Μνήμες και χορωδία από 6.000 φωνές στη Μακρόνησο

Προσκύνημα. Για χιλιάδες «πιστούς» κάθε ηλικίας και κοινωνικής τάξης. Με την άνεση της νιότης αλλά και με μπαστουνάκια. Με την ανεμελιά στο βλέμμα, αλλά και τα «χιόνια» στα μαλλιά. Εφτασαν εκεί.

Αποφασισμένοι να συμμετάσχουν σε έναν ιδιότυπο «εξαγνισμό», σε έναν τόπο τόσο φορτισμένο. Επιθυμώντας να αποτίσουν φόρο τιμής σε όσους εξορίστηκαν, βασανίστηκαν κι εκτελέστηκαν στο μαρτυρικό νησί. Στη Μακρόνησο. Ολοι υπήρξαν κοινωνοί σε μια λιτανεία μνήμης. Γιατί κάπως έτσι λειτούργησε, το Σάββατο το βράδυ, το «Μίκης Θεοδωράκης - Ποιος τη ζωή μου», σε κείμενο - σκηνοθεσία Θέμη Μουμουλίδη.

Η συγκίνηση ήταν διάχυτη. Το συναίσθημα κυριάρχησε στο πλήθος των περίπου 6.000 ατόμων, που κατέφθασε από το Λαύριο σταδιακά από νωρίς το απόγευμα με καραβάκια έως λίγο πριν από την παράσταση (οι θεατές άρχισαν να φτάνουν στο νησί από τις 6.00 το απόγευμα - οι τελευταίοι αποβιβάστηκαν στις 9.00 το βράδυ). Σε κατανυκτική ατμόσφαιρα, νέοι, μεγαλύτεροι, ηλικιωμένοι αλλά και παιδιά παρακολούθησαν την παραγωγή, τραγούδησαν και χειροκρότησαν τους ηθοποιούς και τους τραγουδιστές. Μια βραδιά ιστορικής μνήμης που μοσχοβολούσε θυμάρι και θύμιζε «κόκκινο ουρανό», έδωσε ζωή σε έναν τόπο όπου ούτε το ηλεκτρικό ρεύμα φτάνει!

Με καρεκλάκια, μπουκάλια νερό και θερμός ανέβαιναν το τσιμεντένιο δρομάκι οι θεατές, την ώρα που τα μεγάφωνα τους υποδέχονταν με μουσική, τραγούδια κι αποσπάσματα από το συνολικό έργο του Μίκη Θεοδωράκη (επιλεγμένα από τον ίδιο), με τις φωνές των Μ. Κατράκη, Θ. Βέγγου και Γ. Σεφέρη να παρεμβάλλονται των τραγουδιών.

Λίγο πιο πάνω, ο δρόμος τελείωνε και τα πόδια άρχισαν να βουλιάζουν στο κοκκινόχωμα.

Ανάμεσα σε κίτρινες διαδρομές από θειάφι (υπάρχουν φίδια), πέτρες και θάμνους που σκεπάζουν όλο το νησί, η πρώτη στάση γίνεται στο πανύψηλο μνημείο, το οποίο απεικονίζει μια ανθρώπινη μορφή. Η επιβλητική παρουσία της ανδρικής φιγούρας, η οποία κουβαλάει στους ώμους της έναν ογκώδη βράχο, ενώ το σώμα αγκαλιάζει ένα αγκάθινο πλέγμα, απεικονίζει το δράμα και τις κακουχίες που έζησαν οι εξόριστοι της εποχής εκείνης. «Στους αγωνιστές-δεσμώτες σε αυτό το νησί 1947-1958 (ΠΕΚΑΜ)» γράφει στη χαραγμένη πλάκα του, ενώ στη βάση του υπήρχαν τρία στέφανα. Φωτογραφίες, φλας, βίντεο. Και μερικά λεπτά σιωπής.

Κοκκινόχωμα και θάμνοι. Και ο τόπος να μοσχοβολάει θυμάρι. Ανηφορίζοντας, στα χαλάσματα του διοικητηρίου κι ύστερα, ακόμη πιο πάνω στον λόφο, δεν παρέλειψαν να θαυμάσουν τις εντυπωσιακές καμάρες του Ναού του Αγ. Γεωργίου με τον μεγάλο τρούλο. Εκεί, στα ερείπια της εκκλησίας ο κύριος Κώστας κοντοστέκεται και θυμάται. Εναν χρόνο έζησε εκεί. Θυμάται ότι τον χειμώνα τούς είχαν χωρίς χλαίνες και την άνοιξη, μόλις άνοιγε ο καιρός, τους τις έδιναν, υποχρεώνοντάς τους να τις φοράνε και στο λιοπύρι. Δεκαετίες μετά προσπαθούσε να προσανατολιστεί, να συνθέσει το παζλ μιας εμπειρίας ζωής, βαθιά χαραγμένης στην ψυχή. Οι περισσότεροι πήγαν ακόμη μακρύτερα, μέχρι το θέατρο. «Παλιά φαίνονταν τα γράμματα που είχαν γράψει με πέτρες πάνω στο βουνό ''Ζήτω το Εθνος'', ''Ζήτω η Ελλάς''. Τώρα έχουν σβήσει», μας εξηγεί η Χριστίνα, κάτοικος Λαυρίου που επισκέπτεται το νησί από παιδί. «Πρόκειται για πολύ φορτισμένο μέρος», προσθέτει.

