Αντώνης Δήμας : Αφιέρωμα στην Πάτμο

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΑΤΜΟ

Το φυσικό κάλλος ενός τόπου ιερού. Ορθόδοξη παράδοση και δαντελένιες ακρογιαλιές. Η ιστορία της συνδέθηκε με τη συγγραφή της Αποκάλυψης και την ίδρυση της Μονής του Θεολόγου που διαφεντεύει ένα συναρπαστικό νησιώτικο ανάγλυφο, με διαδοχικούς κόλπους, δροσερές κοιλάδες και όμορφα ακρογιάλια.

Γράφει ο  Αντώνης Δήμας

Η θεά Άρτεμις ανέσυρε την Πάτμο από τον βυθό της θάλασσας και ο κυνηγημένος από τις Ερινύες Ορέστης ήταν αυτός που έχτισε το πρώτο ιερό της στο νησί. Στο Καστέλι, στον λόφο που υψώνεται πάνω από τη Σκάλα, βρίσκονται τα κατάλοιπα μιας ιωνικής πόλης που, προσδεμένη στο άρμα της Μιλήτου, έφτασε στην ακμή της τον 4ο π.Χ. αιώνα. Εδώ σε αυτό τον λόφο, που λατρεύονταν η θεά του κυνηγίου και ο αδελφός της ο Απόλλωνας, με την καταπληκτική θέα στη Χώρα, στη Σκάλα, εντοπίζεται και η πρωιμότερη κατοίκηση της Πάτμου με τα ευρήματα να παραπέμπουν στη Μέση Χαλκολιθική εποχή.         

Το νησί αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Θουκυδίδη, όταν αυτός εξιστορεί ότι ο Αθηναίος στρατηγός Πάχης κυνήγησε το 428 π.Χ. τους συμμάχους των Σπαρτιατών, Μυτιληναίους, «μέχρι Πάτμου της νήσου».

Η Πάτμος μπαίνει δυναμικά στον χάρτη της παγκόσμιας ιστορίας με την συγγραφή της Αποκάλυψης. Στα ρωμαϊκά χρόνια, αν και το νησί βρισκόταν πάνω στη θαλάσσια οδό που οδηγούσε από τη Ρώμη στην Έφεσο, δεν ήταν παρά ένας τόπος εξορίας. Έτσι σαν εξόριστος, εξαιτίας των διωγμών του αυτοκράτορα Δομιτιανού, βρέθηκε εδώ στα τέλη του 1^ου μ.Χ. αιώνα ο Ιωάννης ο Θεολόγος, βρίσκοντας καταφύγιο στο μοναδικό Σπήλαιο της. Στη διάρκεια της 18μηνης παραμονές του πρόλαβε να οραματιστεί και να υπαγορεύσει στον μαθητή του Πρόχορο, την Αποκάλυψη, το φημισμένο εσχατολογικό κείμενο που έγινε το τελευταίο Βιβλίο της Καινής Διαθήκης.

Το Σπήλαιο έγινε «Ιερό» και η Πάτμος πήρε τη θέση της ως ένας από τους τόπους εμφάνισης του Θεού. «Το νησί μας είναι θεοβάδιστο», λένε με περηφάνια οι ντόπιοι. Κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια η σύνδεση της Πάτμου με τον Ιωάννη τον Θεολόγο και η ασφάλεια της ρωμαϊκής κυριαρχίας οδήγησαν στην οικοδόμηση μιας μικρής βασιλικής (τέλος 4ου αιώνα) στην κορυφή του λόφου της Χώρας, εκεί ακριβώς που σήμερα βρίσκεται το Μοναστήρι του Θεολόγου, ενώ μετά από αυτή την περίοδο το νησί ερημώνεται μέχρι το τέλος του 11ου αιώνα.

 Ο εξωνάρθηκας της Μονής με τις εξαιρετικές αγιογραφίες

Η αναγέννηση ενός τόπου

Το 1088 ένας μοναχός διωγμένος από τη Μικρά Ασία ταξιδεύει στην Κωνσταντινούπολη για να ζητήσει άδεια για την ανέγερση μοναστηριού στον τόπο όπου γράφτηκε η Αποκάλυψη. Με τα επιχειρήματα του έπεισε γρήγορα τον Αλέξιο Α' τον Κομνηνό και αυτός παραχώρησε το νησί στον Όσιο Χριστόδουλο για να ιδρύσει τη Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Για την οικοδόμηση του μοναστηριού επιλέχθηκε η γνωστή θέση όπου βρίσκονταν το ιερό της Αρτέμιδος και η παλαιοχριστιανική βασιλική στην κορυφή του λόφου.

