Η ιστορία της "Μπλέ πολυκατοικίας" και ένα βιβλίο

 «C' est tres beau» - «Είναι πολύ όμορφη» (Λε Κορμπυζιέ) 

Η Μπλε Πολυκατοικία έχει τη δική της μεγάλη ιστορία

Με τη σφραγίδα του  μοντερνιστή αρχιτέκτονα  Κυριακούλη Παναγιωτάκου, όπως και πολλά  σχολεία

Στην πλατεία Εξαρχείων μεταξύ των οδών Αραχώβης και Θεμιστοκλέους βρίσκεται η λεγόμενη Μπλε Πολυκατοικία, που χρωστάει το όνομά της στον αρχικό έντονο χρωματισμό της. Μια εξαώροφη πολυκατοικία, η πιο διάσημη ίσως μοντέρνα της Αθήνας προπολεμικά, που σήμερα έχει χάσει τα έντονα χρώματά της (κυρίως βαθύ μπλε), ωστόσο συνεχίζει να εντυπωσιάζει με το μέγεθος και τη μορφολόγησή της.

Αρχιτέκτονας ο Κυριακούλης Παναγιωτάκος (1902-1982), πρωτοπόρος του «καθαρού» μοντερνισμού, που διαδόθηκε τη δεκαετία του 1930 στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη και έγινε περισσότερο αισθητή με τις πολυκατοικίες. Ένα νέο είδος κατοίκησης που κατέκτησε την κοινωνία έχοντας ως σύνθημα τον εκσυγχρονισμό και τον εξευρωπαϊσμό. Οι πολυκατοικίες, ακολουθώντας πιστά τα διεθνή ρεύματα, διέθεταν την τελευταία λέξη σε τεχνικό εξοπλισμό και ανέσεις που ποτέ δεν θα μπορούσε να προσφέρει ένα παλιό σπίτι, και πρόβαλλαν το όραμα ενός «φουτουριστικού» μέλλοντος.

Η Μπλε Πολυκατοικία στοίχισε ένα υπέρογκο για εκείνη την εποχή ποσό – 44 εκατ. δραχμές! Είναι ένα συγκρότημα δύο χωριστών πολυκατοικιών, σχεδιασμένο εντυπωσιακά με εσοχές και εξοχές, προσεγμένων με κάθε λεπτομέρεια, ανεξάρτητες εισόδους, που επικοινωνούν μόνο στο υπόγειο και στο δώμα. Όλα αυτά αναδεικνύονταν με τους τολμηρούς χρωματισμούς του ζωγράφου Σπύρου Παπαλουκά (τερακότα στη βάση και στα εσωτερικά των στηθαίων, μπλε στους κύριους όγκους, λευκό στα κουφώματα). Στο ισόγειο υπήρχε το θρυλικό ζαχαροπλαστείο με τις όμορφες «σεράνο» και τα «σικάγο» του που μεγάλωσαν γενιές, το «Floral». Έχει στην εποχή μας ανακαινισθεί και λειτουργεί ως πολυχώρος.

Αλλά και το στοιχείο που έκανε μοναδική την Μπλε Πολυκατοικία ήταν ένας μεγάλος κοινόχρηστος χώρος, το εντευκτήριο, που λειτουργούσε στο δώμα της, προσφέροντας απεριόριστη θέα προς όλη την Αθήνα και τους κοντινούς λόφους του Λυκαβηττού και του Στρέφη. Σκοπός, να αποτελέσει ένα σημείο επαφής, γνωριμίας και διασκέδασης των ενοίκων. Δυστυχώς, σήμερα έχει μετατραπεί σε διαμερίσματα. 

