Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ
Η Οικία Κλεάνθη - Σάουμπερτ, ένα από τα πιο ιστορικά κτίρια της Αθήνας, κτισμένη κάτω από την Ακρόπολη στην καρδιά της Πλάκας, επί της οδού Θόλου, είναι το σπίτι που κατοικήθηκε από τον Μακεδόνα αρχιτέκτονα Σταμάτη Κλεάνθη και τον Βαυαρό συνάδελφο και συνεργάτη του Εδουάρδο Σάουμπερτ.
Το 1828, ο Κλεάνθης μαζί με τον Σάουμπερτ, με παρότρυνση του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, ήρθαν στην Ελλάδα για την ανέγερση νέων κτιρίων. Ο Γερμανός αρχαιολόγος Λούντβιχ Ρος (Ludwig Ross), ερχόμενος να εγκατασταθεί στην Ελλάδα, γράφει στις "Αναμνήσεις" του:
"Ο μελλοντικός καλός μου φίλος Σάουμπερτ από το Μπρεσλάου, ένας μαθητής του Σίνκελ, ήταν στην ίδια Σχολή με τον Έλληνα αρχιτέκτονα Κλεάνθη, που ήρθε από την Ιταλία στην Ελλάδα απ' το 1828 κιόλας. Σε λίγο κατέφθασε και ο αρχιτέκτων Λύντερς απ' τη Λειψία".
Οι δυο αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι Κλεάνθης και Σάουμπερτ, όταν έφθασαν στην Αθήνα το Νοέμβριο του 1831 για τη σύνταξη του πρώτου πολεοδομικού σχεδίου των Αθηνών, αγοράζουν από την Τουρκάλα Σαντέ Χανούμ ένα μεγάλο οικόπεδο ψηλά στο "Ριζόκαστρο" με ερειπωμένη παλιότερη κατοικία. Ήταν ένα παλιό σπίτι, ίσως παλαιότερο κι από τον ΙΗ' αιώνα. Οι δυο αρχιτέκτονες και συνεργάτες, δίχως να γκρεμίσουν το ερειπωμένο σπίτι που υπήρχε, το επισκεύασαν και το επέκτειναν, χρησιμοποιώντας το ως κατοικία και γραφείο τους.
Ο Λούντβιχ Ρος γράφει: "Ο Σάουμπερτ είχε κιόλας αγοράσει στους βόρειους πρόποδες της Ακρόπολης μερικά τούρκικα ερείπια και τα αναστήλωσε. Ζούσε σ' ένα απ' αυτά μαζί με τον Κλεάνθη. Το σπίτι αργότερα, στα 1837, χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση του πρώτου Πανεπιστημίου του Όθωνα".
Η γραφική οικία των Κλεάνθη - Σάουμπερτ, με την ιδιότυπη αρχιτεκτονική της, κτισμένη σε ρυθμό αθηναϊκού σπιτιού της εποχής με ρομαντικά στοιχεία, με τις τζαμαρίες και τις ταράτσες της, τα κολονέτα και την αυλή της, ξεχωρίζει και επιβάλλεται με το μέγεθος και το ύψος της στη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης. Το κτίριο αυτό αποτελεί ιστορικά και αρχιτεκτονικά ένα από τα πιο αξιόλογα μνημεία της Αθήνας.
Η Οικία Κλεάνθη - Σάουμπερτ "υπήρξε το ενδιαίτημα των ξένων αρχιτεκτόνων και αρχαιολόγων που παρεπιδημούσαν τότε στην Αθήνα, όπως των αρχιτεκτόνων Λύντερς και Χριστιανού Χάνσεν, του αρχαιολόγου Λουδοβίκου Ρος και άλλων".
Στο 1837, οι δυο αρχιτέκτονες Κλεάνθης και Σάουμπερτ νοίκιασαν τη μεγάλη αυτή κατοικία τους στο Δημόσιο για να στεγασθεί εκεί το "πρώτο Ελληνικό Πανεπιστήμιο". Έγινε το πρώτο Πανεπιστήμιο της μετεπαναστατικής Αθήνας από το 1837 μέχρι το 1842, με την ονομασία "Οθώνειον Πανεπιστήμιον".