Οι επιθέσεις Τούρκων, Σαρακηνών και Νορμανδών που τότε αλώνιζαν στο Αιγαίο οδήγησαν στην οικοδόμηση ενός καστρομονάστηρου και η Μονή εντάχθηκε σε ένα καθεστώς προστασίας όχι μόνο από τους Βυζαντινούς αλλά και από τους Πάπες, τους Τσάρους και τους μονάρχες της Δύσης. Παράλληλα με την παραχώρηση της γης ο αυτοκράτορας έδωσε και μια σειρά προνομίων στη Μονή που της επέτρεψαν να εξελιχθεί σε ισχυρό οικονομικό και εφοπλιστικό κέντρο. Το 1132 οι κάτοικοι της Πάτμου που ζούσαν σε μακρινούς οικισμούς (Άγιος Νικόλαος, Χωριδάκια) κλήθηκαν να πλαισιώσουν οικιστικά τη Μονή φτιάχνοντας τα σπίτια τους στα νότια των τειχών,

Το 1186 η Πάτμος μαζί με πολλά ακόμα νησιά του Αιγαίου υποτάχθηκε στους Νορμανδούς, αλλά το 1207, όταν την κατέλαβαν οι Σταυροφόροι, η ηγεσία του μοναστηριού ήρθε σε συνεννόηση με τον Πάπα και εξασφάλισε την αμέριστη συμπαράσταση του. Η Πάτμος με αυτόν τον τρόπο αναγνωριζόταν σε σπουδαίο προσκυνηματικό τόπο, τόσο για την Ανατολική όσο και για τη Δυτική Χριστιανική Εκκλησία. Σήμερα, στο μουσείο της Μονής του Θεολόγου μπορεί κανείς να θαυμάσει πολλά θαυμαστά εκθέματα που ενώνουν τους αιώνες μέσα από την υψηλή ιστορική αλλά και αισθητική τους αξία.

Ξεχωρίζουν το βιβλίο του Ιώβ του 8ου αιώνα, ένα από τα αρχαιότερα ελληνικά χειρόγραφα, το χρυσόβουλλο παραχώρησης της Πάτμου στον Όσιο Χριστόδουλο που φέρει την υπογραφή του Αλέξιου Κομνηνού του 1088, η αριστουργηματική μικροψηφιδωτή εικόνα του Αγίου Νικολάου του 11ου αιώνα και η εικόνα του Ελκόμενου Χριστού που αποδίδεται στον μεγάλο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο στο διάστημα της παραμονής του στη Βενετία. 

Κέντρο πλούτου και πολιτισμού

Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης εκατό οικογένειες από την Πόλη ήρθαν στη Χώρα δημιουργώντας τη συνοικία Αλλοτινά. Οι επικυρίαρχοι Ιωαννίτες ιππότες, Τούρκοι και Νορμανδοί εναλλάσσονταν, όμως η Μονή πάντα κρατούσε τον ηγετικό της ρόλο. Το 1669 καταφθάνουν οι Κρήτες, όταν ο Χάνδακας πέφτει στα χέρια των Τούρκων. Σε συνθήκες χαλαρής κυριαρχίας, η Μονή ανέπτυξε ακόμα περισσότερο τις δραστηριότητες της και άκμασε πνευματικά και οικονομικά. Μαζί άκμασαν και οι ντόπιοι, που ξανοίχτηκαν σε θάλασσες και χώρες μακρινές. Έγιναν ναυτικοί και έμποροι και άρχισαν να χτίζουν τα πρώτα αρχοντικά της Χώρας τα οποία διακοσμούσαν με έπιπλα αγορασμένα από τη Δύση.