Η περιοχή εκείνη ονομαζόταν Πιθαράδικα, επειδή είχε πολλά εργαστήρια  που κατασκεύαζαν πιθάρια κατά τον 19ο αιώνα. Το νεότερο όνομα της περιοχής έλκει την καταγωγή του από τον Έξαρχο, έναν έμπορο που είχε μεγάλο κατάστημα γενικού εμπορίου στην οδό Θεμιστοκλέους. Τα Εξάρχεια εκείνη την εποχή ήταν τον σύνορο των Αθηνών. Στη συνοικία κατοικούσαν οικοδόμοι και τεχνίτες από τις Κυκλάδες. Το 1865 που εντάσσεται στο σχέδιο πόλης αρχίζει σταδιακά να αναπτύσσεται και, επιπλέον, η στέγαση εκεί των τμημάτων του Πανεπιστημίου και του Πολυτεχνείου της Αθήνας θα γίνει σημείο προσέλκυσης φοιτητών και διανοουμένων που θα συνεχισθεί μέχρι σήμερα. Στα Εξάρχεια έγιναν οι πρώτες ταραχές μαθητών και  φοιτητών, τα «Σκιαδικά» (Μάιος 1895), που φορώντας ελληνικά σκιάδια (καπέλα), προέβαλλαν την ανάγκη ενίσχυσης της εγχώριας παραγωγής, και εντείνοντας έτσι τα αντιοθωνικά αισθήματα του λαού.

Στη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά εδώ στεγάσθηκε η αντικατασκοπική οργάνωση «Μίδας» καθώς και το επιτελείο του αξιωματικού Γιάννη Τσιγάντε.

Το 1943, πίσω από το Πολυτεχνείο, έγινε πολύνεκρη σύγκρουση ενόπλων κατακτητών με άοπλους Αθηναίους, έπειτα από διαδηλώσεις, διότι τους υποχρέωναν να εργασθούν στη Γερμανία.

Στα Δεκεμβριανά του 1944 η περιοχή βρισκόταν ανάμεσα σε δύο στρατόπεδα. Συγκεκριμένα, οι ελασίτες ήταν οχυρωμένοι στον λόφο του Στρέφη και τα γύρω κτήρια, ενώ οι κυβερνητικοί στο Χημείο και στο Κολωνάκι. Η Μπλε Πολυκατοικία είχε καταληφθεί από ελασίτες για να εγκατασταθεί εκεί πολυβόλο. Το πολυβόλο στήθηκε και ανάμεσά σε αυτούς που βρίσκονταν εκεί  ήταν και ο Λεωνίδας Κύρκος.

Εσωτερικός χώρος από τη διάσημη πολυκατοικία

Από το μπαλκόνι του πατρικού του πυροβολούσε το τανκ των Βρετανών που ήθελε να μπει στο Πολυτεχνείο από την πύλη της οδού Στουρνάρη. Το ίδιο, μάλλον, τανκ προσπάθησε να εξουδετερώσει ένας φοιτητής Αρχιτεκτονικής από τον λόχο Λόρδος Βύρων της ΕΠΟΝ (Πολυτεχνείου) με μία χειροβομβίδα, αλλά αυτή έσκασε νωρίτερα και τον τραυμάτισε στο πρόσωπο με αποτέλεσμα να χάσει το ένα του μάτι. Ο φοιτητής ήταν ο Ιωάννης Ξενάκης, ο οποίος μετά έφυγε για τη Γαλλία με το «Μαραρόα» και έγινε ο γνωστός μας και παγκοσμίου φήμης συνθέτης. Επίσης, στην Μπουμπουλίνας, σχεδόν γωνία με τη Στουρνάρη, στο πεζοδρόμιο του Πολυτεχνείου, υπήρχε παλαιότερα το μνημείο ενός πρύτανη, τον οποίο εκτέλεσε ο λόχος Λόρδος Βύρων επειδή συνεργάστηκε με τους Γερμανούς. Τώρα το έχουν καλύψει μέσα σε ένα περίεργο κουτί, τύπου ΚΑΦΑΟ.

Στην οδό Μπουμπουλίνας στη διάρκεια της Κατοχής λειτουργούσαν κρατητήρια των Γερμανών και αργότερα, επί χούντας, ήταν η Γενική Ασφάλεια. Στην ταράτσα της βασάνιζαν τον Αντρέα Λεντάκη και δίπλα του ο Μίκης Θεοδωράκης ως κρατούμενος εμπνεύσθηκε το υπέροχο τραγούδι «Χτυπούν το βράδυ στην ταράτσα τον Αντρέα». Το κτήριο το αγόρασε το 1991 το ΚΚΕ και μετά το πούλησε ξανά στο κράτος όπου και εγκαταστάθηκε το υπουργείο Πολιτισμού.

