Τάκη Καμπύλη : Φωνές και «φωνές» από το 1821

Φωνές και «φωνές» από το 1821

Του Τάκη Καμπύλη 

 «Όταν έφτασαν τα πρώτα νέα στη Σμύρνη για την επανάσταση στον Μοριά, μέναμε στον Κουκλουτζά (σ. σ. χωριό με αμιγώς ελληνικό πληθυσμό σε απόσταση «μίας ώρας με τα πόδια» από τη Σμύρνη). Ο ξάδελφός μας ο γραμματέας ήρθε μία μέρα και μας ενημέρωσε. Δεν μπορούσα να κρύψω τη χαρά μου. Η χαρά των φίλων μας όταν έμαθαν τα νέα ήταν μεγάλη, (…) αν και είχε επικρατήσει η πεποίθηση, η οποία ωστόσο διαψεύστηκε, ότι οι Έλληνες της Σμύρνης δεν θα έβλεπαν με καλό μάτι το όλο σχέδιο, λόγω της κατάστασής μας στην Ασία, καθώς και ότι δεν ήμασταν άξιοι εμπιστοσύνης ώστε να μας εμπιστευθούν το μυστικό τους».

Ο Πέτρος Μέγκους (Mengous) ήταν τότε 19 χρόνων. Και μας έδωσε μια μέχρι πρόσφατα μάλλον άγνωστη μαρτυρία για την Επανάσταση του 1821. Η μοναδικότητά της έγκειται επίσης στο γεγονός πως προέρχεται από έναν απλό πολεμιστή - σε αντίθεση με τις μαρτυρίες αξιωματούχων και προεστών της εποχής.

Η μαρτυρία εκδόθηκε στις ΗΠΑ, το 1830, στα αγγλικά. Ένα αντίτυπο (το τελευταίο;) εντοπίστηκε από έναν μικρό (αλλά με αξιόλογες εκδόσεις) εκδοτικό οίκο, το «Ισνάφι» στα Γιάννενα, και θα ξανακυκλοφορήσει στα βιβλιοπωλεία σε μετάφραση του Βαγγέλη Κούταλη.

Ο Μέγκους είχε τύχει καλής μόρφωσης (όχι σε «κρυφό σχολειό»). Ήταν μαθητής στην Ακαδημία των Κυδωνιών, όπου δίδασκε ο Βενιαμίν ο Λέσβιος, ενώ στη Σμύρνη θα έρθει σε επαφή με τον Διαφωτισμό παρακολουθώντας τα κηρύγματα και το διδακτικό έργο του Κωνσταντίνου Οικονόμου. (Αργότερα στη Σμύρνη, η αδελφή του θα παντρευτεί τον Αμερικανό ιεραπόστολο Jonas King, ο οποίος αργότερα στη σύγκρουσή του με την ελλαδική Ορθόδοξη Εκκλησία θα γίνει ο πατέρας της Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας).

Η Οδύσσεια του Πέτρου Μέγκους δεν είναι ομηρική. Είναι πραγματική. Από τη Σμύρνη μέσω Τεργέστης φθάνει στο ελεύθερο Μεσολόγγι του Μαυροκορδάτου, του Μπότσαρη και άλλων. «Στο Μισολόγγι γνωρίστηκα με έναν Γερμανό ονόματι Meyer ο οποίος ήταν άνθρωπος καλλιεργημένος (σ. σ. πρόκειται για τον Ελβετό επαναστάτη Johanan Jacob Meyer, ο οποίος εξέδιδε στο Μεσολόγγι τα Ελληνικά Χρονικά). Γνώρισα επίσης κι ένα Κεφαλλονίτη, ονόματι Ιωάννης, ο οποίος μου μίλησε για όσα είχε δει να συμβαίνουν μετά το ξέσπασμα της επανάστασης στην Βλαχία, από όπου είχε πρόσφατα αφιχθεί».

Σε πολλά σημεία της αφήγησης, ο Πέτρος Μέγκους με τη ματιά του Μικρασιάτη αναδεικνύει λεπτομέρειες που στην πορεία -μετά την Επανάσταση- θα αποδειχτούν καθοριστικές. Θα μιλήσει για τον σκεπτικισμό απέναντι στους Φιλέλληνες με αφορμή τις συχνές (αιματηρές) μονομαχίες μεταξύ τους, έθιμο ακατανόητο στην οθωμανική επικράτεια. Όταν μπαρκάρει στο μπρίκι του Μιαούλη, θα εντυπωσιαστεί από τις πλουμιστές φορεσιές τους και τα όπλα τους, αλλά όχι και από τη γλώσσα και την καταγωγή των Υδραίων (αρβανίτικη). Θα γνωρίσει στο Αργος τον Χατζή-Χρήστο και θα εντυπωσιαστεί από τη ρώμη του αλλά όχι και από τη βουλγαρική καταγωγή του. Ο Βούλγαρος αξιωματικός με πολλούς άλλους Βούλγαρους και Σέρβους θα πολεμήσουν με τους Έλληνες και στη συνέχεια θα εκπροσωπήσει στην Εθνική Συνέλευση Θρακοβούλγαρους και Σέρβους. (Σχετική έρευνα έχει γίνει και από τον Νικολάι Τοντόρωφ - όπως υπέδειξε ο Δημήτρης Σταματόπουλος, που διδάσκει ιστορία στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.)