Η σύσταση του Πανεπιστημίου έγινε με Βασιλικό Διάταγμα του Όθωνα για σύσταση Πανεπιστημίου που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα της Κυβερνήσεως τον Απρίλιο του 1837. Η «Οικία Κλεάνθους», η οποία το διάστημα 1835-1836 είχε στεγάσει το Γυμνάσιο της Αθήνας (Πρώην Κεντρικό Σχολείο της Αίγινας), θεωρήθηκε το καταλληλότερο οίκημα για να φιλοξενήσει το πρώτο Πανεπιστήμιο του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, αφού ήταν ένα από τα έξι μεγαλύτερα σπίτια της Αθήνας. Το Πανεπιστήμιο εγκαινιάσθηκε στις 3 Μαΐου 1837 με τέσσερις σχολές: Θεολογίας, Νομικής, Ιατρικής και Φιλοσοφικής.
Ο Λούντβιχ (Λουδοβίκος) Ρος περιγράφει με περισσή ενάργεια στις "Αναμνήσεις" του τα σχετικά με την ίδρυση, τους εορτασμούς, τους πανηγυρικούς λόγους που εκφωνήθηκαν και το κλίμα που επικρατούσε κατά την ημέρα των εγκαινίων του Πανεπιστημίου:
"Εκείνο που έλειπε τώρα ήταν ένα κατάλληλο κτίριο. Ελλείψει αυτού νοικιάστηκε το σπίτι του φίλου μου Σάουμπερτ. Ήταν ανάμεσα στο ύψωμα του Πάνα και της Αγραύλου. Η μεγαλύτερη του αίθουσα, με ευρεία θέα της πόλης και της πεδιάδας και παραπέρα ως την Πάρνηθα... Αλλά χωρίς μια πανηγυρική θρησκευτική τελετή το πράγμα δεν μπορούσε να γίνει. Ο ιδρυτής του Πανεπιστημίου, που είχε δώσει το βασιλικό του όνομα, καθόρισε την ημέρα των εγκαινίων... Έτσι έγιναν τα εγκαίνια του Πανεπιστημίου του "Όθωνος". Το Πανεπιστήμιο αυτό το εγκαινίασα εγώ από απόψεως μαθημάτων, δίνοντας μια διάλεξη μερικές μέρες αργότερα - 22 Απριλίου/10 Μαΐου 1837...Έκανα μια διάλεξη με θέμα τον Αριστοφάνη, μιλώντας για τα έργα του "Αχαρνής" και "Ιππής", με 30 περίπου ακροατές".
Ο Χρ. Εμ. Αγγελομάτης αποκαλεί το "Παλιό Πανεπιστήμιο", όπως είναι γνωστή μέχρι σήμερα η Οικία Κλεάνθη - Σάουμπερτ, ως "το καταφύγιο της επιστήμης στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Όθωνος" και δίνει μια περιγραφή από την πρώτη ημέρα που άρχισε η λειτουργία του στα 1837:
"Άνθρωποι από κάθε γωνιά του ελληνισμού, φουστανελάδες με ροζιασμένα χέρια, αγωνιστές που στο πέρασμά τους νόμιζες πως σκόρπιζε η μυρουδιά της μπαρούτης, εφτανησιώτες με τις βελάδες και τα ψηλά τους καπέλλα, βρακάδες με ρούχα τριμένα από τη φτώχεια, σκαρφάλωναν στην πλαγιά του Ριζόκαστρου να ιδούν το θαύμα πραγματοποιημένο...'Ανθρωποι που είχαν φθάσει σε ηλικία τέτοια που θα λέγονταν σήμερα "ώριμοι άντρες" με γένεια ολόγυρα στα ηλιοκαμένα τους πρόσωπα, παλληκάρια με λιγδωμένες μπροστέλες, παιδιά ακόμα, παίρνουν με ευλαβική σιγή θέση στις αίθουσες κι ακούνε την παράδοση... Άκουαν το μάθημα με τα μάτια θαμπωμένα".
Μετά το 1841, όταν πλέον το Πανεπιστήμιο εγκαθίσταται στο κεντρικό κτήριο, ειδικά κατασκευασμένο για αυτό, το Παλιό Πανεπιστήμιο γνωρίζει διάφορες χρήσεις, όπως διδασκαλείο και στέγη προσφύγων από την Κρήτη και – μεταγενέστερα – από τη Μ. Ασία. Συγκεκριμένα το 1867, ο Κλεάνθης πούλησε το σπίτι της οδού Θόλου σε ιδιώτη από την Κρήτη, ενώ στα 1868 χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση προσφύγων από το νησί.
Από το 1867 που ο Κλεάνθης πούλησε το σπίτι σε ιδιώτη μέχρι το 1967, οπότε την κυριότητά του αποκτά το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το κτήριο άλλαξε πολλές φορές χρήση και ιδιοκτήτες.
