Πέτρος Παπακωνσταντίνου : Ανταμ Σμιθ (1723-1790)

Ανταμ Σμιθ (1723-1790)

Οι φούσκες των Εθνών

 
Γράφει ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου

Θεμελιωτής της πολιτικής οικονομίας, ο Ανταμ Σμιθ (1723-1790) πέρασε στην ιστορία ως ο προφήτης του κλασικού φιλελευθερισμού: καχύποπτος απέναντι στην κρατική παρέμβαση, πεισμένος ότι η επιδίωξη του ιδιωτικού συμφέροντος από τον καθένα οδηγεί σε μεγαλύτερη ευημερία για όλους, εισήγαγε την περίφημη έννοια περί «αόρατης χειρός της αγοράς», η οποία, «πίσω από την πλάτη των ιδιωτών», εξασφαλίζει με τα ανεβοκατεβάσματα της τη γενική ισορροπία της οικονομίας.

Όσοι όμως μηρυκάζουν αυτά τα πασίγνωστα στερεότυπα, συνήθως χωρίς να έχουν διαβάσει ούτε ένα κείμενο αυτού του σημαντικού εκπροσώπου του σκωτσέζικου Διαφωτισμού, μεταφέρουν αυθαίρετα στο σήμερα τον «αντικρατισμό» μιας άλλης εποχής- όταν ο νεαρός καπιταλισμός ήταν προοδευτική, ιστορική δύναμη απέναντι στη φεουδαρχία και το απολυταρχισμό των Σκοτεινών Χρόνων. Στην πραγματικότητα, μακράν του να αποτελεί τον προφήτη του σημερινού νεοφιλελευθερισμού, ο Ανταμ Σμιθ υπερασπιζόταν ήδη τον 18ο αιώνα την ανάγκη του κρατικού παρεμβατισμού και του πολιτικού ελέγχου στον χρηματιστικό και τραπεζικό τομέα.

Το 1772, όταν ο Σμιθ έγραφε το μείζον έργο της ζωής του, τον «Πλούτο των Εθνών», στο Εδιμβούργο, ένα τρομερό τραπεζικό κραχ έπληξε τη Σκωτία. Από τις 30 ιδιωτικές τράπεζες, μόνο τρεις επέζησαν. Επηρεασμένος από αυτή την εμπειρία, ο φιλελεύθερος στοχαστής συνειδητοποίησε ότι οι αγορές του χρήματός όχι μόνο δεν μπορούν να αυτορυθμιστούν, χάρη στο περίφημο «αόρατο χέρι», αλλά είναι εγγενώς ασταθείς, καθώς παρασύρονται από την αχαλίνωτη κερδοσκοπία και απειλούν να αποσταθεροποιήσουν όλη την εθνική οικονομία. «Όταν τα κέρδη των χρηματιστηριακών ανταλλαγών εμφανίζονται ασυνήθιστα υψηλά», έγραφε στο σχετικό κεφάλαιο του μνημειώδους βιβλίου του, «ο κερδοσκοπικός πυρετός των συναλλαγών γίνεται το σύνηθες σφάλμα». Όσο για το ποσοστό κέρδους, «κινείται πάντα στα ανώτατα επίπεδα, ακριβώς στις χώρες που βαδίζουν προς την καταστροφή».

Υπό αυτό το πρίσμα, ο Ανταμ Σμιθ τάσσεται σαφέστατα υπέρ της κρατικής ρύθμισης του χρηματοπιστωτικού τομέα, απαντώντας ο ίδιος στις ενστάσεις που θα μπορούσαν να εγερθούν στο όνομα της ελευθερίας της αγοράς: «Παρόμοιες ρυθμίσεις μπορεί αναμφίβολα να θεωρηθούν από ορισμένες απόψεις παραβιάσεις της φυσικής ελευθερίας. Αλλά μια τέτοια άσκηση της φυσικής ελευθερίας από μερικούς ιδιώτες. η οποία θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την ασφάλεια ολόκληρης της κοινωνίας, περιορίζεται και πρέπει να περιορίζεται από όλες τις κυβερνήσεις, από τις πιο φιλελεύθερες μέχρι τις πιο δεσποτικές.

Η υποχρεωτική ανέγερση προστατευτικών τοιχωμάτων, ώστε να εμποδίζεται η διάδοση του πυρός σε περίπτωση πυρκαγιάς είναι κι αυτή μια παραβίαση της φυσικής ελευθερίας, του ίδιου είδους με τους περιορισμούς στις χρηματοπιστωτικές συναλλαγές που εμείς προτείνουμε». Επιπλέον, ο συγγραφέας προτείνει τον περιορισμό του φαινομένου που σήμερα αποκαλούμε «μοχλεύσει», υποχρεώνονταν τις τράπεζες να μην επεκτείνονται πολύ μακρύτερα από όσο τους επιτρέπει η κεφαλαιακή τους επάρκεια. Στόχος των κρατικών περιορισμών πρέπει να είναι, εξηγεί ο Σμιθ, «να υποχρεώνονται όλοι (οι τραπεζίτες) να είναι περισσότερο συγκρατημένοι στη συμπεριφορά τους και να μην επεκτείνουν τις πιστώσεις τους πολύ πέρα από τα αποθέματα τους, έτσι ώστε να προφυλάσσονται από καταστροφικές εκδηλώσεις πανικού των καταθετών, στις οποίες θα τους εκθέσει αναπόφευκτα ο μεταξύ τους ανταγωνισμός». Αν είχαν δώσει μεγαλύτερη προσοχή σε αυτές τις συστάσεις οι ένθερμοι οπαδοί, αλλά κακοί μαθητές του Ανταμ Σμιθ στις δύο ακτές του Ατλαντικού, ίσως το οικονομικό μας σύμπαν να ήταν κατά τι ασφαλέστερο.

Πηγές:

•Ανταμ Σμιθ, «Έρευνα για τη Φύση και τις αιτίες του πλούτου των εθνών», Ελληνικά Γράμματα, 2000.

• Michael Hirsh, «Capital Offense», Wiley, 2010.

• Pierre Rimbert, «Batisseurs de mines», Le Monde Diplomatique, Octobre 2011.

• Stefan Kaiser, «The End of Germany's Illusions», Der Spiegel OnLine, 5/6/2012.

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