Στον 19ο αιώνα, η «εθνική ταυτότητα» ήταν μια πολύ ρευστή έννοια. Χωρίς να αμφισβητείται η έννοια της «εθνικής επανάστασης» (όπως λέει χαρακτηριστικά ο Δ. Σταματόπουλος, «όλες οι τάξεις συμμετείχαν στον πόλεμο εναντίον των Τούρκων»), ωστόσο η εκ των υστέρων επίσημη δογματική ανάγνωσή της μόνο συγχύσεις δημιουργεί. Ο γερμανικός ρομαντισμός της πολιτισμικής ενότητας και ο γαλλικός διαφωτισμός της πολιτικής ενότητας ήρθαν σε μία αξιοπερίεργη επιμειξία στα χώματα του Μοριά.

Για παράδειγμα, θα υπενθυμίσει ο Δ. Σταματόπουλος, την κοινή απόφαση Κολοκοτρώνη και Τούρκων προεστών το 1809 (της οποίας την πατρότητα διεκδίκησαν και οι «εχθροί» του, Ι. και Κ. Δηλιγιάννης) για κοινή εξέγερση εναντίον του τοπάρχη Βελή, γιου του Αλή Πασά, και τη δημιουργία ενός εκτελεστικού οργάνου από 12 Ελληνες και 12 Τούρκους και με κοινή σημαία με τον Σταυρό και την Ημισέληνο!

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό παράδειγμα της ρευστότητας της έννοιας «ταυτότητα» ήταν το αστείο που έκαναν οι αλβανόφωνοι ναύτες του Μιαούλη στον Μέγκους, όταν τους ρώτησε πώς και η γλώσσα τους δεν είχε αλφάβητο: «Παλιά τόχαμε γράψει σε αμπελόφυλλο αλλά το έφαγε ένας γάιδαρος».

Ακόμη και στο θέμα της θρησκείας υπήρξε αξιοσημείωτη συζήτηση. Ο Κοραής (όπως αναφέρει η Ελπίδα Βόγλη - διδάσκει στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο) με αφορμή τους Εβραίους είχε προτείνει να μην αποκλειστούν οι διαφορετικού θρησκεύματος πολίτες από το νέο ελληνικό κράτος.

Ο ιστορικός Λάμπρος Μπαλτσιώτης θυμίζει: «Το πρώτο ελληνικό κράτος ήταν (και) συνταγματικά το κράτος των χριστιανών και μάλιστα των ορθοδόξων - ας μην ξεχνάμε ότι οι καθολικοί εντάχθηκαν με αναταράξεις στον εθνικό κορμό. Όσοι μουσουλμάνοι είχαν απομείνει, είτε λόγω σφαγών είτε γιατί σταδιακά αναχωρούσαν, έπρεπε να φύγουν και αυτοί ή αλλιώς να βαφτιστούν (οι λεγόμενοι «νεοφώτιστοι»). Κι όμως, κάποιοι επιλέγουν να μείνουν συγκροτώντας ελάχιστες μικρές κοινότητες, όπως της Χαλκίδας και της Αταλάντης. Τελικά γίνονται «ανεκτοί» από τους συντοπίτες τους, ο Καποδίστριας και οι «κακοί δυτικοί» (Βαυαροί, Φαναριώτες) επιμένουν με αλλεπάλληλες διαταγές σε κάτι παράξενα πράγματα, όπως σεβασμός και θρησκευτική ελευθερία».

Είναι κρίμα ότι από τότε απέμειναν μύθοι, όπως ο «χορός του Ζαλόγγου» (που ούτως ή άλλως συνέβη -αν συνέβη- 16 χρόνια πριν από την Επανάσταση) ή τα στιχάκια του Αθανασίου Διάκου (τα οποία επίσης προϋπήρξαν μερικούς αιώνες πριν από το 1821) και σήμερα δύο αιώνες μετά να αρνούμαστε σε χιλιάδες συμπολίτες την ιθαγένεια που πρότεινε ο Τρικούπης ως υπουργός Εξωτερικών το 1833 αρκεί να «είχαν τη βούληση να θεωρηθούν Έλληνες» …

http://www.kathimerini.gr/713745/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/fwnes-kai-fwnes-apo-to-1821