Οι σφαγές της 25ης Αυγούστου 1898

Οι σφαγές της 25ης Αυγούστου 1898

Nτοκουμέντα, περιγραφές και κατάλογος θυμάτων

Ο χρόνος σταμάτησε στο Μεγάλο Κάστρο εκείνο το μεσημέρι της Τρίτης 25 Αυγούστου του 1898. Οι σφαγές των χριστιανών από τους βασιβουζούκους, οδήγησαν στο διωγμό των Τούρκων και στο τέλος μιας βάρβαρης κατοχής 220 και πλέον χρόνων. Πώς τα δραματικά γεγονότα επέβαλαν τελικά τη λύση της αυτονομίας στις μεγάλες δυνάμεις, που μέχρι τότε είχαν μια αναβλητικότητα που μόνο ως φιλοτουρκική μπορεί να χαρακτηριστεί

Για να βρει ένας τόπος τον βηματισμό του στην ιστορία, να συναντήσει την πορεία του στο χρόνο, μια μεγάλη θυσία θα πρέπει να προηγηθεί ώστε να τοποθετήσει τα πράγματα στη σωστή τους θέση. Τρομακτική διαπίστωση και παραδοχή, αλλά ιστορικά αποδεδειγμένη, περίπου σαν θεϊκό προαπαιτούμενο.

Η εικόνα της πυρπόλησης του Ηρακλείου, σε σχέδιο της εποχής από τον C.J. Staniland. Σήμερα βρίσκεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη

Η Κρήτη για να διασφαλίσει την ελευθερία της από τους 2 και πλέον αιώνες τουρκικής σκλαβιάς, έπρεπε να χύσει ποταμούς αίματος στις επαναστάσεις του 19ου αιώνα, αλλά και στην πρώιμη του Δασκαλογιάννη, στα 1770. Αλλά και πάλι αυτές οι θυσίες των μεγάλων προγόνων δεν αρκούσαν να κάμψουν, όχι τη βαρβαρότητα των κατακτητών, αλλά τη φιλότουρκη στάση των μεγάλων δυνάμεων, που από το 1830, με το τέλος του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων, είχαν αποφασίσει να παραδώσουν την Κρήτη και πάλι στο σουλτάνο.

Ανάλογη ήταν η στάση τους σε όλες τις επαναστάσεις και τα κινήματα του 19ου αιώνα, ακόμη και στη μεγάλη επανάσταση του 1866-69, τότε που οι αγώνες και οι θυσίες των Κρητών, στις οποίες προσμετράται η μέγιστη εθελοθυσία του Αρκαδίου, είχαν συγκινήσει και ξεσηκώσει την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη, πολλούς Ευρωπαίους διανοούμενους, ακόμη και προοδευτικούς πολιτικούς της εποχής.

Όλα αυτά δεν έκαμψαν τις μεγάλες δυνάμεις, τις «εγγυήτριες» όπως ονομάζονταν, καθώς πάνω από το δίκιο ενός αγωνιζόμενου λαού έθεταν πάντα τα δικά τους εθνικά συμφέροντα και τις «διπλωματικές ισορροπίες», που πρόβλεπαν τη διατήρηση του status quo στην περιοχή, με την παραμονή της Κρήτης στο ζυγό της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Η φιλοτουρκική αυτή στάση των Μεγάλων Εγγυητριών Δυνάμεων (ΜΕΔ) δεν άλλαξε ακόμη και την περίοδο της κρητικής αυτονομίας (1898-1913), όταν πολλές φορές επενέβησαν πολιτικά ή στρατιωτικά, ώστε το νησί να μην ενωθεί με την Ελλάδα, όπως ήταν η απαίτηση της Τουρκίας.

Η ημέρα που άλλαξε όμως οριστικά την πορεία των ιστορικών πραγμάτων στην Κρήτη εξελίχτηκε σαν σήμερα πριν από 121 χρόνια. Οι σφαγές του χριστιανικού πληθυσμού, εκατοντάδων ανθρώπων, ο αριθμός των οποίων ουδέποτε επακριβώς προσδιορίστηκε μέχρι και σήμερα, ήταν η «απαίτηση» της ιστορίας για να αποτινάξει το νησί το ζυγό των Τούρκων, αρχικά, και 15 χρόνια αργότερα – με αγώνες που ακολούθησαν- να ενωθεί με την Ελλάδα.