Στις 17 Δεκεμβρίου 1945 το κτήριο κηρύσσεται «ιστορικό και διατηρητέο μνημείο» από τον τότε Υπουργό Παιδείας Γ. Αθανασιάδη-Νόβα. Στο Πανεπιστήμιο Αθηνών παραχωρήθηκε στις 7 Απριλίου του 1967 με υπουργική απόφαση, έπειτα από πολυετείς προσπάθειες της Συγκλήτου με τον όρο «να χρησιμεύσει αποκλειστικώς και μόνον ως Πανεπιστημιακό Μουσείο». Οι εργασίες συντήρησης του κτηρίου διαρκούν από το 1975 ως το 1987, όταν και πραγματοποιούνται τα εγκαίνια της μόνιμης έκθεσης με τίτλο «Ενθυμήματα του Πανεπιστημίου Αθηνών», στο πλαίσιο της επετείου των 150 χρόνων λειτουργίας του Ιδρύματος επί πρυτανείας Μιχαήλ Σταθόπουλου.
Σήμερα στην οικία Κλεάνθη στεγάζεται το Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΜΙΠΑ). Το Μουσείο αυτό είναι μοναδικό στο είδος του στην Ελλάδα και ένα από τα ελάχιστα σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς το ειδικό του αντικείμενο είναι σπάνιο. Πέραν όμως αυτού το ίδιο το κτίριο αποτελεί ένα από τα ελάχιστα δείγματα της προοθωνικής αρχιτεκτονικής της πόλης των Αθηνών.
Στις συλλογές του ΜΙΠΑ περιλαμβάνονται παλαιά και σπάνια βιβλία (πρώτες επιστημονικές εκδόσεις, έργα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και καθηγητών του Πανεπιστημίου, πανεπιστημιακά συγγράμματα, κ.ά.), έντυπα φυλλάδια και λόγοι (διδακτορικές διατριβές, επιστημονικά περιοδικά, ανάτυπα, πρυτανικοί και επετειακοί λόγοι, επιστημονικές ανακοινώσεις, κ.ά.), προσωπογραφίες καθηγητών και ευεργετών του Πανεπιστημίου καθώς και των «Διδασκάλων του Γένους» και εκπροσώπων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, διπλώματα, χειρόγραφα βιβλία, ιστορικά τεκμήρια των πρώτων χρόνων λειτουργίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, παλαιά επιστημονικά όργανα Ιατρικής, Φυσικής, Χημείας, Φαρμακολογίας, ψηφίσματα, φωτογραφίες, μετάλλια, σφραγίδες και διάφορα αναμνηστικά του Ιδρύματος.
Στο πλαίσιο της λειτουργίας και των δραστηριοτήτων του Μουσείου, το εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό του αναλαμβάνει τον σχεδιασμό και τη διεξαγωγή εκπαιδευτικών προγραμμάτων, τον εμπλουτισμό και την τεκμηρίωση αντικειμένων των συλλογών του Μουσείου, την προληπτική και ενεργητική συντήρηση των αντικειμένων, την οργάνωση περιοδικών εκθέσεων και πολιτιστικών εκδηλώσεων, τη μελέτη και σύνταξη ερευνητικών προτάσεων κλπ.
Η είσοδος στο Μουσείο είναι δωρεάν, με το κοινό του Μουσείου κατά τους χειμερινούς μήνες (κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους) να αποτελείται κυρίως από μαθητές σχολείων, καθώς και από μέλη της πανεπιστημιακής και επιστημονικής κοινότητας. Κατά τους θερινούς μήνες το Μουσείο επισκέπτονται κυρίως τουρίστες (γειτνίαση με την Ακρόπολη) και μεμονωμένοι επισκέπτες. Για τους μαθητές της Δ΄, Ε΄ και ΣΤ΄ Δημοτικού σχεδιάστηκε και εφαρμόζεται εκπαιδευτικό πρόγραμμα (φωτογραφία πρώτης σελίδας εκπαιδευτικού) με τίτλο «Πώς σας ήρθε κατά νου να σπουδάσετε επιστήμη;», ενώ για τους μαθητές γυμνασίου και λυκείου οργανώνονται ξεναγήσεις. Παράλληλα, πραγματοποιούνται ξεναγήσεις για ενήλικες στα ελληνικά και αγγλικά.
Αξίζει νομίζω να αναφέρουμε ότι στον περίβολο του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Αθηναίων στην οδό Ακαδημίας, έχουν τοποθετηθεί (1973) προτομές από μάρμαρο του Σταμάτη Κλεάνθη και του Εδουάρδου Σαούμπερτ, φιλοτεχνημένες από το γλύπτη Φάνη Σακελλαρίου (1916 - 2000).
