Η θάλασσα θεών και ανθρώπων στην αρχαία ελληνική τέχνη

Αγγεία πολύχρωμα,

ποτισμένα στην αρμύρα

Στη θαλάσσια Θεογονία πανάρχαιοι θεοί όπως ο Ωκεανός και οι κόρες του Ωκεανίδες ή ο Νηρέας με τις Νηρηίδες του, αλλά και ήρωες, νύμφες, τέρατα και ζώα του υγρού στοιχείου παρελαύνουν σε μια σχεδόν ατέλειωτη σειρά μύθων, που συνδέονται με γεγονότα μεγάλα και θαυμαστά, άξια για να τα θυμούνται οι άνθρωποι της εποχής και να τα αφηγούνται. Με όλους τους τρόπους. Την προφορική αφήγηση από στόμα σε στόμα, τη γραπτή μέσα από τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων, την παραστατική στον γλυπτό διάκοσμο των ναών, στα έργα γλυπτικής, στα νομίσματα ακόμη, και φυσικά στα αγγεία. Ειδικά σε αυτά τα τελευταία, τα οποία λόγω της πληθώρας τους ως αρχαιολογικά ευρήματα αλλά και λόγω της ελευθερίας που παρείχαν στους δημιουργούς τους στη σύνθεση των παραστάσεων αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφοριών για όλη την αρχαιότητα. Δεν είναι παράξενο λοιπόν που η κεραμική, χάρη στην ποικιλία των σχημάτων και των διακοσμητικών επιφανειών των αγγείων, είναι η τέχνη που περισσότερο από άλλες ανέπτυξε ένα πλούσιο θαλάσσιο θεματολόγιο.

Τα δελφίνια και τα χταπόδια της Κνωσού, τα χελιδονόψαρα της Μήλου, οι σκηνές με ιστιοφόρα ή κωπήλατα πλοία είναι από τις πρώτες παραστάσεις με θαλάσσια θέματα που εμφανίζονται στη Μινωική εποχή. Ακόμη και στη Γεωμετρική περίοδο, όπου οι αυστηρές γραμμές επικρατούν, η θάλασσα είναι παρούσα μέσα από σκηνές με ναυμαχίες ή ναυάγια. Ενώ στην Αρχαϊκή εποχή, η οποία χαρακτηρίζεται από τον μεγάλο αποικισμό, τα πολεμικά συνήθως πλοία σχεδιάζονται λεπτομερειακά, ενώ τα γνωστά επεισόδια από τον περίπλου του Οδυσσέα ή από την Αργοναυτική Εκστρατεία έχουν την πρώτη θέση.

Ο κυρίαρχος

Ο θρήνος των Νηρηίδων, κορινθιακή μελανόμορφη υδρία (560-550 π.Χ.) του Ζωγράφου του Δάμωνα, από την Ετρουρία (Μουσείο Λούβρου)

Γιος του Κρόνου και της Ρέας, κυρίαρχος στο βασίλειο της θάλασσας, ο Ποσειδώνας ζούσε σύμφωνα με τους ποιητές σε χρυσοποίκιλτο παλάτι που βρισκόταν στον βυθό, ενώ ταξίδευε με άρμα που έσυραν φανταστικά ζώα και το ακολουθούσαν θαλάσσιοι δαίμονες και Νηρηίδες. Στις παραστάσεις εμφανίζεται πάντα κρατώντας τρίαινα ως σκήπτρο της εξουσίας του, ενώ συχνά απεικονίζονται και τα αποτελέσματα της οργή του σε όσους δεν τον σέβονται - όπως ο Οδυσσέας, που τύφλωσε τον γιο του Πολύφημο. Πολλές εξάλλου είναι οι παραστάσεις στις οποίες τον συνοδεύει η νόμιμη σύζυγός του Αμφιτρίτη, κόρη του Νηρέα. Ο γιος του Τρίτωνας, μισός άνθρωπος - μισός ψάρι, ενσαρκώνει την αγριότητα της θάλασσας και στις παραστάσεις άλλοτε παλεύει με τον Ηρακλή ενώ άλλοτε βοηθά τους Αργοναύτες να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Αρπακτικοί δαίμονες της θάλασσας εξάλλου είναι και η Σκύλλα, η Χάρυβδη και οι Σειρήνες.