Στην πολυκατοικία έμειναν σε διάφορες εποχές ο Λεωνίδας Κύρκος, ο Ρένος Αποστολίδης, η Σοφία Βέμπο, η Λιλή Ζωγράφου, η Κατίνα Παξινού, ο Δημήτρης Χορν, ο Αλέξης Μινωτής, ο Δημήτρης Μυράτ, ο Φρέντυ Γερμανός, ο Βαγγέλης Μεϊμαράκης, η κόρη του Ιωάννη Μεταξά και άλλα σημαντικά πρόσωπα.

 

Το βιβλίο της

Μπλε Πολυκατοικία, ένα κτίριο-θρύλος

Δημιούργημα ενός σπουδαίου αρχιτέκτονα, που διψούσε για καινοτομία

Του Νίκου Βατόπουλου

Η Μπλε Πολυκατοικία δεν είναι πλέον... μπλε. Ένα λερωμένο θαλασσί, μια γκριζοσιέλ θαμπή απόχρωση καλύπτει το αρχικό ζωηρό βαθύ μπλε του κοβαλτίου, χάρη στο οποίο έγινε διάσημη πριν από 73 χρόνια. Η Μπλε Πολυκατοικία αναγράφεται δικαιωματικά με κεφαλαία τα αρχικά της γράμματα, αφού είναι ένα κτίριο που ανήκει στην ιστορία της πόλης προερχόμενο μέσα από ένα βαθύ συναισθηματικό κανάλι που αναβλύζει από τον μεσοπόλεμο. Ναυαρχίδα των μοντέρνων πολυκατοικιών που άρχισαν να χτίζονται στην Αθήνα με ολοένα και μεγαλύτερη πυκνότητα από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 και μετά, η Μπλε Πολυκατοικία, χτισμένη στη γωνία των οδών Αραχώβης και Θεμιστοκλέους στα Εξάρχεια, υπήρξε ένα από τα πιο εντυπωσιακά, πιο τολμηρά και πιο μοντέρνα κτίρια κατοικιών που χτίστηκαν στην Ελλάδα πριν από το 1940.

Η «μονογραφία» του κτιρίου

Εργο του στυλίστα αρχιτέκτονα Κυριακούλη (Κούλη) Παναγιωτάκου (1902 - 1982), η Μπλε Πολυκατοικία οφείλει το αρχικό χρώμα της και την ονομασία της στον ζωγράφο Σπύρο Παπαλουκά (1892 - 1957), του οποίου οι μελέτες στη λαϊκή αρχιτεκτονική και τη μεταβυζαντινή αγιογραφία εξέβαλλαν με ένα τρόπο πραγματικά επαναστατικό στην μπλε πρόσοψη του αθηναϊκού μοντερνισμού. Η «Μπλε Πολυκατοικία» έγινε με τα χρόνια λαϊκός θρύλος, όχι μόνο γιατί αγαπήθηκε με πάθος από τους πολλούς ενοίκους της όλα αυτά τα χρόνια, αλλά και γιατί θυμίζει μια ηρωική πρωτοπορία που κονιορτοποίησε η μετέπειτα τραγική δεκαετία του ’40. Η «μονογραφία» της Μπλε Πολυκατοικίας, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Libro, με φωτογραφίες του Γιώργη Γερόλυμπου, είναι μια καλοδεχούμενη προσθήκη στη βιβλιογραφία για τον ελληνικό μοντερνισμό, αλλά και μια οφειλή εκ μέρους της ερευνήτριας της ελληνικής αρχιτεκτονικής και καθηγήτριας στο Πολυτεχνείο Μάρως Καρδαμίτση-Αδάμη. Ο Κούλης Παναγιωτάκος υπήρξε θείος της και η Μπλε Πολυκατοικία, κρεμασμένη στο γραφείο του, ήταν το πιο αναγνωρισμένο έργο του.

«Η ιδέα για το βιβλίο ξεκίνησε βλέποντας αντίστοιχες προσιτές εκδόσεις στη Γαλλία, για κτίρια που έχουν κάποια σημασία, όπως, π.χ., για τη Villa Savoie του Λε Κορμπιζιέ», εξηγεί η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη. «Στην Ελλάδα η αγορά είναι μικρή και τα περισσότερα καλά βιβλία αρχιτεκτονικής ακριβά. Σκέφτηκα μια σειρά με μικρές μονογραφίες κτιρίων-κλειδιά, που θα ήταν ελκυστικά τόσο στους αρχιτέκτονες όσο και στο γενικό κοινό. Η αρχή γίνεται με την Μπλε Πολυκατοικία και για τη συνέχεια σκέφτομαι την Πλατεία Κολωνακίου σε όλες τις ιστορικές φάσεις της, το Χίλτον, το Ιλίου Μέλαθρον, το Βυζαντινό Μουσείο, τα νέα κτίρια του Μπότα κ.ά.».