Η ίδρυση της Πατμιάδας Σχολής το 1713 έφερε νέο πνευματικό αέρα στο νησί. Σπουδαίοι δάσκαλοι, σε συνδυασμό με ένα ιδιαίτερα προοδευτικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα, ανέδειξαν τη γενιά που θα πρωταγωνιστούσε στην προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης. Στη νέα περίοδο οικονομικής άνθησης οι Πάτμιοι ακολούθησαν τους δρόμους του εμπορίου και της ξενιτιάς. Εγκαταστάθηκαν στα Βαλκάνια, στην Αυστρία, την Αίγυπτο και κυρίως τη Ρωσία. Ο παραγόμενος πλούτος των ξενιτεμένων και των ναυτικών επέστρεφε στο νησί και τα παλιά αρχοντικά και οι εκκλησιές ανακαινίζονταν ενώ χτίζονταν νέα σπίτια με νεοκλασικό ρυθμό και λαμπρές διακοσμήσει.

Όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση η Πάτμος ήταν το δεύτερο νησί μετά τις Σπέτσες που ύψωσε το λάβαρο της, ενώ συνέδραμε άμεσα τον αγώνα με καράβια, άντρες και εφόδια. Ο γνωστός από τη Φιλική Εταιρεία Εμμανουήλ Ξάνθος ήταν Πάτμιος, όπως άλλωστε Πάτμιοι ήταν και άλλοι 33 Φιλικοί, ανάμεσα τους και ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος Παγκώστας.

Το 1832 η Πάτμος βρέθηκε ξανά υπό τουρκική κυριαρχία μέχρι το 1912 που παραχωρήθηκε στους Ιταλούς. Λίγο πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1936, έφτασε στα Δωδεκάνησα ο νέος Ιταλός διοικητής De Vecchi, που αντικατέστησε τη σχετικά ήπια διοίκηση του Mario Lago. Τότε ξεκίνησε η προσπάθεια εκφασισμού και αφελληνισμού των νησιών. Καταργήθηκαν τα ελληνικά σχολεία, απολύθηκαν οι Έλληνες δάσκαλοι και επιβλήθηκαν τα ιταλικά ως γλώσσα σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Το 1943 η Ιταλία συνθηκολόγησε και τα Δωδεκάνησα πέρασαν στα χέρια των Γερμανών, που τα παρέδωσαν στους Άγγλους με το τέλος του πολέμου, το 1945. Το 1947 η Πάτμος και τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα ενσωματώθηκαν οριστικά στον ελληνικό κορμό.

Το Σπήλαιο της Αποκάλυψης

Η πρώτη στάση επιβάλλεται να γίνει στον τόπο που σημάδεψε την Ιστορία του νησιού στους αιώνες. Ανάμεσα στη Σκάλα και τη Χώρα βρίσκεται το συγκρότημα της Αποκάλυψης. Το Ιερό Σπήλαιο ύστερα από πολλά χρόνια απέκτησε και πάλι ισόπεδη πρόσβαση μέσα από τα άγνωστα μέχρι τώρα ιστορικά δώματα ενός καταπληκτικού δείγματος προσθετικής αρχιτεκτονικής, που περιλαμβάνει τέσσερα κτιριακά σύνολα, με αλλεπάλληλες οικοδομικές φάσεις, από τον 12ο έως και τον 20ό αιώνα.

Το συγκρότημα περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τα παρεκκλήσια του Αγίου Αρτεμίου και του Αγίου Νικολάου, κελιά και δώματα, τις αίθουσες της Πατμιάδας Σχολής όταν αυτή φιλοξενήθηκε εδώ και στο κατώτερο σημείο του το Σπήλαιο, πλαισιωμένο από το παρεκκλήσι της Αγίας Άννας. Μοναδική σε εικονογραφική πρωτοτυπία είναι η εικόνα του οράματος του Ιωάννη (1596), που δεσπόζει στο τέμπλο στην οποία ο Χριστός εμφανίζεται σε προχωρημένη ηλικία.

Σοκάκια στη σκιά της καστρομονής

1. Η Χώρα της Πάτμου σε καλεί να χαθείς μέσα σε έναν λαβύρινθο όπου η σοφία της λαϊκής αρχιτεκτονικής διατηρείται αναλλοίωτη στους αιώνες.