 

Οι περίπου 6.000 θεατές της παράστασης «Ποιος τη ζωή μου» έφταναν στη Μακρόνησο από το Λαύριο σταδιακά, από τις 6.00 το απόγευμα έως λίγο πριν από την παράσταση. Οι τελευταίοι αποβιβάστηκαν στις 9.00 το βράδυ 

 

Λόγω της εύθραυστης υγείας του ο Μίκης Θεοδωράκης δεν παρευρέθη στην εκδήλωση. Ωστόσο, πριν από την έναρξη της παράστασης μεταδόθηκε ηχογραφημένο μήνυμά του, ενώ στη συνέχεια ακούστηκε μέρος της «Πρώτης συμφωνίας» του γραμμένης στη Μακρόνησο.

«ΣΟΥ ΕΠΙΒΑΛΛΕΤΑΙ Ο ΧΩΡΟΣ»

«Εμπειρία. Εχει γίνει κατάχρηση στη λέξη, αλλά εδώ η λέξη βρίσκει το νόημά της... Κάθομαι τώρα ώρες και προσπαθώ να συνειδητοποιήσω αυτό που συμβαίνει. Βλέπω τις καραβιές να κατεβάζουν τόσο κόσμο... Σου επιβάλλεται ο χώρος. Ηρθαμε όλοι, πολύ χαλαροί, γύρω στις 5.00 το απόγευμα σαν εκδρομείς. Τώρα πιάνω τον εαυτό μου κι όλους τους άλλους να νιώθουμε στην ενέργεια του χώρου, ότι είναι στοιχειωμένος. Εντάξει, λέμε κανένα αστειάκι, μετά λίγο σοβαρεύουμε, κάποιοι απομονώνονται... Η ιδέα και μόνο ότι εκεί απέναντι ήταν οι φυλακές, τα βασανιστήρια, τα κελιά της απομόνωσης... Κι ερχόμαστε τώρα εμείς, οι θεατρίνοι, σε ένα τέτοιο στοιχειωμένο μέρος να εγκατασταθούμε θέλοντας και φέροντας, τι... Καθαρμό; Είναι βαριά η λέξη. Ερχεται το θέατρο, ο κόσμος, σε αυτόν τον τόπο για να ζήσουμε όλοι κάτι το μοναδικό.»

 

Φτάνοντας οι θεατές το Σάββατο στο λιμάνι της Μακρονήσου με πλοίο από το Λαύριο, ύστερα από έναν σύντομο πλου 15-20 λεπτών

 

ΠΑΝΩ ΑΠΟ 50 ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ

«Θα σημάνουν οι καμπάνες» με υψωμένες γροθιές

«Η επανάσταση είναι μια βίαιη πράξη...», λέει ο Μίκης - Αρης Λεμπεσόπουλος και το χειροκρότημα καλύπτει τη φωνή του. Και δεν ήταν μόνο αυτή η φορά που το κοινό αντέδρασε στα όσα ακούστηκαν στη σκηνή. «Τίποτα δεν είναι πιο αναγκαίο και πολύτιμο για τον άνθρωπο παρά η ελευθερία...», ακούγεται από έναν νέο, ενώ οι αναφορές στη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη και του Σωτήρη Πέτρουλα δεν άφησαν τους θεατές «αμέτοχους» στις θέσεις τους.

Ο Μίκης Θεοδωράκης

Καθ' όλη τη διάρκεια της παράστασης -κοντά στο λιμάνι της Μακρονήσου και μπροστά από το κτίριο των αρτοκλιβάνων είχε στηθεί η σκηνή, καθώς και 5.000 καρέκλες- η συγκίνηση ήταν διάχυτη και οι αντιδράσεις του κοινού στα γεμάτα συμβολισμούς μηνύματά της ενθουσιώδεις, με αποκορύφωμα το τραγούδι, σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου, «Θα σημάνουν οι καμπάνες», η ερμηνεία του οποίου ξεσήκωσε θύελλα χειροκροτημάτων. Τότε ήταν που υψώθηκαν και κάποιες γροθιές... Μια χορωδία με χιλιάδες φωνές συνόδευε, πότε χαμηλόφωνα, πότε ηχηρά, τα (περισσότερα από) 50 τραγούδια. Η αυλαία έκλεισε λίγο μετά τα μεσάνυχτα με την πλατεία να ενώνει τη φωνή της με τον θίασο, τραγουδώντας το «Ποιος τη ζωή μου». Ο «Ζορμπάς» κρατήθηκε για την υπόκλιση.

