Dag Hammarskjöld: Ο άνθρωπος που αγωνίστηκε για την ειρήνη και τον ΟΗΕ

Ο Νταγκ Χάμαρσκελντ (Dag Hjalmar Agne Carl Hammarskjöld, 29 Ιουλίου 1905 - 18 Σεπτεμβρίου 1961) ήταν Σουηδός διπλωμάτης, οικονομολόγος και συγγραφέας. Επίσης ήταν ο δεύτερος Γενικός Γραμματέας του Ο.Η.Ε., υπηρετώντας από τον Απρίλιο του 1953 έως το θάνατό του σε αεροπορικό δυστύχημα το Σεπτέμβριο του 1961. Βραβεύτηκε μετά θάνατον με Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης (1961).

Dag Hammarskjöld: Ο άνθρωπος που αγωνίστηκε για την ειρήνη και τον ΟΗΕ

Γράφει ο  Γιώργος Μουτσοντέμι

Βλέποντας κανείς την ιστορία του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών, λίγοι ξεχωρίζουν για τη δράση τους, τον χαρακτήρα τους, τις επιτυχίες και την κληρονομιά που άφησαν πίσω τους. Ένας από αυτούς είναι ο Σουηδός Dag Hammarskjöld, ο δεύτερος και νεότερος σε ηλικία (47 ετών) Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ, ο οποίος έδωσε προσωπικό αγώνα υπέρ της ειρήνης, και μετεξέλιξε τον Οργανισμό με τις ιδέες και τη δράση του. Δυστυχώς, η θητεία του έληξε πρόωρα, αφού σκοτώθηκε το 1961, κατά την προσπάθειά του να υπογραφεί ανακωχή στην κρίση του Congo.

Η ιδιοσυγκρασία του Hammarskjöld και ο ΟΗΕ “στην υπηρεσία της διεθνούς κοινωνίας”

Η θητεία του Dag Hammarskjöld ξεκίνησε σε μία ταραγμένη για τη διεθνή σκηνή εποχή, εν μέσω Ψυχρού Πολέμου, τον Απρίλιο του 1953, μετά την παραίτηση του πρώτου Γενικού Γραμματέα, Trygve Lie, και έπειτα από πολύμηνες διαπραγματεύσεις (Lipsey, 2013).

Για τον Dag Hammarskjöld τα Ηνωμένα Έθνη ήταν ένας οργανισμός στην υπηρεσία της διεθνούς κοινωνίας (Troy, 2010), ένα πείραμα προς την κατεύθυνση μίας υψηλότερης μορφής διεθνούς κοινότητας και, επομένως, για εκείνον ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών είχε συνταγματικό χαρακτήρα (Carsten & Henning, 2014). Στις ετήσιες αναφορές του ως Γραμματέας μίλησε πρώτος για έννοιες πρωτοποριακές, όπως η ακεραιότητα και η ουδετερότητα, αλλά και έννοιες όπως η συνδιαλλαγή, η μεσολάβηση και οι καλές υπηρεσίες, που είναι πια καθιερωμένες και από τη θεωρία ως διπλωματικές μέθοδοι ειρηνικής επίλυσης διαφορών (Ρούκουνας, 2015). Αυτές οι αξίες και οι έννοιες τον ακολούθησαν καθ’ όλη τη διάρκεια της θητείας του, σε κάθε κρίση που προέκυψε.

 Ένα από τα χαρακτηριστικότερα αποφθέγματα του Hammarskjöld, “ο ΟΗΕ δεν δημιουργήθηκε για να οδηγήσει την ανθρωπότητα στον παράδεισο, αλλά να τη σώσει από την κόλαση”.

Όσον αφορά στα παραπάνω, θεωρείται πως είναι απόρροια της πνευματικότητάς του και της πίστης του πως η ενασχόληση με τα κοινά και τη δημόσια -ή, κατ’ αυτόν, διεθνή- υπαλληλία είναι ιερή, και πρέπει να βασίζεται σε ηθικές αρχές – έννοιες που έρχονται σε αντίθεση με τον διακυβερνητικό ή τεχνοκρατικό χαρακτήρα του ΟΗΕ, ο οποίος ειδικά εκείνη την περίοδο, εν μέσω Ψυχρού Πολέμου, αποτελούσε απλώς forum συζήτησης για ζητήματα μη-συγκρουσιακά (Carsten & Henning, 2014). Δείγμα της πνευματικότητάς του αποτελεί το ημερολόγιό του, “Markings”, γεμάτο από προσωπικούς και πνευματικούς προβληματισμούς, που δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατό του, και εκτιμάται ευρέως.