2. Η Μονή και τα λευκά σπίτια της Χώρας λάμπουν στο χρυσό φως του ήλιου.

3. Το Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου θεολόγου διαφεντεύει την Πάτμο και το μπλε πέλαγος.

Η Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου δεσπόζει στον οικισμό της Χώρας αλλά και σε ολόκληρο το νησί. Φαίνεται σαν απόρθητη και μεγαλειώδης όπως ήταν και διαδρομή της από την ίδρυση της μέχρι τις μέρες μας. Η Ιερά Βασιλική Πατριαρχική Σταυροπηγιακή και Κοινοβιακή Μονή της Πάτμου είναι αναμφίβολα μια κιβωτός που κουβαλά ανεκτίμητους θησαυρούς πνευματικότητας και πολιτισμού, μια κιβωτός που ταξιδεύει στην Ιστορία ασταμάτητα περισσότερο από 900 χρόνια. Είναι όμως και ένα μνημείο αρχιτεκτονικής εκφρασμένο με τρόπους που δημιούργησαν τον μοναδικό της χαρακτήρα. Στην ιστορία της Μονής έγιναν μεγάλα και μικρότερα έργα, άλλοτε για την κάλυψη αναγκών (αμυντικών ή λειτουργικών) και άλλοτε για την εκδήλωση καλλιτεχνικών προθέσεων. Σε κάθε περίπτωση η Μονή δεν βρέθηκε ποτέ σε δυσαρμονία με το περιβάλλον, φυσικό και αστικό, αλλά αντίθετα συνέθετε μαζί του ένα αξεπέραστο σύνολο. Το καθολικό της Μονής μαζί με τα δύο του παρεκκλήσια συναρπάζουν και την πιο απαιτητική ματιά. Εξαιρετικές τοιχογραφίες βυζαντινής και κρητικής προέλευσης, ρωσικές και κρητικές εικόνες, μαρμάρινο δάπεδο προερχόμενο από το αρχαίο ιερό της Αρτέμιδος και ένα αριστουργηματικό ξυλόγλυπτο τέμπλο φτιαγμένο από τους καλύτερους Χιώτες μάστορες.

Η Πόλη και ο Χάνδακας ανταμώνουν

Δύο ορόσημα της ευρωπαϊκής ιστορίας ήταν αυτά που σημάδεψαν τη δημιουργία της Χώρας της Πάτμου. Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) και η πτώση του Χάνδακα το 1669 (Ηράκλειο Κρήτης). Και στις δύο περιπτώσεις οι έποικοι που κατέφθασαν ήταν εύποροι και είχαν υψηλό μορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο. Οι Βυζαντινοί έφτιαξαν τα Αλλοτινά στα δυτικά της Μονής και οι Κρητικοί τα Κρητικά στα ανατολικά της Μονής.

Από τα μέσα του 16ου αιώνα άρχισαν να χτίζονται τα μεγάλα αρχοντικά της Χώρας, που όλα σώζονται μέχρι τις μέρες μας. Το «πάντρεμα» των δύο κοινοτήτων οδήγησε στη δημιουργία της άρχουσας τάξης. Αυτή εκμεταλλεύθηκε πλήρως το ευνοϊκό καθεστώς που απολάμβανε το Μοναστήρι και για δικό της λογαριασμό. Η νέα εύπορη τάξη των εμπόρων και των πλοιοκτητών άνοιξε πανιά για τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας, της Αιγύπτου και της Ιταλίας αποκομίζοντας σημαντικά κέρδη.

Με το περασμάτων χρόνων ο πολεοδομικός ιστός της Χώρας πύκνωσε και ανάμεσα στα Αλλοτινά και τα Κρητικά δημιουργήθηκαν πλήθος μικρών ιδιοκτησιών που προέκυψαν από νέα χτισίματα αλλά και κατατμήσεις των παλιών περιφερειακών συγκροτημάτων. Το έξω πεντάπυλο Κάστρο μετατράπηκε σε Δεκαεπτάπυλο έτσι ώστε να εσωκλείει το νέο πολεοδομικό συγκρότημα που περιελάμβανε τις καινούργιες γειτονίες των Κρητικών, του Γηροκομείου, του Χριστού και των Φούρνων και η Χώρα πήρε περίπου την τελική της μορφή τον 19ο αιώνα με τα τριώροφα νεοκλασικά των καπεταναίων και των πλοιοκτητών τα οποία κατέλαβαν τη δροσερή βορινή πλευρά επιδιώκοντας την κοινωνική τους προβολή και τη θέα στη θάλασσα. Η Χώρα περικύκλωσε το Μοναστήρι και το 1999 μαζί ανακηρύχθηκαν μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς από την UNESCO.

