωραϊτίνης ως πρώτος χρονολογικά υπηρεσιακός πρωθυπουργός. Ο θεσμός εγκαινιάστηκε, όμως, με αποτυχία, που τον στιγμάτισε κατά κάποιο τρόπο.

Στον ενάμιση σχεδόν αιώνα που χωρίζει την τωρινή υπηρεσιακή από την πρώτη μεσολάβησαν άλλες 17 «κυβερνήσεις», που ανήκουν στην ίδια κατηγορία. Αυτό «μεταφράζεται» σε ποσοστό της τάξης του 10% των συνολικών κυβερνητικών σχημάτων.

Ο αριθμός αυξάνεται αν προστεθούν και άλλου τύπου κυβερνητικά σχήματα, που ορίστηκαν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, για να διενεργήσουν εκλογές.

Μερικές περιορίστηκαν στο έργο αυτό, αν και υπήρξαν περιπτώσεις που δεν ανταποκρίθηκαν στον σκοπό για τον οποίο συγκροτήθηκαν. Ενώ άλλες άσκησαν κι άλλα ευρύτερα κυβερνητικά καθήκοντα.

Η πρακτική

Κατά την περίοδο της συνταγματικής βασιλείας του Γεωργίου Α', η πρακτική του διορισμού υπηρεσιακών κυβερνήσεων εμφανίζεται σπάνια και σποραδικά. Συνολικά σε πέντε περιπτώσεις.

Ο τίτλος του «άχροου Υπουργείου» (με την έννοια ότι δεν ήταν «χρωματισμένο» κομματικά και χαρακτήρισε την κυβέρνηση Μωραϊτίνη) θα παραμένει αδιάθετος για μια εικοσαετία αρχικώς και θα επανεμφανιστεί άλλες τρεις φορές τον 19ο αιώνα.

Οι περισσότεροι ιστορικοί, αξιολογώντας τις «άχροες κυβερνήσεις» του παρελθόντος, συμφωνούν ότι κύριος στόχος της συγκρότησής τους ήταν η αντιμετώπιση κρίσεων, που δημιουργούσαν ουσιαστικά οι αντισυνταγματικές αυλικές μεθοδεύσεις. Ηταν μεταβατικά σχήματα και «ανάπαυλα» για τον έλεγχο των μελλοντικών πολιτικών εξελίξεων από τη βασιλική δυναστεία. Το γεγονός ότι η υπηρεσιακή-εκλογική κυβέρνηση ουδέποτε έγινε επίσημος θεσμός ούτε περιλήφθηκε στα ελληνικά Συντάγματα θεωρήθηκε από αρκετούς στο παρελθόν ως «ηθελημένη παράλειψη». Εδινε στον ανώτατο άρχοντα τη δυνατότητα να τη χρησιμοποιεί κατά βούληση.

Οι προσωρινοί πρωθυπουργοί και ο χρόνος θητείας τους

Σύμφωνα με τον «θεσμό κατ' έθος», όπως λέγανε παλαιότερα, η χώρα βρίσκεται από την περασμένη εβδομάδα στον αστερισμό της 18ης υπηρεσιακής κυβέρνησης. Εως σήμερα υπηρεσιακές κυβερνήσεις έχουν σχηματίσει οι:

1867-1895

1. Αρ. Μωραϊτίνης (20/ 12/1867 - 25/1/1868).
2. Δημ. Βάλβης (26/4/1886 - 8/5/1886).
3. Κων. Κωνστα­ντό­που­λος (18/2/1892 - 12/3/1892).
4. Σωτ. Σωτηρόπουλος - Δημ. Ράλλης (3/5/1893 - 30/10/1893).
5. Ν. Δηλιγιάννης (12/1/1895 - 31/5/1895).

1917-1950

1. Σπ. Λάμπρου (27/9/1916 - 21/4/1917).
2. Κων. Δεμερτζής (3011/1935 - 12/4/1936).
3. Πετρ. Βούλγαρης (8/4/1945 - 17/10/1945).
4. Ι. Θεοτόκης (6/1/1950 - 23/3/1950).

1952-1964

1. Δημ. Κιουσόπουλος (11/10/1952 - 19/11/1952).
2. Κων. Γεωργακόπου­λος (5/3/1958 - 13/51958).
3. Κων. Δόβας (20/9/1961 - 4/11/1961).
4. Παν. Πιπινέλης (18/6/1963 - 27/9/1963).
5. Στ. Μαυρομιχάλης (28/9/1963 - 4/11/1963).
6. Ιων. Παρασκευόπου­λος (31/12/1963 - 17/2/1964).

ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ

1. Ιωάννης Γρίβας (12/10/1989 - 23/11/1989).
2. Παναγιώτης Πικραμμένος (16/5/2012 - 20/7/2012).
3. Bασιλική Θάνου (27/8/2015 _ ...)
Τ. Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.gr

http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=22768&subid=2&pubid=64241535