Ο αγαθοποιός

Ο Τρίτων μεταφέρει στην αγκαλιά του τον Θησέα, μηλιακό πήλινο ανάγλυφο, 470-460 π.Χ. (Μουσείο Λούβρου)

Στον αντίποδα, ο Νηρέας και οι κόρες του είναι οι αγαθοποιοί θεότητες της ελληνικής μυθολογίας. Οι Νηρηίδες ήταν απειράριθμες κατά τον μύθο, όσες δηλαδή και τα κύματα της θάλασσας. Νύμφες του νερού στην αρχαιότητα, απεικονίζονται από τους ζωγράφους κρατώντας δελφίνια, ενώ στη νεότερη ελληνική παράδοση θα μετατραπούν σε καλές νεράιδες. Η αγγειογραφία πάντως ενδιαφέρεται περισσότερο για τη Θέτιδα, μητέρα του Αχιλλέα, που ήταν πιο σημαντική από όλες.

Τέλος, η Αφροδίτη, η θεά της ομορφιάς και του έρωτα, που έχει άμεση σχέση με το υγρό στοιχείο, αποτελεί το πλέον προσφιλές θέμα αναδυόμενη από τη θάλασσα. Πρόκειται για έναν τεράστιο θαλάσσιο θίασο, γοητευτικό όσο και οι μύθοι που τον περιβάλλουν.

Τα ταξίδια του Διονύσου

Ξαπλωμένος νωχελικά σε ένα πολεμικό πλοίο του οποίου η πλώρη καταλήγει σε ρύγχος κάπρου και η πρύμνη σε κεφάλι ψηλόλιγνου κύκνου, ντυμένος με ολοκέντητο ιμάτιο, ο Διόνυσος, προστάτης της Φύσης, ταξιδεύει. Είναι στεφανωμένος με κισσό, κρατάει κέρας για το κρασί και πάνω από το κατάρτι του πλοίου του δύο κληματαριές προσφέρουν σκιά στον θεό, γεμάτες με τσαμπιά σταφύλια. Γύρω, στην υπέρυθρη θάλασσα που παραπέμπει στον ομηρικό «οίνοπα πόντον», δελφίνια κολυμπούν. Πρόκειται για μία από τις ωραιότερες παραστάσεις του Διονύσου σε αυτή τη αττική κύλικα του 540-530 π.Χ., δημιούργημα του αγγειοπλάστη Εξηκία. Ο θεός του κρασιού που γυρίζει τον κόσμο για να διαδώσει τις τελετές του και την καλλιέργεια της αμπέλου είναι ο πρωταγωνιστής μιας από τις πιο πρωτότυπες σκηνές της αγγειογραφίας. Αυτό το «μαγικό» ταξίδι συσχετίζεται μάλιστα με το μυθολογικό επεισόδιο της αιχμαλωσίας του από τυρρηνούς πειρατές κατά τη διαδρομή του από τη Νάξο στη Ικαρία.

Οταν ο θεός, για να τους τιμωρήσει, έκανε το πλοίο να πλημμυρίσει με κρασί, μετέτρεψε τον ιστό σε κληματαριά και ο ίδιος πήρε τη μορφή λιονταριού.

Απόσπασμα από την παρουσίαση που έκανε στο "ΒΗΜΑ" για το βιβλίο της Αρχαιολόγου κας Αλίκης Σαμαρά -Κάουφμαν «Η θάλασσα θεών και ανθρώπων στην αρχαία ελληνική τέχνη» η κα Μαρία Θέρμου. (http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=4&artId=301913&dt=28/11/2009)