Η ουδετερότητα του Γραμματέα, οι “καλές υπηρεσίες” και η “Shuttle Diplomacy”

Κατά τους πρώτους μήνες της θητείας του, ο Dag Hammarskjöld ασχολήθηκε με διοικητικά ζητήματα, όπως την αναδιοργάνωση της Γραμματείας των Ηνωμένων Εθνών, και την αναπτέρωση του ηθικού των εργαζομένων της, ενώ ταυτόχρονα προσπάθησε να κερδίσει τη συμπάθεια των αντιπροσωπειών των κρατών-μελών.

Η πρώτη πρόκληση ήρθε στα τέλη του 1954, όταν 17 μέλη της πολεμικής αεροπορίας των ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του πολέμου της Κορέας έκαναν αναγκαστική προσγείωση στο έδαφος της Κίνας, όπου και συνελήφθησαν, καταδικάστηκαν και κρατούνταν ως κατάσκοποι. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν μπορούσαν να διαπραγματευτούν την απελευθέρωσή τους μέσω της διπλωματικής οδού, καθώς δεν αναγνώριζαν τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας και, επομένως, η ουσιαστική επικοινωνία κατέστη αδύνατη. Ταυτόχρονα, το ίδιο πρόβλημα υπήρχε και στα όργανα του ΟΗΕ, όπου σε κανένα από αυτά δεν εκπροσωπούταν η κυβέρνηση του Πεκίνου, αλλά εξακολουθούσε να κατέχει τη θέση της η κυβέρνηση της Ταϊβάν. Μπροστά σε αυτό το αδιέξοδο η Γενική Συνέλευση ζήτησε από τον Γενικό Γραμματέα να επιδιώξει την απελευθέρωση των κρατουμένων, αποστολή αρκετά δύσκολη λόγω των παραπάνω συνθηκών, και του γεγονότος πως οι δυνάμεις του ΟΗΕ πολέμησαν εναντίον των Κινέζων στον πόλεμο της Κορέας.

Έχοντας αυτά τα δεδομένα υπόψιν, ο Dag Hammarskjöld έστειλε τηλεγράφημα στον Κινέζο Πρόεδρο, δηλώνοντάς του την επιθυμία του να συναντηθούν αυτοπροσώπως, όχι όμως λόγω της σύστασης της ΓΣ (Γενική Συνέλευση), αλλά λόγω των ανεξάρτητων υποχρεώσεων και αρμοδιοτήτων του ΓΓ (Γενικός Γραμματέας), οι οποίες απορρέουν από τον Χάρτη.

 O Dag Hammarskjöld με τον Κινέζο Πρόεδρο, Zhou Enlai.

Λίγες μέρες μετά, ο Κινέζος Πρόεδρος τον κάλεσε στο Πεκίνο. Οι διαπραγματεύσεις εκεί κράτησαν δύο εβδομάδες, συνεχίστηκαν για μήνες εξ αποστάσεως, έως ότου απελευθερώθηκαν όλοι οι αιχμάλωτοι την 29η Ιουλίου, τη γενέθλια μέρα του Hammarskjöld, ως δώρο από τον Κινέζο Πρόεδρο. Η μέθοδος αυτή κατά την οποία ο ΓΓ ασχολείται προσωπικά με την επίλυση κρίσεων ονομάστηκε “Peking Formula” (Urquhart, 2014).

Οι καλές του, όμως, υπηρεσίες δεν περιορίστηκαν στην παραπάνω κρίση. Ήταν επίσης έντονες στη Μέση Ανατολή και στην Αφρική, όπου με όχημα τη “Shuttle Diplomacy” -δηλαδή την άμεση, εντατική, διαμεσολαβητική με αλλεπάλληλες διαπραγματεύσεις και επισκέψεις διπλωματία (Lenczowski, 1990)- συνέβαλε στην τήρηση και στήριξη της Συμφωνίας Ανακωχής μεταξύ Ισραήλ και Αραβικών Κρατών και στην προώθηση ειρηνικής συνύπαρξης.