Η Πύλη του λιμανιού, απ’ όπου ξεκίνησε η σφαγή. Η φωτογραφία είναι αμέσως μετά τα γεγονότα (Αρχείο Μουρέλλου, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης @ Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών)

Τα γεγονότα της 25ης Αυγούστου 1898

Όταν ο χρόνος σταματούσε πάνω από το Μεγάλο Κάστρο, εκείνο το καλοκαιρινό απομεσήμερο του Αυγούστου, άλλαζε για πάντα η ιστορική πορεία του Μεγάλου Κάστρου και ολόκληρης της Κρήτης. Τα δραματικά γεγονότα με τις μαζικές σφαγές, ήταν αναμενόμενα απ’ όλους τους χριστιανούς, που εγκαίρως και περίπου προφητικά είχαν προειδοποιήσει τους ναυάρχους των μεγάλων δυνάμεων για τη σχεδιαζόμενη αντίδραση των Τούρκων. Με τη διαφορά ότι οι υπερόπτες ανώτατοι αξιωματικοί, εκπρόσωποι της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Ρωσίας και της Ιταλίας, πραγματικοί συγκυβερνήτες – μαζί την τουρκική διοίκηση- του νησιού, ήταν οι μόνοι που δεν είχαν αντιληφθεί τι σχεδίαζαν οι πραγματικοί «σύμμαχοί» τους. Αυτή η «άγνοια» ας μην ερμηνευθεί ως αδυναμία κατανόησης της πραγματικής κατάστασης. Εξηγείται από τη γενικότερη «κατανόηση» της οθωμανικής θέσης και την καχυποψία απέναντι στους Κρήτες… Καχυποψία και δυσπιστία, ακόμη και στην προειδοποίηση για τις επερχόμενες σφαγές, που είχε διατυπώσει από τον Ιανουάριο ακόμη του 1898 ο πρωθυπουργός της Κρήτης, πρόεδρος του Εκτελεστικού, Ιωάννης Κ. Σφακιανάκης. Αν αυτή η προειδοποίηση λαμβανόταν υπόψη έστω και κατ’ ελάχιστο στα σοβαρά, τότε ίσως η απώλεια των τόσων ανθρώπων να προλαμβανόταν. Είναι όμως σίγουρο ότι η κρητική ελευθερία θα είχε έλθει αναίμακτα, αν δεν συνέβαιναν τα δραματικά γεγονότα της 25ης Αυγούστου του 1898; Ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε απαντήσει αρνητικά, όταν τρία χρόνια αργότερα, το 1901, έδινε συνέντευξη στην εφημερίδα «Ακρόπολις» του Βλάσση Γαβριηλίδη.

Ας έλθουμε λοιπόν στα γεγονότα.

Σπάνια φωτογραφία του Ηρακλείου, μετά την 25η Αυγούστου 1898

Ο χρόνος στο Μεγάλο Κάστρο σταμάτησε το απομεσήμερο της Τρίτης 25 Αυγούστου του 1898. Λίγο μετά τις 2 το μεσημέρι, η ολιγάριθμη – παρά το κλίμα που είχε δημιουργηθεί στο Ηράκλειο και τις πληροφορίες για επεισόδια από την πλευρά των Τουρκοκρητικών, που είχαν αποφασίσει να αντιδράσουν στην παράδοση, ουσιαστικά, της διοίκησης στους Άγγλους- αγγλική περίπολος επιχείρησε για δεύτερη φορά την ίδια μέρα να εγκαταστήσει τους χριστιανούς υπαλλήλους του φορολογικού γραφείου στο λιμάνι. Η κίνηση ήταν συμβολική, αλλά και ουσιαστική. Με τον τρόπο αυτό ένα κέντρο εξουσίας αλλά και εσόδων για την οθωμανική διοίκηση, θα περιερχόταν στον έλεγχο των ΜΕΔ και της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κρήτης, στο πλαίσιο της εφαρμογής του προσωρινού πολιτεύματος της αυτονομίας. Και παράλληλα θα εξασφαλίζονταν έσοδα για τη λειτουργία του προσωρινού πολιτεύματος το οποίο οι ΜΕΔ είχαν υποχρεωθεί να παραχωρήσουν μετά τις επαναστάσεις της περιόδου 1895-97, και κυρίως την πυρπόληση της πόλης των Χανίων από τους Τούρκους και τις σφαγές του χριστιανικού πληθυσμού στο Ηράκλειο και σε άλλες πόλεις, τους προηγούμενους μήνες. Στην ουσία οι ΜΕΔ είχαν υποσχεθεί την εγκαθίδρυση προσωρινού πολιτεύματος αυτονομίας – το οποίο αναγκαστικά δέχτηκαν οι Κρήτες καθώς ήταν ξεκάθαρο ότι σ’ εκείνη τη φάση δεν υπήρχε προοπτική ένωσης με την Ελλάδα- από τα τέλη του καλοκαιριού του 1897. Η συνέλευση των Κρητών, που έγινε στο Μελιδόνι, τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου υποχρεώθηκε να αποδεχτεί τις προτάσεις, ζητώντας όμως ο διοικητής του νησιού να είναι Ευρωπαίος παράγοντας, κι όχι Οθωμανός, όπως αξίωνε ο σουλτάνος, ο οποίος είχε λόγο στις συζητήσεις! Τελικά η εμπλοκή του έφερε αποτέλεσμα για την Τουρκία καθώς ακόμη και το αυτόνομο πολίτευμα θα ήταν υπό την «υψηλή επικυριαρχία» του, όπως αποδέχτηκαν οι μεγάλες δυνάμεις! Η εφαρμογή πάντως του νέου πολιτεύματος συνεχώς αναβαλλόταν, γεγονός που έκανε τα ακραία στοιχεία τόσο του μουσουλμανικού πληθυσμού, όσο και του χριστιανικού, να προχωρούν σε συνεχείς σφαγές και επεισόδια. Αλλά οι αναβολές αυτές ενίσχυαν κυρίως την πίστη ότι τελικά κανένα αυτόνομο πολίτευμα δεν θα εφαρμοζόταν.

