E. L. WOODWARD : Γιατί διαβάζουμε Ιστορία;

Γιατί διαβάζουμε   Ιστορία;

Μια ενδιαφέρουσα ερώτηση

Του  E. L. WOODWARD* 

ΠΡΙΝ ΛΙΓΑ χρόνια έμενα σ' ένα μικρό Ιταλικό ξενοδοχείο και έτρωγα στο ίδιο τραπέζι μ’ έναν ευχάριστο Αμερικανό κληρικό. Ταχτικά του πρόσφερα ένα ποτήρι κρασί, μα αυτός ποτέ δε δεχόταν να πιει. Μια μέρα μου είπε: «Μπορώ να σας ρωτήσω κάτι; Γιατί πίνετε αυτό τό κρασί:» Εγώ του απάντησα «Το πίνω γιατί μ’ αρέσει». Με κοίταξε με έκπληξη και μου είπε : «Είστε ο πρώτος άνθρωπος πού μου δίνει μια τόσο ειλικρινή απάντηση».

Αυτή η παρατήρηση μ’ έκανε να σκεφτώ άλλα πράγματα· αν τύχαινε να με ρωτήσει «γιατί ασχολείστε με την ιστορία;» Θα ξαναπαντούσα «γιατί μ' αρέσει». Θα θεωρούσε και τότε επαρκή την απάντηση μου; Για ποιο λόγο, αλήθεια, η κοινωνία με υποστηρίζει όταν μελετώ Ιστορία; Μήπως γιατί υπάρχουν πολλοί άνθρωποι στους οποίους απλώς «αρέσει» και γι’ αυτό ακριβώς νομίζουν πώς οποίος ασχολείται με την ιστορία είναι άξιος για υποστήριξη; Ή με κοροϊδεύουν και πρέπει να μελετούμε την ιστορία για κανένα βαθύτερο σκοπό πού μου διαφεύγει; άραγε η μελέτη της Ιστορίας ωφελεί;

Ξέρω πώς μερικοί άνθρωποι θα χαρακτήριζαν την ιστορία σαν ένα οδηγό για τα σημερινά γεγονότα. Θυμάμαι πώς κάποτε εξέταζα στην ιστορία μερικούς φλογερούς και καλά μελετημένους νέους. Ρώτησα τον πρώτο γιατί σπούδαζε ιστορία. «Γιατί», μου απάντησε, «η γνώση του παρελθόντος είναι πράγμα απαραίτητο για την κατανόηση του παρόντος». Την ίδια ερώτηση έκανα και στο δεύτερο και πήρα την ίδια απάντηση. Και ο τρίτος και ο τέταρτος μου είπαν τα ίδια. Όταν μπήκε στην αίθουσα για να εξεταστεί o πέμπτος, θέλησα ν' αλλάξω την ερώτηση και του είπα:

«Νομίζετε πώς η γνώση του παρόντος είναι απαραίτητη για την κατανόηση του παρελθόντος;» Εκείνος τότε μου έριξε μια ματιά σα να ήθελε να μου δώσει να καταλάβω πώς είπα κάτι πού δεν ήταν σωστό- ωστόσο πολλοί απ' τους μεγαλύτερους ιστορικούς έχουν δώσει καταφατική απάντηση σ' αυτή μου την ερώτηση. Μάλιστα ο Gibbon έγραψε για τη λιγόχρονη στρατιωτική του υπηρεσία πως «ο λοχαγός των Γρεναδιέρων του Hampshire θα χρησίμευε πολύ στον ιστορικό πού θα μελετούσε την ιστορία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας». Ακόμα ένας διάσημος Γάλλος ιστορικός πού χρημάτισε για λίγα χρόνια πρωθυπουργός της Γαλλίας είπε πως πριν να αποκτήσει κάποια πείρα από το κυβερνητικό έργο δεν είχε καταλάβει το μεγαλείο του Ναπολέοντα.

Υπάρχει λοιπόν λόγος να μελέτα κανείς το παρελθόν αν θέλει να κατανοήσει το παρόν; Γιατί να μην αφήσει κατά μέρος τις σημειώσεις και τα αρχεία και να μελετήσει τους ανθρώπους και όχι τα βιβλία; Ή αν θέλει να διαβάζει βιβλία πλάι στη φωτιά τη νύχτα, γιατί να μη διαλέξει βιβλία γραμμένα με βαθειά κατανόηση των ανθρώπων, όπως π.χ. τα έργα του Σαίξπηρ; Ποιο ιστορικό βιβλίο μπορεί να πει περισσότερα για τα ανθρώπινα πράγματα ή την ανθρώπινη μοίρα — κι’ ακόμα για τον ίδιο σου τον εαυτό —από τα σπαρακτικά λόγια της Κλεοπάτρας όταν άκουσε το θάνατο του Αντώνιου: «Δεν έμεινε πια τίποτα σ’ αυτό τον κόσμο κάτω απ' το διαβατικό φεγγάρι», ή απ’ τα λόγια πού λέει ο Μάκβεθ στο τέλος της περιπέτειας, πού τον οδήγησε στο έγκλημα και την καταστροφή:

«Τό αύριο, τό αύριο, τό αύριο...... Κι’ όλες οι μέρες  πού  πέρασαν ήτανε  για  να  δείξουν στους τρελούς το σκονισμένο δρόμο του θανάτου.» Μπορεί να διαβάσεις εκατό βιβλία για την  Ιταλική  αναγέννηση, και όμως όλα αυτά τα βρίσκεις συγκεντρωμένα σε δυο γραμμές του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας:

«Τ’ άστρα της νύχτας σβήσανε, και η χαρούμενη μέρα μες στις θαμπές βουνοκορφές στέκεται τώρα ανάλαφρη.» Όλα αυτά είναι αληθινά, υπάρχουν όμως κι’ άλλα πράγματα πού μας δίνει η ιστορία συγκεντρωμένη έρευνα των διανοουμένων— για να κατανοήσουμε το παρόν. Και αυτά τα ίδια τα έργα του Σαίξπηρ γίνονται πιο αληθινά αν γνωρίζουμε την εποχή πού διαδραματίστηκαν. Αν ξέρεις την εποχή, μαθαίνεις ένα σωρό πράγματα σχετικά με τον τρόπο της ζωής των Εγγλέζων του τέλους του 16ου αιώνα: τη διοίκηση της χώρας, τη θέση της Αγγλίας στην Ευρώπη, τη σημασία των τελευταίων θρησκευτικών μεταρρυθμίσεων, το επίπεδο της διανόησης και την οργάνωση του εμπορίου. Η προσπάθεια της κατανόησης μιας εποχής απομακρυσμένης από την εποχή μας είναι αυτό καθ’ εαυτό ενα είδος απελευθέρωσης του μυαλού, μια επέκταση της πείρας, μια διαφυγή από την τυραννία του άμεσου παρόντος. Αλλά και αν δεν καταλάβουμε όλη την εποχή, η απλή γνώση των γεγονότων του παρελθόντος έχει αξία και μερικές φορές μάλιστα μεγάλη πρακτική αξία.

Η ιστορία ασχολείται τόσο με το περιβάλλον των ανθρώπων όσο και με τους ανθρώπους σαν άτομα, με τη μελέτη των θεσμών όσο και με τα γεγονότα. Είναι αδύνατο να συλλάβουμε τη σημασία του Κοινοβουλίου στη σημερινή εθνική ζωή αν δε γνωρίζουμε την αφορμή της δημιουργίας και της εξέλιξης του θεσμού της αντιπροσώπευσης του λαού· έχει πραγματική σημασία να πληροφορηθούμε ως ποιο σημείο η διατήρηση και η διαμόρφωση του Αγγλικού Κοινοβουλίου είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς ιστορικών γεγονότων πού οφείλονται πρώτα απ’ όλα στις παραχωρήσεις των βασιλέων πού ήτανε από τη καταγωγή τους πιο πολύ Νορμανδοί και Γάλλοι. Όταν μελετάς έναν θεσμό εξελικτικά, μελετάς πάντα μια μεταβολή : «Τα χρόνια οργώνουν τη γη σα μεγάλα μαύρα βώδια.» Από πρακτική άποψη δεν αρκεί να δεχτούμε τη γενική ρευστότητα των πραγμάτων. Όποιος θέλει να παρακολουθήσει την πορεία της μεταβολής —και η ανθρώπινη πράξη δεν μπορεί να είναι τίποτα περισσότερο —θα κάνει σωστά αν κοιτάξει για μια στιγμή το ρεύμα του παρελθόντος και να δει πως φτάσανε να γίνουν τα πράγματα όπως είναι σήμερα. Ο ιστορικός θα πέσει έξω αν νομίσει πως το παρόν δεν είναι παρά μια προώθηση του παρελθόντος προς τα μπρος· ωστόσο οι άνθρωποι πού δεν έχουν ιστορικές γνώσεις ξεχνούν πως αυτό πού ονομάζουμε παρόν δεν είναι παρά μια στιγμή στον ατέλειωτο κύκλο της μεταβολής Οι άνθρωποι μιλούν για ορισμένους θεσμούς σαν αυτοί οι θεσμοί να υπήρχαν από πάντα, και σάνα ου μεταβολές πού θέλουν να κάνουν θα είναι κάτι το μόνιμο. Μια τέτοια ιδέα έχει το «καπιταλιστικό σύστημα» για «το εθνικό καθεστώς». Κανένας απ' αυτούς τους θεσμούς του περιβάλλοντος μας δεν είναι πολύ παλιός.