Η απώλεια προσανατολισμού που θα ζήσετε στη Χώρα είναι αυτή που θα σας οδηγήσει στα πιο μαγικά της σημεία. Σιωπηλά σοκάκια με στοές και περάσματα, αρχοντικά απαράμιλλης ομορφιάς και ολόλευκα εκκλησάκια που αντανακλούν το φως του Αιγαίου. Αυτές οι μη προγραμματισμένες περιπλανήσεις είναι που θα σας ταξιδέψουν για τα καλά στον χωροχρόνο της μεσαιωνικής πολιτείας και θα σας πείσουν ότι η Χώρα της Πάτμου είναι η ωραιότερη, η πιο καλοδιατηρημένη και η λιγότερο τουριστικοποιημένη νησιώτικη Χώρα.

HIGHLIGHTS ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ

Το αρχοντικό Σημαντήρη: Αρχοντικό του 1625 που κατοικείται και συντηρείται από τους απευθείας απογόνους του αρχικού ιδιοκτήτη. Έπιπλα εποχής από την Οδησσό, τη Βενετία και την Αλεξάνδρεια δημιουργούν αυθεντική ατμόσφαιρα Χώρας την εποχή της μεγάλης ακμής της.

Αρχοντικό Νικολαΐδη: Αρχοντικό τπς δεύτερης αστικοποίησης (χτίστηκε προοδευτικά στη διάρκεια του 18ου αιώνα) που συντηρήθηκε υποδειγματικά και λειτουργεί ως μουσείο.

Οι Μύλοι του 16ου αιώνα: Από τους τρεις μύλους της Μονής που συντηρήθηκαν και αναδείχτηκαν ένας είναι επισκέψιμος. Πρόκειται για τον μύλο που και τώρα παράγει αλεύρι. Η θέα από τον λόφο των Μύλων προς πάσα κατεύθυνση είναι κυριολεκτικά πανοραμική.

Μονή Ζωοδόχου Πηγής: Ιδρύθηκε το 1608 και έκτοτε λειτουργεί ως γυναικείο μοναστήρι. Εντυπωσιακό συγκρότημα με φρουριακή μορφή και κατανυκτική ατμόσφαιρα. Το εξαιρετικά προσεγμένο Μουσείο της Μονής φιλοξενεί υπέροχες εικόνες. Μεταξύ τους μία εικόνα του τέλους του 15ου αιώνα με θέμα την Άκρα Ταπείνωση, όπου ο Χριστός στέκεται γυμνός μέσα στη σαρκοφάγο φορώντας ακάνθινο στεφάνι. Η εικόνα αποδίδεται στο αγιογράφο Νικόλαο Τζαφούρη και είναι δημιούργημα της βυζαντινής τέχνης, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί στη βόρεια Ιταλία.

Μαγευτικές παραλίες για κάθε γούστο

Το φυσικό λιμάνι της Πάτμου, που μέχρι και τα τέλη του 18ου αιώνα υπήρχαν μόνο αποθήκες και υποτυπώδες λιμενικές εγκαταστάσεις για την εξυπηρέτηση των διερχόμενων πλοίων, με τα χρόνια και την έλευση του ατμού άρχισε σιγά σιγά να αναπτύσσεται ως το εμπορικό και ναυτιλιακό κέντρο της Σκάλας.

Στην ιταλοκρατία (1912-1943) χτίστηκαν κτίρια που άρχισαν να της δίνουν την όψη του διοικητικού κέντρου, παρότι η πολιτική και πνευματική διοίκηση που ασκούσαν ο δήμαρχος και η Μονή βρίσκονταν πάντα στη Χώρα. Κάτι που ισχύει ακόμα και σήμερα, που το λιμάνι της Σκάλας συγκεντρώνει σχεδόν το σύνολο των δραστηριοτήτων και των μετανυχτερινών διασκεδάσεων και η σιωπηλή Χώρα απλά διοικεί, απολαμβάνοντας ταυτόχρονα τη μαγευτική θέα και την ανυπέρβλητη αρχοντιά της.