Μετά το τέλος της παράστασης, προβλήθηκε απόσπασμα από τη σειρά ντοκιμαντέρ «Το χρώμα της ελευθερίας», όπου ο Μίκης Θεοδωράκης εξιστορεί τα βασανιστήρια που υπέστη κατά τη διάρκεια της εξορίας του.

ΜΗΝΥΜΑ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ :

 H μουσική μου θα ακουστεί ως ρεβάνς

 

Διάσπαρτα στον χώρο διακρίνονται αρκετά πέτρινα φυλάκια, ενώ υπάρχουν τα ερείπια του Διοικητηρίου και οι (κλειδωμένοι) αρτοκλίβανοι, που βρίσκονται, εξωτερικά τουλάχιστον, σε καλύτερη κατάσταση

 

Ο Μίκης Θεοδωράκης με ηχογραφημένο, δίλεπτο μήνυμα, ακριβώς πριν αρχίσει η παράσταση του Σαββάτου «μίλησε» στους θεατές: «Είμαι ευτυχής που η Πρώτη Συμφωνία μου επιστρέφει στη Μακρόνησο και θ' ακουστεί με αφορμή την παράσταση για τη ζωή μου. Ο λόγος είναι καθαρά ψυχολογικός.

Επιστρέφει για ν' ακουστεί ως ρεβάνς στη μνήμη των χιλιάδων αγωνιστών που μαρτύρησαν σ' αυτά τα ματωμένα βράχια εκείνες τις εποχές. Τώρα που σας μιλώ -και κατ΄αρχήν σας χαιρετώ- έχω επιστρέψει νοερά στο στρατόπεδο στα 1948 και καθότι βλέπω τα πεντάγραμμα και την Πρώτη Συμφωνία μου, κάνω ένα άλμα στον χρόνο. Και σκέφτομαι τότε πως αυτή η μουσική που γράφω τώρα και σε λίγο θα βρεθεί σκορπισμένη, σταυρωμένη, χαμένη πάνω στα συρματοπλέγματα, θα έλθει μια μέρα, μια εποχή που θα ηχήσει νικητήρια πάνω από αυτούς τους ματωμένους βράχους (χειροκρότημα). Και τώρα, ύστερα από 66 χρόνια, αυτό το βασανισμένο μουσικό μου έργο θα το ακούσετε χωρισμένο σε τρία μέρη. Ανάμεσά τους θα βάλω το ...Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού... κι έργα που έγραψαν οι ποιητές που πέρασαν από τη Μακρόνησο (όπως ο Γιάννης Ρίτσος ή ο Τάσος Λειβαδίτης) ή ήταν την ίδια εποχή και για τους ίδιους λόγους καταδικασμένοι σε θάνατο (όπως ο Μανώλης Αναγνωστάκης). Θα αρχίσω τη συμφωνία μου από το τρίτο μέρος. Ισως θα απορήσετε για τον θριαμβευτικό του ρυθμό.

Το πανύψηλο μνημείο που απεικονίζει μια ανθρώπινη μορφή ήταν η πρώτη στάση που επέλεξαν να κάνουν πολλοί από τους θεατές

 

Ομως, αν και κατάδικοι με αβέβαιο μέλλον, πιστεύαμε στην παιδική ηλικία στον θρίαμβο των ιδεών μας. Σε μια στιγμή μέσα στο έργο θα ακουστούν οι σάλπιγγες, ο ρυθμός θα γίνει αργός, ιαμβικός και μέσα από αυτόν θα αναδυθεί και θα κορυφωθεί μία ελεγειακή μελωδία. Θρήνος για τους νεκρούς του αγώνα. Ομως αμέσως μετά θα επαναληφθεί ο νικητήριος ρυθμός».

Για τη Μακρόνησο ήλθα... Σημαίνει πολλά για μένα... Δεν με άλλαξαν τότε, θα με αλλάξουν τώρα; Και μάλιστα τώρα που φεύγω, που αναχωρώ από τη ζωή;

Μ. Γεραμάς

Η Φιλαρέτη Κομνηνού

ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΚΑΡΑΛΗ
ΦΩΤΟ: ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΧΡΥΣΟΧΟΪΔΗΣ