Καθένας απ' αυτούς δημιουργήθηκε από κάποιους ιστορικούς λόγους. Δεν είναι εύκολο να ανακαλύψουμε η ν" απομονώσουμε αυτούς τους λόγους, αλλά μόνο να διαπιστώνουμε συχνά την πορεία της εξέλιξης τους έστω και αν η εξήγηση της είναι αδύνατη.

"Αν πάλι από το άλλο μέρος η ιστορία μας δείχνει πως στο πολιτικό ή κοινωνικό μας περιβάλλον τίποτα δεν έχει κάποιο στοιχείο μονιμότητας, πρέπει να συμπεράνουμε πως δεν μπορούμε να βρούμε σε καμιά εποχή ούτε  κοντινή   ούτε μακρινή, κάτι το αμετάβλητο.

Άραγε το μόνο πού μας διδάσκει η ιστορία — έκτος από τις γνώσεις για ορισμένα γεγονότα —είναι αυτή η αδιάκοπη μεταβολή; Μεταβολή χωρίς βελτίωση; Η σπουδή της ιδέας της προόδου μέσα στην ιστορία είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες μελέτες πού μπορεί να αναλάβει ένας ιστορικές. Σε όλους τους αιώνες της ιστορίας πού είναι γνωστοί από γραπτά μνημεία, οι άνθρωποι ονειρεύονταν σαν κάτι περασμένο και πολύ μακρινό, μια χρυσή εποχή όπου οι θεοί περπατούσαν στη γη. Ωστόσο η ιδέα πως το μέλλον μπορεί να είναι καλύτερο από το παρελθόν, είναι πάντα ζωντανή στην ανθρώπινη σκέψη. Μήπως αυτή   η   ιδέα  είναι  λαθεμένη; Μπορεί η ιστορία να δώσει μια συγκεκριμένη, μαρτυρημένη απάντηση σ' αυτό το σημείο; Πρέπει να πούμε ότι οι γνώμες των συγχρόνων ιστορικών δεν συμφωνούν σ' αυτό το βασικό ζήτημα.

Γενικά, οι περισσότεροι σύγχρονοι Άγγλοι ιστορικοί έχουν παραδεχτεί την ιδέα της προόδου — όχι με την έννοια του εκφυλισμού— άλλα σα μια σταθερή κίνηση για κάτι καλύτερο. Στην πολιτική βλέπουν την πρόοδο στον έλεγχο της δύναμης· αυτό π.χ. παραδεχόταν ο λόρδος Acton. Σε όλους είναι γνωστά τα λόγια του: «κάθε δύναμη διαφθείρει· και η απόλυτη δύναμη, διαφθείρει απόλυτα.» Η πρόοδος λοιπόν στην πολιτική με την έννοια της βελτίωσης πρέπει να ερμηνευτεί σαν μια αύξηση της ελευθερίας: δηλαδή σαν ένας περιορισμός της κυριαρχίας των ανθρώπων πάνω σε άλλους ανθρώπους.

Εγώ συμφωνώ με τον Acton, αλλά θα έδινα περισσότερη σπουδαιότητα στην υλική πρόοδο, σα μια απαραίτητη προϋπόθεση της προόδου σε μια πιο ευγενική μορφή. Έχει γίνει μόδα στις πιο εύπορες τάξεις να απολαμβάνουν κάθε υλική πρόοδο· αυτή η μόδα σαν όλες τις άλλες είναι κάτι το επιπόλαιο. Είναι αληθινά σωστό πως η υλική πρόοδος μπορεί να οδηγήσει σε κακά αποτελέσματα — η επισφράγιση αυτής της αλήθειας μας δόθηκε απ' τους Γερμανούς· ωστόσο είναι το ίδιο αληθινό, πως χωρίς αυτή την πρόοδο — χωρίς τη σειρά των ανακαλύψεων και εφευρέσεων πού άρχισαν με την υποταγή της φωτιάς και τη χρήση του τροχού — η ζωή θα ήταν όπως λέει ο Hobbes, «έρημη, φτωχή, βάρβαρη, τιποτένια, σύντομη».