Η κρίση του Suez και η πρώτη Ειρηνευτική Επιχείρηση των Ηνωμένων Εθνών

Κατά τον Ψυχρό Πόλεμο υπήρχε συνεχώς η ανησυχία πως μία περιφερειακή κρίση θα προκαλούσε την πυρηνική σύγκρουση μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων. Γι’ αυτόν τον λόγο ο Dag Hammarskjöld συνέχιζε να αναπτύσσει με κάθε ευκαιρία τις δράσεις του Οργανισμού, ώστε να αποφύγει την αδράνειά του λόγω των διαφωνιών των κρατών.

Φτάνοντας στο 1956, ο στρατηγός Nasser, Πρόεδρος της Αιγύπτου, εθνικοποίησε τη Διώρυγα του Suez – κάτι που προκάλεσε τη σφοδρή αντίδραση και εισβολή του Ισραήλ, της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας στην Αίγυπτο. Παρά τη στρατιωτική νίκη των δυνάμεων αυτών, η πολιτική νίκη άνηκε στην Αίγυπτο και, ταυτόχρονα, σηματοδοτήθηκε το τέλος της “ισχυρής” Μεγάλης Βρετανίας (Pearson, 2003).

 Η άφιξη των μελών της πρώτης Ειρηνευτικής Επιχείρησης των Ηνωμένων Εθνών, της UNEF, στην Αίγυπτο, 1956. (Από: David Lees/Getty Images)

Η κρίση του Suez -όπως έχει μείνει γνωστή η παραπάνω σύγκρουση- έδωσε την ευκαιρία στον Dag Hammarskjöld να δημιουργήσει την πρώτη Ειρηνευτική Επιχείρηση των Ηνωμένων Εθνών, την UNEF (United Nations Emergency Force) (Urquhart, 2014). Το ιδιαίτερο σε αυτήν την πρωτοβουλία είναι το γεγονός πως οι Ειρηνευτικές Επιχειρήσεις δεν προβλέπονται από τον Χάρτη και, ακόμη, το γεγονός ότι για να συσταθεί αυτή η αποστολή χρησιμοποιήθηκε το ιστορικό πια Ψήφισμα 377/1950 της ΓΣ, το “Ενωμένοι για την Ειρήνη”, με το οποίο η ΓΣ αναλαμβάνει την αρμοδιότητα μίας κρίσης όταν το Συμβούλιο Ασφαλείας έχει μπλοκάρει (UN, 1950).

Το “σημαντικό” Congo, το τέλος και η κληρονομιά του

Μετά το ξέσπασμα επανάστασης, το Congo τον Ιούνιο του 1960 κέρδισε την ανεξαρτησία του από το Βέλγιο. Έπειτα από εκλογές, η εξουσία πήγε στον ηγέτη της επανάστασης, Patrice Lumumba, που ίδρυσε τη Δημοκρατία του Congo. Την προσπάθεια ανάκαμψης και δημιουργίας σταθερότητας του κράτους διατάραξε η παραμονή των βελγικών στρατευμάτων, το πραξικόπημα του Mobutu Sese Seko και η επακολουθήσασα δολοφονία του Lumumba, o οποίος στηριζόταν από τους Σοβιετικούς (Χουλιάρας & Πετρόπουλος, 2015).

