Νίκου Παπουτσόπουλου : Τρυφερή ανάμνηση εποχών ελπίδας και προσδοκίας

     Η πρώτη Χριστουγεννιάτικη κάρτ-ποστάλ του John Calcott Horsley                    

Τρυφερή ανάμνηση εποχών ελπίδας και προσδοκίας

Τον Δεκέμβριο του 1843 εμφανίστηκε πρώτη φορά το πρώτο ταχυδρομικό ευχετήριο δελτάριο (κάρτα). Η ανταλλαγή καρτ ποστάλ με τους Έλληνες της διασποράς και τους μετανάστες τις ημέρες των Χριστουγέννων ήταν εντυπωσιακή, αφού αποτελούσε ακόμη μία ευκαιρία επικοινωνίας με συγγενείς και φίλους.

Του Νίκου Παπουτσόπουλου

Τον Δεκέμβριο του 1843, την εποχή που ο Κάρολος Ντίκενς δημοσίευσε τη νουβέλα «Χριστουγεννιάτικη ιστορία» («A Christmas Carol»), που γνώρισε μεγάλη εμπορική επιτυχία, εμφανίστηκε πρώτη, πιθανώς, φορά και το πρώτο ταχυδρομικό ευχετήριο δελτάριο (κάρτα), ένα τρίπτυχο που απεικονίζει στο μέσον ευτυχισμένη οικογενειακή στιγμή με πλούσιο γεύμα, ενώ στις άκρες αποτυπώνεται, σύμφωνα με το αίτημα της εορταστικής περιόδου, το πνεύμα της φιλανθρωπίας, καθώς το βοηθητικό προσωπικό προσφέρει τρόφιμα σε πένητες.

Ο Ντίκενς, επικριτής των ταξικών διακρίσεων της βικτοριανής Αγγλίας, είχε στιγματίσει τη μεγάλη ανέχεια και την πενία, που επιφύλαξε στους λαούς η Βιομηχανική Επανάσταση, το στυγνό πρόσωπο της εργοδοσίας, τις επισφαλείς και επικίνδυνες συνθήκες εργασίας και τις παραβιάσεις των εργασιακών δικαιωμάτων. Στα νεανικά του χρόνια ο Άγγλος λογοτέχνης είχε γνωρίσει τον τρόμο και τον πανικό της απόλυτης πενίας. Με τον εγκλεισμό του πατέρα του στις φυλακές για χρέη εγκατέλειψε αναγκαστικά τις σπουδές του για να εργαστεί σε εργοστάσιο παραγωγής βερνικιών, με απάνθρωπες εργασιακές συνθήκες, τις οποίες με τόλμη περιέγραψε αργότερα στα έργα του. Στη «Χριστουγεννιάτικη ιστορία» ο Ντίκενς καταθέτει τον κεντρικό άξονα της φιλοσοφίας του, όπου αλληλεγγύη και συμπόνια δημιουργούν την ατμόσφαιρα της πραγματικής προσέγγισης των ανθρώπων κατά την εορταστική περίοδο.

Ο Βρετανός καλλιτέχνης Τζον Κάλκοτ Χόρσλεϊ σχεδίασε την πρώτη ευχετήρια κάρτα των Χριστουγέννων ύστερα από πρόταση του διευθυντή του Μουσείου Victoria and Albert σερ Χένρι Κόουλ, ο οποίος συνέλαβε την πρωτότυπη ιδέα να στείλει τις ευχές του με μια εικόνα που να αναδεικνύει ταυτόχρονα με τις στιγμές της οικογενειακής θαλπωρής και ευτυχίας, τα φιλάνθρωπο αισθήματα.