Είπα σχεδόν όλα όσα ένας ιστορικός μπορεί να πει απαντώντας στις ερωτήσεις πού γίνονται καμιά φορά για το σκοπό της ζωής πάνω σ' αυτόν τον πλανήτη. Θα μπορούσα να προσθέσω πως η πορεία της εξακριβωμένης ιστορίας —όσο και αν είναι μικρή —μας δείχνει φανερά πόσο ακριβά πληρώνεται κάθε παράβαση του ηθικού νόμου. Στην ιστορία των εθνών και του πολιτισμού ο Θεός δεν ξεγελιέται.

Θα μπορούσα να προχωρήσω κι' άλλο, ωστόσο θα είχα να πω συλλογισμούς το περισσότερο, παρά μια πραγματικότητα πού θα μπορούσα να αποδείξω. Άρχισα λέγοντας πως διαβάζω ιστορία επειδή μου αρέσει. Γιατί μου αρέσει; Για πολλούς λόγους κι’ απ' αυτούς ίσως πολλοί δεν είναι αξιόλογοι. Διαβάζω από απλή περιέργεια. Όταν διασχίζω τους δρόμους του Λονδίνου, θέλω να ξέρω γιατί το Pall Mall λέγεται Pall Mall. Ποιος ήταν ο Somerset πού γι’ αυτόν έγινε το Somerset House. Ποιο μοναστήρι έδωσε το άνομα του στο Covent Garden. Μου αρέσει το σύστημα της ιστορικής έρευνας, πού θα το έλεγα γαλήνιο ερεθισμό της διανοητικής ανακάλυψης.

Μου φαίνεται, νομίζω, ότι υπάρχει και ένας άλλος λόγος πού αισθάνομαι τόσο μεγάλη επιθυμία για να γνωρίσω το παρελθόν. Η προσπάθεια του ιστορικού να ανακαλύψει το παρελθόν, μου φαίνεται ότι εξυψώνει την προσωπικότητα του καθώς προχωρεί στο έργο του· μια προσωπικότητα όμως περιορισμένη σε τόπο και χώρο. Λίγα χρόνια πριν παρακολουθούσα την επιδιόρθωση ενός κτιρίου του 15ου αιώνα και ανακάλυψα πως σ’ ένα μέρος του τοίχου η λάσπη είχε ενισχυθεί με άχυρα. Τα άχυρα ήταν ακόμα εκεί και τα κρατούσα μέσα στα χέρια μου ξερά πια, από το θέρισμα ενός καλοκαιριού εδώ και 500 χρόνια. Ένα θέρισμα πού είχε γίνει από ανθρώπους πού είχαν ακούσει με τ’ αυτιά τους τα νέα του Agincourt· αυτοί οι θεριστές και οι χτίστες ήταν πεθαμένοι πριν πολλά χρόνια: ωστόσο μπροστά στα μάτια μου είχα τον καρπό, μπροστά στα μάτια μου είχα τη δουλειά τους.

Μέσα στις γνώσεις μου για το παρελθόν της Αγγλίας αυτή η χούφτα τα σταχτόμαυρα άχυρα, έγινε για μένα ένα σύμβολο. Δε μπορώ να εκφράσω πιο καθαρά τη μορφή του παρά λέγοντας «ένα σύμβολο της εκμηδένισης του χρόνου» — ένα σύμβολο αν θέλετε, πού δείχνει αυτή την αιώνια μεταβολή κι’ αυτό το αιώνιο ταίριασμα πού είναι στην ουσία τους το θέμα της ιστορίας. H ιστορία είναι για μένα ένα είδος ποίησης και διαβάζω ιστορία όπως διαβάζω την ποίηση, γιατί δε μπορώ να κάνω αλλιώς..

 * Sir Ernest Llewellyn Woodward (1890–1971)

Ο Sir Ernest Llewellyn Woodward (1890-1971) ήταν Βρετανός ιστορικός. Σπούδασε στην Σχολή Merchant Taylors και στο Corpus Christi College της Οξφόρδης και μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο έγινε καθηγητής στη σύγχρονη ιστορία και fellow του All Souls College από το 1919 έως το 1944 και συνεργάτης στο New College από το 1922 έως το 1939. Αργότερα ήταν ο Montague Burton καθηγητής Διεθνών Σχέσεων (1944-1947) και στη συνέχεια καθηγητής της σύγχρονης ιστορίας στην Οξφόρδη. Αργότερα δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Princeton στις Ηνωμένες Πολιτείες (1951-1962). Το πεδίο έρευνας και διδασκαλίας του ήταν εντυπωσιακά ευρύ και υπήρξε πολυγραφότατος.  

Ανατύπωση από το  «Listener»

Εκλογή Ιαν. 1946