Μια σειρά από παραλίες με καταγάλανα νερά προστατευμένες από τα μελτέμια ξεκινούν από το Μελόι (προσβάσιμο ακόμα και με τα πόδια από τη Σκάλα) και καταλήγουν στη μακρινή Παναγία του Γερανού στη βορειοανατολικότερη άκρη του νησιού. Και όσο δυνατός βοριάς κι αν φυσάει, αυτές παραμένουν ακύμαντες.

Με τίτλους θα χαρακτήριζα το Μελόι ως την πιο οικογενειακή, το Αγριολίβαδο την πιο ελληνική, τον Κάμπο την πιο κοσμική, τη Βαγιά την πιο ήσυχη κοσμική, τη Λιγγίνου (Δίδυμεδ) την πιο φυσιολατρική, το Λιβάδι του Γερανού (Λιβάδι Ποθητού) την πιο ειδυλλιακή, την Παναγία του Γερανού και το Πικρί Νερό τις πιο απομονωμένες.

Στο βόρειο τμήμα του νησιού βρίσκεται και η παραλία της Λάμπης που οφείλει το όνομα της στα χρωματιστά βότσαλα της. Και δεν είναι μόνο τα χρώματα, αλλά και τα μοτίβα και η μεταξένια υφή τους που τα έκανε διάσημα. Πολλά δάπεδα σε σπίτια της Χώρας ακόμα και σε αυλές μοναστηριών είναι στρωμένα με τα σπάνια σε ομορφιά βότσαλα της Λάμπη. Η σχετική απώλεια της λάμψης τους όταν απομακρύνονται από το φυσικό τους περιβάλλον είναι η μοναδική εκδίκηση προς τους «απαγωγείς» τους.

Εξερευνώντας την ακροθαλασσιά

Ένα ακόμη σύμβολο της Πάτμου είναι η Πέτρα, ένας εντυπωσιακός γεωλογικός σχηματισμός με φυσικές σπηλιές και κοιλότητες, που για χρόνια υπήρξε ερημητήριο μοναχών ενώ συνεχίζει να είναι καταφύγιο θαλασσοκοράκων. Αυτός ήταν και ο λόγος που οι ντόπιοι την ονομάζουν Καλλικατσού, αφού έτσι αποκαλούν και το συμπαθές θαλασσοπούλι. Η παραλία της Πέτρας είναι μια ήπια οργανωμένη παραλία. Με δεκάλεπτο περπάτημα και νότια κατεύθυνση προσεγγίζεται ο στενός ισθμός του Διακόφτι που το '56 με τον σεισμό της Αμοργού «είδε» τη θάλασσα να τον σκεπάζει ολοκληρωτικά.

Στη δυτική άκρη μετά το ταπεινό ταβερνάκι ξεκινά το μονοπάτι για την ωραιότερη και πιο απομονωμένη παραλία της Πάτμου, την Ψιλή Άμμο. Απροσπέλαστη από κάθε είδους τροχοφόρο διατηρεί αναλλοίωτη τη γοητεία μιας παλαιότερης Ελλάδας.

Ευρύχωρη, γεμάτη σκιερά αρμυρίκια και εξαιρετική ποιότητα άμμου απολαμβάνει όλη την άγρια ομορφιά του Ικάριου Πελάγους και το πιο ατμοσφαιρικό ηλιοβασίλεμα. Όταν όμως επικρατούν συνθήκες άπνοιας ή άνεμοι από ανατολικές ή νότιες διευθύνσεις η αμμουδιά παίρνει τη μορφή της όχθης στην ακύμαντη λίμνη συνθέτοντας την πιο ειδυλλιακή εικόνα στο πιο ήσυχο και ειδυλλιακό μέρος της Ευρώπης... όπως χαρακτήρισε το «Forbes» το Νησί της Αποκάλυψης.

ΕΘΝΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΑΤΜΟ

ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ : Τα κινήματα της πόλης

ΟΤΑΝ Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΧΩΡΙΣ ΤΟΥΣ ΠΟΛΙΤΕΣ ΚΑΙ ΜΑΛΙΣΤΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥΣ

Τα κινήματα της πόλης

Οι ομάδες αλληλοβοήθειας στις γειτονιές, όπως εμφανίστηκαν και στην Ελλάδα μετά την κρίση, είναι επίγονοι των κινημάτων των καταλήψεων στέγης σε Γερμανία, Ιταλία, Αγγλία

Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΥ 

Όταν στις αρχές του '90 η ομάδα «Reclaim the Streets» εμφανίστηκε στην Αγγλία, ο συρφετός του λάιφσταϊλ ξέσπασε σε παραλήρημα ενθουσιασμού.

Ενώ τα επίσημα μέσα τούς αγνοούσαν ή τους αποκαλούσαν παρανοϊκούς εξτρεμιστές, περιοδικά σαν το «Face» ή το «ID» προέβαλλαν τα κείμενά τους για τη μάχη που πρέπει να δοθεί στους δρόμους της πόλης και το μανιφέστο τους για την κατάργηση των αυτοκινητόδρομων και τον περιορισμό των αυτοκινήτων. Και έφτασαν να τους θεωρούν το μοναδικό κίνημα που έθεσε επίκεντρο του αγώνα του την αλλαγή των συνθηκών ζωής στη μητρόπολη. Όμως οι νεαροί Λονδρέζοι δεν επινόησαν κάτι καινούργιο, απλά ακολούθησαν τα ίχνη κάποιων παλιότερων κινημάτων.

Η δεκαετία του '60 ήταν αυτή που έθεσε τη βάση για την κριτική στη σύγχρονη πόλη. Καθώς άρχιζαν να κάνουν την εμφάνισή τους -στις παρυφές των μητροπόλεων- τα πρώτα συγκροτήματα με φτηνές εργατικές κατοικίες, οι πιο διορατικοί θεωρητικοί διαπίστωσαν ότι η μορφή της πόλης θα άλλαζε οριστικά. Ο σχεδιασμός μιας πόλης για τους κατοίκους της γινόταν χωρίς τη συμμετοχή τους και μάλιστα εναντίον τους. Οι καταστασιακοί το έγραψαν άψογα: «Η σύγχρονη πολεοδομία είναι η πιο ολοκληρωμένη πραγματοποίηση ενός εφιάλτη». Και πέρα από τις θεωρίες, υπήρξαν και αυτοί που θέλησαν να ξαναδώσουν την πόλη στους κατοίκους της.

Το '66 στο Αμστερνταμ εμφανίζεται μια αλλόκοτη ομάδα. Μέσω ενός κακοτυπωμένου περιοδικού καλεί τους αναγνώστες να ανατινάξουν τις νέες υπόγειες σήραγγες που κατασκευάζονται. Παράλληλα, δίνει στη δημοσιότητα ένα πρόγραμμα γεμάτο λευκά σχέδια. Το σημαντικότερο από αυτά, το λευκό ποδήλατο, περιλαμβάνει την απαγόρευση της κυκλοφορίας μηχανοκίνητων οχημάτων στο κέντρο του Αμστερνταμ και την αντικατάστασή τους από τα δημόσια μέσα μεταφοράς και ποδήλατα ελεύθερης χρήσης.