Από τότε και έως τη σύγχρονη ηλεκτρονική εποχή, με τις ευκολίες της παραγωγής και της αποστολής ευχών και εικόνων με τους υπολογιστές και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι ευχετήριες κάρτες των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς κατέκτησαν κυρίαρχη θέση, καθώς αποτελούσαν το μέσο επικοινωνίας και ταυτόχρονα αναπόσπαστο διακοσμητικό στοιχείο των ημερών. Πολλές από αυτές, μαζί με ανάγλυφες ζωγραφιές με σχετικά εορταστικά θέματα, κοσμούσαν επίσης τα νεανικά λευκώματα, τη «ροζ ευαισθησία και τον μπόλικο ρομαντισμό», όπου ομοιοκατάληκτοι στίχοι με περίτεχνο τρόπο γραφής καταδείκνυαν την επιθυμία αποθήκευσης σε «σκληρό δίσκο» τρυφερών αναμνήσεων: «Είναι το λεύκωμα σταυρός κατά της απουσίας/ κατά της λήθης δέησης και κήπος της φιλίας». (Αχ. Παράσχος). Ακόμη και τα γραμματόσημα που συνόδευαν τους ποικιλόσχημους και πολύχρωμους συχνά φακέλους με τον χάρτινο ευχετήριο θησαυρό πρόσφεραν τις ευκαιρίες και το ερέθισμα για τη δημιουργία συλλογής.

Τα αρχικά θέματα των ευχετήριων δελτίων, με τις οικογενειακές στιγμές θαλπωρής και ευτυχίας, την εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού και του αγίου των ημερών (Santa Klauss ή Pere Noell) με δώρα και σάκο εκπλήξεων, ακολούθησαν εικόνες και φωτογραφικά στιγμιότυπα από τα γεγονότα των εποχών και τη ζωή και τα αξιοθέατα των μεγάλων πόλεων της Δύσης. Η ανταλλαγή καρτ ποστάλ με τους Έλληνες της διασποράς και τους μετανάστες τις ημέρες των Χριστουγέννων ήταν εντυπωσιακή, αφού αποτελούσε ακόμη μία ευκαιρία επικοινωνίας με συγγενείς και φίλους, όπου τις στερεότυπες ευχές για το «αίσιον και ευτυχές Νέον Έτος» συνόδευαν οι ειδήσεις και τα «νέα» της οικογένειας.

Εικαστικοί καλλιτέχνες, ζωγράφοι και χαράκτες φιλοτέχνησαν εορταστικές κάρτες με θέματα πρωτότυπα, που απέδιδαν με διαφορετικό ύφος και τεχνοτροπία το κλίμα των καιρών, σύμφωνα με τη διάθεση των ανθρώπων και τις εξελίξεις, και συχνά πρόσθεταν έναν τόνο σάτιρας προκειμένου να λειάνουν τις οξύτητες και να αναθερμάνουν τις προσδοκίες, τα όνειρα και τις ελπίδες για ένα «καλύτερο μέλλον με την ανατολή του πολλά υποσχόμενου Νέου Έτους». Στο πνεύμα αυτό και οι σκιτσογράφοι, που πιστά παρακολουθούσαν τη μαχόμενη δημοσιογραφία, σκιαγραφούσαν με επιτυχία την καθημερινότητα και συχνά πρόσθεταν επίκαιρους στίχους (σχόλια έμμετρα, πολλές φορές): «Δέντρο Χριστουγεννιάτικο με δώρα διαλεκτά/ εν άλλοις λόγοις δηλαδή μ' ανθρώπινα σφακτά» («Ο Ρωμιός», 20/12/1914, με στίχους του Γεωργίου Σουρή, κάτω από σκίτσο του Ηλία Κουμετάκη). Από το ίδιο φύλλο, στην εποχή του Πρώτου Πολέμου, οι πάντοτε επίκαιροι στίχοι του Σουρή: «Τι θανάτου χαροκόπι/ μες στων φώτων την Ευρώπη/ κι αθεράπευτη μανία/ με την ανθρωποκτονία». Ο σκιτσογράφος Ηλίας Κουμετάκης είχε προσπαθήσει να τυπώσει χιουμοριστικά σκίτσα του σε ταχυδρομικά δελτάρια, σύμφωνα με νεανική επιθυμία του. «Έτσι, το 1909, στην Κέρκυρα», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, «επρότεινα στους Αδελφούς Ασπιώτη, οι οποίοι είχαν εκδώσει τότες μια σειρά δελτία με τοπία και τύπους της Κέρκυρας, να εκδώσουν και μία σειρά δικών μου ευθυμογραφικών σκίτσων κερκυραϊκών σκηνών, που είχα ετοιμάσει επί τούτου.