Εδουάρδος Σαούμπερτ
Θα ήταν ίσως παράλειψη να μην αναφέρουμε εδώ ότι το έργο των δύο αρχιτεκτόνων στην Αθήνα περιγράφεται εκτενέστερα στο βιβλίο «Η Αθήνα επί χάρου» βιβλιοκριτική του οποίου έγινε από τον κ. Χρήστο Σιάφκο στο ΕΠ7Α της εφημερίδας «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ»
Φωτογραφικό πανόραμα των Αθηνών
του Πολ Μπαρόν ντε Γκραζ (1865)
Η Αθήνα επί χάρτου
«Αρχίσαμε να κτίζωμε πολλά εξοχικά σπίτια και κατά το δυνατόν εξοχικού τύπου αστικά. Επιθυμούμε πάρα πολύ να δούμε τας Αθήνας μια σωστή κηπούπολη, κάθε σπίτι δηλαδή να έχει μια ωραία αυλή και ένα ωραίο κήπο».
Ονειρο ήταν και πάει, αυτό που εξέφραζε προς τους φίλους του του Αρχιτεκτονικού Συλλόγου του Βερολίνου ο Γουσταύος Εδουάρδος Σάουμπερτ τον Ιανουάριο του 1832. Ενα όνειρο που μοιράστηκε με τον αχώριστό του Σταμάτη Κλεάνθη.
Είναι και αυτή μια λεπτομέρεια που έχει τη σημασία της για όποιον ενδιαφέρεται για τις περιπέτειες που έζησε κάποτε η Αθήνα, όπως φαίνονται και από τον προσεγμένο τόμο, που σε επιμέλεια του αρχιτέκτονα και αρχαιολόγου Μανόλη Κορρέ, μόλις κυκλοφόρησε από τη «Μέλισσα» με τη συνεργασία της «Αττικής οδού». Τίτλος του «Οι πρώτοι χάρτες της πόλεως των Αθηνών».
Με μια πρώτη ματιά θα έλεγε κανείς πως το έργο απευθύνεται στον επιστήμονα ή έστω στον ορκισμένο αθηναιολάτρη. Κι όμως, πλήθος εργασίες (Μ. Κορρές, Αλ. Παπαγεωργίου-Βενέτας, Α. Ματθαίου, Κ. Μπίρης, Γ. Μαλούχου, Μ. Μπίρης, Ρ. Φατσέα) σχηματίζουν ένα μυθιστόρημα... αγωνίας. Κι αντιλαμβάνεται ακόμα ο αναγνώστης πως τίποτα δεν άλλαξε από συστάσεως ελληνικού κράτους, αφού το ατομικό κυριαρχούσε και τότε επί του κοινωνικού.
Στο πρώτο μέρος του τόμου αναλύονται οι χάρτες της πόλης με ιδιαίτερο βάρος σ' εκείνον των Κλεάνθη-Σάουμπερτ αλλά και στην κοινή πορεία των δύο από το Μόναχο, όπου σπούδασαν, ώς την Αθήνα. Πόσο κόστισε η πρώτη σχεδίαση της πόλης; Ιδού οι λογαριασμοί: «123 ημέρας, 4 εργάτας ανά ημέραν επί 3 πιάστρα έκαστος = 1.476 πιάστρα, 65 ημέρας, 5 εργάτας ανά ημέραν επί 3 πιάστρα έκαστος = 975 πιάστρα, σύνολον 2.451 πιάστρα. Ετεραι δαπάναι: 71 πιάστρα, τελικό σύνολον 2.522 πιάστρα».
Οι νέες οδοί χρειάζονταν και νέα ονόματα. Προτιμήθηκαν τα αρχαιοπρεπή με κάποιες εξαιρέσεις, όπως ας πούμε της πλατείας Λουδοβίκου (ο πατέρας του Οθωνος), που άλλαξε σε πλατεία Ελευθερίας, αλλά και της πλατείας Οθωνος, της κατοπινής Ομόνοιας. Αλλαγές όμως έγιναν και επί των αρχαίων ονομάτων, π.χ. η οδός Στοών σε Αρείου Πάγου ή η Αχαρνινή σε Πολυκλείτου. Τα ονόματα των οδών που αναφέρονταν σε αγίους έμειναν λίγο-πολύ τα ίδια. Και μια και αναφερθήκαμε σ' αυτούς, οι εκκλησίες ήσαν κατά τον χάρτη των Κλεάνθη-Σάουμπερτ 119 στη μικρή παλιά Αθήνα, πάμπολλες ερειπωμένες, που βεβαίως και κατεδαφίστηκαν για τις ανάγκες της νέας πόλης.