Το Συμβούλιο Ασφαλείας και ο Dag Hammarskjöld σύστησαν Ειρηνευτική Επιχείρηση, την ONUC (Opération des Nations Unies au Congo) στην προσπάθειά τους να διαχειριστούν αυτή την κρίση που, κατά τον Hammarskjöld, ήταν η “ευκαιρία” του ΟΗΕ να δείξει στον πληθυσμό της Αφρικής ότι είναι σε θέση να τους βοηθήσει να ανεξαρτητοποιηθούν και να αναπτυχθούν (Melber, 2012). Ο Οργανισμός βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση, αφού η κρίση του Congo κατέληξε να γίνει ένα ακόμα μέτωπο του Ψυχρού Πολέμου. Ως αποτέλεσμα, μάλιστα, της στήριξης διαφορετικών πλευρών στον Εμφύλιο, ο Nikita Khrushchev ζήτησε την παραίτηση του Hammarskjöld και την αντικατάστασή του από Τρόικα τριών ανδρών με veto, προερχόμενοι από το Δυτικό, το Ανατολικό και το Αδέσμευτο block. Ο ΓΓ αρνήθηκε και δήλωσε πως δεν θα αφήσει τη Γραμματεία να μπλοκάρει όπως και τα υπόλοιπα όργανα (Urquhart, 2014).

 Η άφιξη του Dag Hammarskjöld λίγες μέρες πριν τον θάνατό του, και η συνάντησή του με τον Joseph Mobutu.

Τον Σεπτέμβριο του 1961 ο Γενικός Γραμματέας του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών ταξίδεψε για τέταρτη φορά στην επαρχία της Katanga, προκειμένου να διαπραγματευθεί ανακωχή ανάμεσα στους αντάρτες και στις δυνάμεις του ΟΗΕ. Το αεροσκάφος που τον μετέφερε έπεσε στη Βόρεια Ροδεσία (σημερινή Ζάμπια), και όλοι οι επιβάτες του σκοτώθηκαν*. Υπάρχουν ενδείξεις ότι το αεροπλάνο καταρρίφθηκε. Ο πρώην Πρόεδρος των ΗΠΑ, Harry Truman, δήλωσε ότι “τον σκότωσαν, ενώ ήταν κοντά στο να πετύχει κάτι” (Doward, 2016). Πιο πρόσφατα, υποστηρίχθηκε ότι ο Dag Hammarskjöld υπήρξε θύμα μιας συνωμοσίας στην οποία συμμετείχαν εταιρείες που δραστηριοποιούνταν στην εξόρυξη χαλκού στην Katanga, όπως η βελγική Union Minière (Hughes, 2001). Καθώς τελευταία προέκυψαν νέα στοιχεία, τον Μάρτιο του 2015 ο τότε ΓΓ του ΟΗΕ, Ban Ki-moon, ανέθεσε σε μια ανεξάρτητη επιτροπή εμπειρογνωμόνων την επανεξέταση των συνθηκών του πρόωρου θανάτου του Hammarskjöld (Feeney, 2015).

 Τα συντρίμμια του αεροπλάνου που επέβαινε ο Γενικός Γραμματέας.

Παρά, λοιπόν, τη σύντομη ζωή του, ο Dag Hammarskjöld μέσα σε μία δύσκολη εποχή, με τον ΟΗΕ να έχει παραλύσει, κατάφερε με τις ικανότητες και τη δημιουργικότητά του όχι μόνο να δώσει φωνή στη Γραμματεία, αλλά και να ανανεώσει τον ρόλο και τις δράσεις της. Δημιούργησε νέες μεθόδους διαχείρισης κρίσεων και διατήρησης της ειρήνης, όπως οι Ειρηνευτικές Επιχειρήσεις, η “ήσυχη” και άμεση διπλωματία, και η παρουσία του ΟΗΕ σε κάθε περιοχή του κόσμου.

Η ταύτιση και σύνδεσή του με τις αρχές και τους σκοπούς των Ηνωμένων Εθνών είναι η σημαντικότερη κληρονομιά που άφησε πίσω του – κάτι το οποίο μέχρι και σήμερα αποτελεί σημείο αναφοράς για την επιλογή του Γενικού Γραμματέα. Τέλος, η φράση “Leave it to Dag” που ακουγόταν στους διαδρόμους των γραφείων του ΟΗΕ αποτελεί δείγμα για την επιτυχία του, την καλή του σχέση με τους αντιπροσώπους των χωρών, και την εμπιστοσύνη που του έδειχναν για τη διαχείριση των προβλημάτων του κόσμου.

Πηγές:

• Carsten, S. & Henning, M. (2014). Human security and ethics in the spirit of Dag Hammarskjöld: An introduction. Στο: S. Carsten & M. Henning, επιμ. Peace Diplomacy, Global Justice and International Agency – Rethinking Human Security and Ethics in the Spirit of Dag Hammarskjöld. s.l.:Cambridge University Press, pp. 1 – 32.