Έπειτα από κάμποσα χρόνια ο εκδότης Γ. Παπαδημητρίου (ο οποίος τότε μαζί με τον ευθυμογράφο Δ. Γιαννουκάκη, γιο του καπνοβιομηχάνου Μιχ. Γιαννουκάκη, και τον συγγενή του ζωγράφο Περιβολαράκη, διευθυντή του λιθογραφείου ΕΛΚΑ, εξέδιδε το περιοδικό «Σατιρικό» με το οποίο συνεργαζόμουν), μου εζήτησε να του κάμω μια σειρά από είκοσι πέντε ευθυμογραφικά δελτάρια πάνω σε στίχους του Δ. Γιαννουκάκη. Με την πρόφαση ότι εριψοκινδύνευε, επέτυχε να του τα κάμω σε μια τιμή πάρα πολύ χαμηλή. Εκυκλοφόρησαν κατά τα Χριστούγεννα του 1928 - Πρωτοχρονιά 1929. Άρεσαν πολύ και είχαν καταπληκτική κατανάλωση. Εν τούτοις ο τσιγκούνης ο εκδότης δεν επροθυμοποιήθηκε να μου δώσει ένα συμπλήρωμα της χαμηλής αμοιβής μου. Αυτό μ' ερέθισε και μ' έκανε να επιχειρήσω να γίνω εκδότης και να βγάλω μια σειρά από έξι Πασχαλινά δελτάρια για το επόμενο Πάσχα. Η επιχείρηση πήγε κατά διαβόλου. Τυπώθηκαν με καθυστέρηση, η εποχή ακατάλληλη, τα στιχάκια, που ηθέλησε να μου φτιάξη ο καλός μου φίλος Γ. Φακίρης, διευθυντής τότε του λιθογραφείου Γ. Εργίνου, στο οποίο ετυπώνοντο τα δελτάρια, μάλλον αποτυχημένα».

Μόλις λίγα χρόνια προτού η ηλεκτρονική έξαρση καταργήσει το έθιμο της αποστολής των ευχετήριων καρτών, της επιλογής από μια τεράστια ποικιλία θεμάτων που πρόσφεραν εκδοτικοί οίκοι και των ωρών της μεγάλης αναμονής στα ταχυδρομεία για την έγκαιρη αποστολή, πολλές οργανώσεις, ιδρύματα και φορείς, αλλά και ιδιωτικές εταιρίες είχαν αναθέσει σε γνωστούς καλλιτέχνες τη φιλοτέχνηση των καρτών, όπου παράλληλα με τις στερεότυπες ευχές ήταν απαραίτητη και η προβολή προϊόντων ή υπηρεσιών. Καλλιτεχνικά τυπογραφεία αναλάμβαναν την άψογη εκτύπωση ευχετήριων δελτίων σπάνιας αισθητικής, που αποτελούν μοναδικά έργα τέχνης της τυπογραφίας.

Πολλοί επίσης καλλιτέχνες είχαν προσφέρει πρωτότυπα έργα τους σε συλλόγους και ιδρύματα και οργανώσεις που φροντίζουν άτομα με ειδικές ανάγκες και προσπαθούν με κάθε τρόπο να ανακουφίσουν τον πόνο των αναξιοπαθούντων, προκειμένου να αποσταλούν ευχετήριες κάρτες -και χειροποίητες συνθέσεις, συχνά- και να αναθερμάνουν τα φιλάνθρωπο αισθήματα του κόσμου ιδιαίτερα τις ημέρες των εορτών του χειμώνα, όπου πρυτανεύει πνεύμα κατανόησης και της αλληλεγγύης.

Κυριακάτικη δημοκρατία