Επανάσταση

Η Μπλε Πολυκατοικία είναι το άνοιγμα της σειράς προς τον ελληνικό μοντερνισμό και στον κόσμο των δημιουργών του. Συμβολικά, ο Κούλης Παναγιωτάκος γίνεται με το έργο αυτό πρωτοπόρος, καθώς προτείνει όχι μόνο τη νέα μεσοαστική κατοικία, αλλά και μια ολική αναδιοργάνωση του νοικοκυριού. Σχεδιάζει τα πάντα. Εως το πιο μικρό συρτάρι ή ντουλάπι για την οργάνωση του σπιτιού. Ας μη ξεχνάμε ότι στις αρχές της δεκαετίας του ’30 η οικιακή οικονομία άλλαζε με ταχείς ρυθμούς, καθώς η τεχνολογία απλοποιούσε τις δουλειές του σπιτιού. «Ηταν σχολαστικός ώς την τελευταία λεπτομέρεια», λέει η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη. «Ο Παναγιωτάκος είχε στον νου του τη βολή της νοικοκυράς της εποχής. Ηταν όλα τακτικά και της τα είχε όλα άψογα!».

Πρόκειται στην ουσία για δύο πολυκατοικίες που συγκοινωνούν με κοινούς φωταγωγούς. Στην ταράτσα, με την εκπληκτική θέα προς τον Λυκαβηττό και τον Λόφο του Στρέφη, ο Κούλης Παναγιωτάκος είχε σκεφτεί να δημιουργήσει πισίνα, που τελικά δεν έγινε, αλλά αν σκεφτεί κανείς την Αθήνα του 1933 η ιδέα ήταν επαναστατική, κυρίως σε ό,τι μπορούσε αυτό να ερμηνευτεί ως τρόπος ζωής. Ο Παναγιωτάκος, γεννημένος στην Αθήνα ενός σχεδόν αμιγούς νεοκλασικού ύφους, είχε αποδεχθεί τη φιλοσοφία του Λε Κορμπιζιέ για την αναδιοργάνωση των κουρασμένων πόλεων και είχε ενστερνιστεί, όπως πολλοί της γενιάς του, τη ριζοσπαστικότητα της νέας αρχιτεκτονικής. Ο Λε Κορμπιζιέ επισκεπτόμενος την Αθήνα είχε δει το κτίριο λίγο πριν αποπερατωθεί και είχε γράψει στην είσοδό του: «C’ est tres beau» («είναι πολύ ωραίο»).

«Μπουνιά στον ιστό»

Μια φωτογραφία αρχείου, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο, μας δείχνει την Μπλε Πολυκατοικία την εποχή που χτίστηκε. Ο όγκος της είναι σχεδόν συνθλιπτικός. Μονώροφα και διώροφα τα σπίτια ολόγυρα, μεσοαστικά νεοκλασικά ή λιτά ισόγεια κτίσματα. Ήταν φανερό ότι η Μπλε Πολυκατοικία γινόταν φορέας ενός νέου λεξιλογίου που δεν είχε μονάχα αρχιτεκτονικές αντηχήσεις.

«Έχω την αίσθηση ότι οι άνθρωποι εκείνης της εποχής δεν ήξεραν τι θα πει ένταξη στο περιβάλλον», λέει μισο-αστεία, μισο-σοβαρά η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη. «Η Μπλε Πολυκατοικία ήταν μια μπουνιά στον ιστό της πόλης. Αλλά οι άνθρωποι εκείνοι είχαν το σθένος και την πίστη ότι αυτό που έκαναν ήταν καλό. Είχαν ιδανικά». Ήταν μια εποχή με άλλες ιεραρχήσεις. Στον μεσοπόλεμο, οι αστικές πολυκατοικίες ανήκαν συνήθως σε έναν οικοπεδούχο ή έναν επιχειρηματία και συνήθως έπαιρναν το όνομα του ιδιοκτήτη τους. Η Μπλε Πολυκατοικία ήταν ιδιοκτησία της οικογένειας Αντωνόπουλου. «Αξίζει να σταθούμε στην επιλογή του επιχειρηματία Αντωνόπουλου, που είχε το θάρρος να αναθέσει σε δύο νεαρούς άνδρες, τον Παναγιωτάκο και τον Παπαλουκά, ένα μεγάλο έργο». Είχαν το δικαίωμα λίγο-πολύ να κάνουν ό,τι θέλουν. «Ούτε ο αρχιτέκτονας φοβήθηκε να πει στον ζωγράφο “έλα τώρα να βάψεις εσύ το έργο μου”».