Χάρτης των Αθηνών του ΧΟΧ (1837)
Τα υδρευτικό σύστημα της Αθήνας, το αποτελούμενο από αγωγούς και κρήνες, καταλαμβάνει ειδικό κεφάλαιο, με λεπτομέρειες που αφορούν π.χ. τις αρχαίες λάρνακες που μετασκευάζονταν σε γούρνες ή ας πούμε ένα σπόνδυλο των ιονικών κιόνων των Προπυλαίων που γλυμμένος εσωτερικά γινόταν στόμιο πηγαδιού. Ακολουθεί η ενότητα για τα σπίτια των Αθηνών, με φωτογραφική ή σχεδιαστική τους απεικόνιση (ελάχιστα αυτά που σώζονται σήμερα), καθώς και η «Περιπλάνηση στην Αθήνα του 1832», αδημοσίευτο μέχρι σήμερα κείμενο του 1940, του εκλειπώντος αρχιτέκτονα, πολεοδόμου και ιστορικού Κώστα Μπίρη, στον οποίο είναι αφιερωμένος ο τόμος. Αποθησαυρίζονται σ' αυτή λεπτομέρειες, όπως π.χ. η πρώτη φύτευση της ντομάτας στην Ελλάδα το 1820 από τον ηγούμενο των καπουτσίνων μοναχών Φρανσουά Φραγκίσκο, θέσεις εκκλησιών, σπουδαίων κατοικιών και λουτρών, όπως και η περιγραφή των δραστηριοτήτων στο σπίτι των Κλεάνθη - Σάουμπερτ.
Ο συγγραφέας αναφέρεται ακόμα στις σχολές της πόλης αλλά και στους διακεκριμένους κατοίκους της Αθήνας, ενώ αποκαλύπτει και από πού πήρε η Πλάκα το όνομά της. Οι Ελληνοαρβανίτες μισθοφόροι των Βενετών ήσαν γνωστοί ως Βαγκάριοι. Οταν έμειναν χωρίς μίσθωση, οι Τούρκοι, προκειμένου να έχουν την ησυχία τους, τους έδωσαν κτήματα και σπίτια για να ζήσουν, εγκατέστησαν δε κάποιες από τις καλύτερες οικογένειες ανάμεσά τους στην Αθήνα. Στη γλώσσα τους η παλιά πόλη ονομάστηκε Πλιακ, Αθήνα, ενώ στη γλώσσα όλων των Ελλήνων οι Βαγκάριοι έμειναν ως Γκαγκαρέοι.
Και μια ακόμα λεπτομέρεια, που άρχισε εκρηκτικά, για να μας γλυκάνει τελικά όλους. Ο Παυλής Αλέξης Μπαρουξής ήταν εκείνος που με το προϊόν του μπαρουτόμυλού του εφοδίαζε τους αγωνιστές στο διάστημα της προπαρασκευής της Επανάστασης. Οι δε απόγονοί του με το όνομα Παυλίδης, πλέον, στη θέση του πάλαι ποτέ μπαρουτάδικου έκτισαν εργοστάσιο... «τσικολάτας».
Ο τόμος ολοκληρώνεται με ειδικό κεφάλαιο για την ανέγερση των τότε ανακτόρων, της σημερινής Βουλής, και βέβαια με τις φωτογραφίες των χαρτών. Το φωτογραφικό υλικό είναι μοναδικό.
Πηγές:
ΜΕΡΙΚΕΣ ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
- Λουδοβίκος Ρος: "Αναμνήσεις και Ανακοινώσεις από την Ελλάδα, 1832 - 1833", Εκδόσεις Τολίδη, Αθήνα, 1976.
- Χρ. Εμ. Αγγελομάτης: "Ιστορικά Σπίτια της Αθήνας: Το Παλιό Πανεπιστήμιο", περ. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τεύχος 217, σελ. 36-38, Αθήνα, 1936.
- Κώστα Κολοκότσα: "Το Πρώτο Πανεπιστήμιο της Αθήνας ή Το Σπίτι του Σταμάτη Κλεάνθη" στο "Πρώτοι 'Ελληνες τεχνικοί επιστήμονες περιόδου Απελευθέρωσης", 'Εκδ. ΤΕΕ, Αθήνα, 1976.
- Λίζα Μιχελή: "Η Αθήνα των Ανωνύμων", Εκδόσεις "Δρώμενα", β' έκδοση, Αθήνα, 1991.
- Γιάννη Καιροφύλα: "Η Αθήνα και οι Αθηναίοι", τόμ. 1ος, γ' έκδοση, Εκδόσεις Φιλιππότη, Αθήνα, 1983.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου