Ελεύθερη βούληση η μόνη επιλογή

 

ΘΕΜΑ
Επικρίνεται η ηθική μας, αν οι πράξεις μας είναι προκαθορισμένες;

Ελεύθερη βούληση η μόνη επιλογή

Ας υποθέσουμε ότι ο Μαρκ και ο Μπιλ ζουν σε ένα ντετερμινιστικό σύμπαν. Όλα όσα συμβαίνουν σήμερα το πρωί, όπως λόγου χάρη η απόφαση του Μαρκ να φορέσει ένα

μπλε πουκάμισο ή η  απόπειρα του Μπιλ να κάνει τη χωρίστρα του πολύ χαμηλά, ώστε με τα πλαϊνά του μαλλιά να καλύψει τη φαλάκρα του, αποτελούν αποτέλεσμα όσων έχουν συμβεί πριν από αυτά.

Αν ξαναδημιουργούσαμε αυτό το σύμπαν και αφήναμε όλα τα γεγονότα να εξελιχθούν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο μέχρι και σήμερα το πρωί, τότε το μπλε πουκάμισο του Μαρκ είναι τόσο αναπόφευκτο όσο και το χτένισμα-καμουφλάρισμα του Μπιλ.

Τώρα, ακολουθούν ερωτήσεις πειραματικών φιλοσόφων:

1) Σε αυτό το ντετερμινιστικό σύμπαν, είναι δυνατόν ο άνθρωπος να φέρει την πλήρη ηθική ευθύνη των πράξεων του;

2) Φέτος, όπως και πολλές άλλες φορές κατά το παρελθόν, ο Μαρκ σκοπεύει να φοροδιαφύγει. Φέρει την πλήρη ηθική ευθύνη των πράξεων του;

3) Ο Μπιλ ερωτεύεται τη γραμματέα του και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, ο μοναδικός τρόπος για να είναι μαζί της, είναι να δολοφονήσει τη γυναίκα και τα τρία παιδιά του. Προτού φύγει για ένα ταξίδι, αναθέτει σε κάποιον να πραγματοποιήσει την ομαδική δολοφονία όσο αυτός θα λείπει. Φέρει ο Μπιλ την πλήρη ηθική ευθύνη των πράξεων του;

Για έναν κλασικό φιλόσοφο, αυτές είναι τρεις διαφορετικές εκδοχές του ίδιου ερωτήματος αναφορικά με την ελεύθερη βούληση. Για τη νέα γενιά φιλοσόφων, όμως, που εξετάζουν

τις αντιδράσεις των ανθρώπων σε ιδέες όπως ο ντετερμινισμός, υπάρχουν καθοριστικές διαφορές, όπως διευκρινίζει στο τεύχος του επιστημονικού περιοδικού Science ο Σον Νίκολς, καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνας.

Οι περισσότεροι ερωτηθέντες απήλλαξαν τον μη προσδιορισμένο άνθρωπο της Ερώτησης 1 από την πλήρή ευθύνή των πράξεων του και μια συντριπτική πλειοψηφία τους δεν θεώρησε τον Μαρκ υπεύθυνο. Ωστόσο, ο Μπιλ θεωρήθηκε πλήρως υπεύθυνος για το στυγερό του έγκλημα, σύμφωνα με ποσοστό μεγαλύτερο του 70% των ανθρώπων που ερωτήθηκαν από τον Νίκολς.

Μήπως ο Μπιλ κρίνεται παράλογα; Από μία άποψη, ναι. Η αλληλουχία των σκέψεων μπορεί κατά κάποιους φιλοσόφους να είναι ατελής, ενώ παράλληλα η πίστη στην ελεύθερη βούληση μπορεί να φαντάζει αφελής στα μάτια των επιστημόνων που ισχυρίζονται ότι καθοδηγούμαστε από δυνάμεις που ξεπερνούν το συνειδητό μας έλεγχο.

Εντούτοις, από άλλη οπτική γωνία είναι απολύτως λογικό να θεωρήσουμε τον Μπιλ πλήρως υπεύθυνο για τους φόνους. Οι επικριτές του πιστεύουν βάσει της λογικής ότι ανεξάρτητα από το εάν υπάρχει ελεύθερη βούληση ή όχι, η κοινωνία μας βασίζεται στη συλλογική πεποίθηση ότι υπάρχει. Τα οφέλη αυτής της πεποίθησης έχουν αποδειχθεί μέσω μιας άλλης έρευνας, η οποία κατέδειξε ότι όταν οι άνθρωποι αμφισβητούν την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης, είναι λιγότερο αποδοτικοί στην εργασία τους και λιγότερο έντιμοι εν γένει στη ζωή τους.

Η Καθλίν Βόουζ του Πανεπιστημίου της Μινεσότα και ο Τζόναθαν Σούλερ του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στη Σάντα Μπάρμπαρα, αφού έκαναν ένα πείραμα κατέληξαν στο εξής συμπέρασμα: «Η αμφισβήτηση της ύπαρξης ελευθερίας βούλησης είναι πιθανό να υπονομεύει το αίσθημα αυτεξουσιότητας του ατόμου ή μπορεί απλώς η άρνηση της ύπαρξης ελεύθερης βούλησης να αποτελεί την καλύτερη δικαιολογία για να συμπεριφέρεται κανείς όπως θέλει».

Αυτή η πεποίθηση παραμένει σταθερή, ανεξάρτητα από τις καταβολές των ανθρώπων. Όποιες και αν είναι οι πολιτισμικές τους διαφορές, οι άνθρωποι έχουν την τάση να απορρίπτουν την ιδέα ότι ζουν σε έναν ντετερμινιστικό κόσμο.

Με όλα αυτά σχετίζεται και η απόδοση των ανθρώπων στο χώρο εργασίας τους, σύμφωνα με άλλη μελέτη της Βόουζ σε συνεργασία με μια ομάδα ψυχολόγων από το Πανεπιστήμιο της Νότιας Γιούτα. Επισκέφθηκαν ένα γραφείο ευρέσεως απασχόλησης εφοδιασμένοι με ερωτηματολόγια, τα οποία συμπληρώθηκαν ανώνυμα από ένα ενδεικτικό ποσοστό εργαζομένων. Από τους συμμετέχοντες ζητήθηκε να απαντήσουν πόσο συμφωνούν με δηλώσεις όπως «Η δύναμη του μυαλού μπορεί πάντα να ξεπερνά τις επιθυμίες του σώματος», «Οι άνθρωποι μπορούν να ξεπερνούν όλα τα εμπόδια αν το θέλουν πραγματικά» ή «Οι άνθρωποι δεν επιλέγουν τις καταστάσεις στις οποίες βρίσκονται».

Οσο υψηλότερη βαθμολογία  συγκέντρωναν οι υπάλληλοι τόσο  καλύτερες ήταν οι εργασιακές τους επιδόσεις. «Χάρη στην ελεύθερη βούληση, οι άνθρωποι κάνουν επιλογές που τους ωθούν να είναι περισσότερο ηθικοί και να έχουν καλύτερες επιδόσεις», επισήμανε η Βόουζ.

Ωστόσο, υπάρχει μια σχολή φιλοσόφων, στην οποία μάλλον υπάγονται οι περισσότεροι, που υποστηρίζει ότι η ελεύθερη βούληση είναι συμβατή με το ντετερμινισμό. Αυτοί πιστεύουν ότι όντως κάνουμε επιλογές, οι οποίες, όμως, καθορίζονται από γεγονότα και επιρροές που έχουν προηγηθεί.

Ο Νίκολς γράφει σχετικά: «Ενας λόγος για τον οποίο το ζήτημα της ελευθερίας βούλησης είναι τόσο διαχρονικό είναι ότι η κάθε φιλοσοφική θέση είναι θεμελιωμένη πάνω σε ένα σύνολο ψυχολογικών μηχανισμών».

JOHN TUERNEY

The NYT - ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