Το αρχικό μπλε

Ο Παπαλουκάς δίνει στο νέο κτίριο ένα βαθύ μπλε χρώμα. Ενδεχομένως να τραβούσε πολύ ζέστη το καλοκαίρι και κανείς δεν θυμάται πότε άρχισε να σκεπάζεται από νεότερα στρώματα μπογιάς, που άρχισαν να το κάνουν ολοένα και πιο ανοιχτό. Η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη δεν το θυμάται ποτέ με το πρωτότυπο χρώμα του. Ένας από τους τωρινούς ενοίκους, όμως, ο αρχιτέκτονας Νίκος Μοίρας εντόπισε το αρχικό χρώμα κάτω από ξεφλουδισμένο σοβά. Είναι ένα μπλε που αιφνιδιάζει, βαθύ, στέρεο, αναγεννησιακό. Ο Γιώργης Γερόλυμπος φωτογράφησε αυτό το σπάραγμα αρχικού χρώματος και το συμπεριέλαβε στη θαυμάσια φωτογραφική αποτύπωση που δένει στο βιβλίο το κείμενο της Μάρως Καρδαμίτση-Αδάμη. Ο Γερόλυμπος, φωτογράφος με πτυχίο αρχιτέκτονα, έχει αποκτήσει ειδίκευση στην παραγωγή αρχιτεκτονικών βιβλίων, δραστηριότητα παράλληλη με τη δική του ανεξάρτητη, δημιουργική φωτογραφία.

Ο Κούλης Παναγιωτάκος και η γενιά του ’30

Μέσα από αυτές τις σύγχρονες οπτικές, η Μπλε Πολυκατοικία αναδύεται και πάλι σαν ένα κτίριο-φετίχ. Μεγάλη στιγμή δημιουργίας για τον Κούλη Παναγιωτάκο, που στη δεκαετία του 1930 χτίζει σειρά αξιόλογων κτιρίων, όπως το σχολείο στη Λιοσίων και στη Σπάρτη, την οικία Σπουργίτη στου Φιλοπάππου, την πολυκατοικία στην οδό Σωκράτους και Σατωβριάνδου (όπου διέμενε σε ένα χώρο με έπιπλα σχεδιασμένα από τον ίδιο). «Ήταν ο πρώτος ξάδελφος της μητέρας μου, αλλά είχαμε πολύ στενή σχέση μαζί του», θυμάται η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη. «Αν υπήρχαν δύο άνθρωποι που με μύησαν στην αρχιτεκτονική, αυτοί ήταν ο Κούλης Παναγιωτάκος και ο επίσης αρχιτέκτων Αχιλλέας Σπανός». Όλο το αρχείο του Κούλη Παναγιωτάκου βρίσκεται πλέον κατατεθειμένο στα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη, τα οποία διευθύνει η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη. «Συχνά αναλογίζομαι τι συνέβη στη γενιά του ’30», λέει. «Είναι ένα μεγάλο ερώτημα γιατί η υψηλής ποιότητας παραγωγή της δεν συνεχίστηκε μετά τον πόλεμο. Ήταν σαν ένα γκέιζερ που ξαναρουφήχτηκε».

Η Μπλε Πολυκατοικία μένει πάντα όρθια, αλλά μια ολική αποκατάσταση θα ήταν αναγκαία. Τα παράθυρά της, καθώς ανοίγουν και κλείνουν, δημιουργούν ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο αρχιτεκτονικό καμβά. Η ζωή στο εσωτερικό ορίζει την πρόσοψη. Ένα μνημείο της αστικής Αθήνας που είναι όντως ζωντανό.

http://texnografia.blogspot.gr/2013/03/blog-post_12.html

http://www.kathimerini.gr/259389/article/politismos/arxeio-politismoy/mple-polykatoikia-ena-ktirio-8rylos