• Doward, J. (2016). UN to pursue further inquiry into death of Dag Hammarskjöld. https://www.theguardian.com/world/2016/dec/03/un-to-pursue-further-inquiry-into-death-of-dag-hammarskjold

• Feeney, N. (2015). U.N. to Reopen Probe Into 1961 Plane Crash That Killed Former Chief. http://time.com/3746875/united-nations-secretary-general-dag-hammarskjold/

• Hughes, M. (2001). The Man Who Killed Hammarskjöld? London Review of Books, 9 Aug., pp.32–33.

• Lenczowski, G. (1990). American Presidents and the Middle East. s.l.:Duke University Press.

• Lipsey, R., 2013. Possibility Never Touched Upon. Στο: Hammarskjöld, A Life. Ann Arbor, Michigan: The University of Michigan Press, pp. 113-133.

• Melber, H. (2012). Dag Hammarskjöld, the United Nations and Africa. Review of African Political Economy, 39(131), pp.151–159.

• Pearson, J. (2003). Sir Anthony Eden and the Suez crisis: reluctant gamble. Basingstoke [England] ; New York: Palgrave Macmillan.

• UN. (1950). The General Assembly of the United Nations, Fifth Session. 377/1950 – Uniting For Peace. Νέα Υόρκη, s.n.

• Troy, J. (2010). Dag Hammarskjöld: An International Civil Servant Uniting Mystics and Realistic Diplomatic Engagement. Diplomacy & Statecraft, 21(3), pp.434–450.

• Urquhart, B. (2014). A beacon of hope – Dag Hammarskjöld and the United Nations. Στο: S. Carsten & M. Henning, επιμ. Peace Diplomacy, Global Justice and International Agency – Rethinking Human Security and Ethics in the Spirit of Dag Hammarskjöld. Ann Arbor: Cambridge University Press, pp. 43-50 .

• Ρούκουνας, Ε. (2015). Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. 2η Έκδοση επιμ. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.

• Χουλιάρας, Α. & Πετρόπουλος, Σ. (2015). Η Αφρική και οι άλλοι. Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών.

Published in Διπλωματία & Πολιτική, Ιστορία & Στρατηγική

https://powerpolitics.eu/γιώργος-μουτσοντέμης-2-12-δισι-νταγκ-χάμ/

* Ο θάνατος του Νταγκ Χαμαρσκελντ

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Στις 18 Σεπτεμβρίου του 1961 ο γενικός γραμματέας του Ο.Η.Ε. Νταγκ Χάμαρσκελντ σκοτώθηκε μαζί με 13 συνεπιβάτες του, όταν το αεροσκάφος που τον μετέφερε από τη Λεοπολντβίλ (σημερινή Κινσάσα στο Κονγκό) προς την πόλη Ντόλα της Βόρειας Ροδεσίας, όπου θα συναντούσε τον Μωυσή Τσόμπε, συνετρίβη σε δασώδη περιοχή κοντά στα σύνορα Κονγκό-Ροδεσίας.

Τα ακριβή αίτια του δυστυχήματος δεν έγιναν ποτέ γνωστά, παρόλο που η εκδοχή της κατάρριψης του αεροσκάφους διατυπώθηκε επανειλημμένα. Ύστερα από συζητήσεις και διαξιφισμούς στον Ο.Η.Ε., προσωρινός γενικός γραμματέας εκλέχθηκε ο Βιρμανός Ου Θαντ, ο οποίος τον επόμενο χρόνο μονιμοποιήθηκε.

Ο θάνατος του Νταγκ Χάμαρσκελντ αποτέλεσε το θέμα του ντοκιμαντέρ με τίτλο "Πολιτικές δολοφονίες: Νταγκ Χάμαρσκελντ" (Political assassinations: Dag Hammarskjold), σκηνοθεσίας του Χανς Ρούντγκερ Μίνοου, και του βιβλίου "Ποιος σκότωσε τον Χάμαρσκελντ" (2011) της Βρετανίδας ερευνήτριας Σούζαν Γουίλιαμς.