Ακόμα, δημοσιεύουν καταλόγους με εγκαταλειμμένα σπίτια που θα μπορούσαν να καταληφθούν. Το κίνημα των Πρόβος θα ταράξει για ένα χρόνο το Αμστερνταμ, όχι μόνο με τα πρωτοποριακά σχέδια για την πόλη, αλλά και με συνεχείς διαδηλώσεις και χάπενινγκ, όπως τη ρίψη καπνογόνων στους βασιλικούς γάμους. «Οι δρόμοι μάς ανήκουν» διακηρύττουν οι Πρόβος, σπάζοντας την απαγόρευση των διαδηλώσεων που ίσχυε για δεκαετίες. Η δράση τους θα αντιμετωπιστεί με άγρια καταστολή από την αστυνομία, που θα προκαλέσει γενική αγανάκτηση των κατοίκων. Οι Πρόβος συμμετέχουν στις δημοτικές εκλογές, παίρνουν 13.000 ψήφους, κερδίζουν 1 έδρα στο δημοτικό συμβούλιο. Ένα χρόνο μετά την εμφάνισή τους αυτοδιαλύονται και τη σκυτάλη παίρνουν οι Καμπούτερς, που συνεχίζουν με τη Διακήρυξη της Ελεύθερης Πολιτείας της Οράγγης. Οι εναλλακτικές λύσεις για το Άμστερνταμ συνοψίζονται σε καταλήψεις σπιτιών στις ιστορικές συνοικίες, ώστε να μην ερειπωθούν και σε δενδροφυτεύσεις στους δρόμους. Η ριζοσπαστικότητα έχει χαθεί, αλλά το Άμστερνταμ έχει ήδη δεχθεί μια τεράστια αλλαγή και μετατρέπεται στη σημερινή -μαγική για τους νέους- πόλη, πρωτεύουσα της εναλλακτικής κουλτούρας.

Στην άλλη άκρη του Ατλαντικού, οι Ντίγκερς του Σαν Φρανσίσκο, λίγο πριν από τις ταραχές του '68, γίνονται μια θρυλική ομάδα. Μέσα στο ανατρεπτικό σχέδιο της ομάδας, που τα μέλη της είναι καλλιτέχνες και ηθοποιοί που παίζουν στο δρόμο, υπάρχει η δημιουργία μιας ελεύθερης πόλης.

Το ίδιο τους το όνομα προέρχεται από τους Άγγλους Ντίγκερς του Μεσαίωνα, ακτήμονες που αγωνίζονταν για την αναδιανομή της γης.

Οι νέοι Ντίγκερς οραματίζονται την ίδρυση μιας αποικίας ελευθερίας, με κέντρα διανομής δωρεάν τροφίμων από τα περισσεύματα των σουπερμάρκετ και των λαϊκών αγορών, με κέντρα νομικής βοήθειας, γκαράζ, τράπεζα για τους φτωχούς και στέγαση των κοιτίδων ελευθερίας σε εγκαταλειμμένα δημόσια κτήρια. Το προσχέδιο των Ντίγκερς είναι μοναδικό. Ουσιαστικά, πρόκειται για ένα δίκτυο υπόγειων θυλάκων αλληλεγγύης μεταξύ των κατοίκων στο σκηνικό μιας ζοφερής μητρόπολης. Κι όταν απέτυχε, ακολούθησαν οι Γίπις.

«Η επανάσταση είναι ένα θέατρο του δρόμου», γράφει ο Τζέρι Ρούμπιν, μια ηγετική μορφή του κινήματος που αρνήθηκε το χίπικο κήρυγμα για ειρήνη και παθητική αντίσταση και επέλεξε την άμεση δράση. Αλλά μια δράση βασισμένη σε μπουφονικές χειρονομίες, σε ανατρεπτικές εκδηλώσεις γεμάτες σαρκασμό.

Οι Γίπις απαιτούσαν την αποκέντρωση των πυκνοκατοικημένων πόλεων, αλλά ζούσαν και μάχονταν στα γκέτο, γιατί εκεί κτυπούσε η καρδιά της μητρόπολης. Έτσι κι αλλιώς, τις πιο σημαντικές συγκρούσεις τις έδωσαν στις πόλεις στο Λίνκολν Παρκ του Σικάγου και στο Πεντάγωνο στην Ουάσιγκτον.

Τα κινήματα των καταλήψεων στέγης στη Γερμανία, την Ιταλία και την Αγγλία, που έσβησαν πολύ γρήγορα, οι πρόσφατες ομάδες αλληλοβοήθειας στις γειτονιές, όπως εμφανίστηκαν στη Νότια Ευρώπη και στη χώρα μας μετά την κρίση, είναι επίγονοι όλων αυτών των ομάδων. Στο παρελθόν οι έφοδοι για την επανάκτηση της μητρόπολης απέτυχαν. Όμως οι κάτοικοι μοιάζουν να μην έχουν ξεχάσει τις παλιές τους συνήθειες και επιμένουν ότι η πόλη ανήκει στους ίδιους. 

Έντυπη Έκδοση

Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 25 Μαΐου 2014