Βασιβουζούκοι, από τους πρωτεργάτες της σφαγής, λίγο πριν τα δραματικά γεγονότα

Στις 24 Αυγούστου, είχε γίνει στα Χανιά και το Ρέθυμνο η παράδοση των φορολογικών γραφείων, χωρίς να υπάρξει κανένα επεισόδιο. Στο Ηράκλειο όμως η κατάσταση ήταν έκρυθμη. Οι Άγγλοι, που είχαν την ευθύνη του τμήματος Ηρακλείου, είχαν επιχειρήσει να εγκαταστήσουν τη νέα φορολογική αρχή, χωρίς επιτυχία, αφού οι βασιβουζούκοι της πόλης είχαν αντιδράσει. Κι όταν το επιχείρησαν εκ νέου στις 25 Αυγούστου, αποδείχτηκε ότι δεν είχαν λάβει τα μηνύματα, αντιμετωπίζοντας και πάλι με χαλαρότητα ή ακόμη και υπεροψία τις προειδοποιήσεις για αντίδραση του μουσουλμανικού όχλου.

Από το πρωί εκείνης της ημέρας, βασιβουζούκοι, τούρκικος όχλος δηλαδή, συγκεντρώνονταν στο λιμάνι και στις γύρω περιοχές. Ο σκοπός ήταν προφανής: να εμποδίσουν την εγκατάσταση της νέας φορολογικής αρχής, υπό τον Στυλιανό Αλεξίου, επιφανή παράγοντα της πόλης, εκδότη, πατέρα της Γαλάτειας, της Έλλης και του Λευτέρη Αλεξίου. Όταν γύρω στις 2.30 το μεσημέρι η ολιγάριθμη, σε σχέση με τον ορατό κίνδυνο των αντιδράσεων εκατοντάδων ένοπλων βασιβουζούκων, αγγλική φρουρά επιχείρησε να εγκαταστήσει τον Στυλιανό Αλεξίου ως ελεγκτή του γραφείου και τους υπαλλήλους, ο Τούρκος φύλακας αρνήθηκε να παραδώσει τα κλειδιά για να εγκατασταθεί η νέα αρχή. Την ίδια ώρα η φρουρά δέχτηκε πυροβολισμούς, που φυσικά ανταπέδωσε, και άρχισε η σφαγή. Οι Άγγλοι στρατιώτες δεν ήταν περισσότεροι από 60, έχοντας να αντιμετωπίσουν εκατοντάδες ένοπλους βασιβουζούκους. Ακολούθησαν στιγμές κόλασης. Το εξαγριωμένο πλήθος των Οθωμανών κυνήγησε ανελέητα κάθε χριστιανό. Σκότωσε 18 Άγγλους (Σκωτσέζους) της φρουράς, εισέβαλε στο αγγλικό προξενείο, στο σπίτι δηλαδή του προξένου Λυσίμαχου Καλοκαιρινού, τον οποίο επίσης δολοφόνησε, ενώ στις σφαγές στους δρόμους και τα σπίτια βρήκαν το θάνατο εκατοντάδες κάτοικοι. Τον αριθμό τους και τον οριστικό κατάλογο ουδέποτε μάθαμε μέχρι τώρα. Οι αρχικές αναφορές των εφημερίδων τις επόμενες ημέρες ήταν για 1.000 θύματα. Ο κοινά παραδεκτός όμως αριθμός θα πρέπει να μην υπερβαίνει τα 450, αριθμός ασφαλώς τρομακτικός, ούτως ή άλλως.

Οι ναύαρχοι των Μεγάλων Δυνάμεων σε σπάνια φωτογραφία των ημερών εκείνων (Αρχείο Μουρέλλου, Ιστορικό Μουσείο Κρήτης @ Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών)

Τα δραματικά γεγονότα εκείνης της ημέρας, επέβαλαν χωρίς άλλη αναβολή την εκδίωξη των Τούρκων από το νησί. Καθοριστικό στοιχείο για την απόφαση των ΜΕΔ και κυρίως των Άγγλων, υπεύθυνων για το Ηράκλειο, ήταν, εκτός φυσικά των τόσων θυμάτων από τους κατοίκους της πόλης, η σφαγή 18 Άγγλων πολιτών, του προξένου Λ. Καλοκαιρινού και των 18 της φρουράς. Η τουρκική διοίκηση δέχτηκε τελεσίγραφο των ΜΕΔ και αναγκάστηκε να συνεργαστεί και να υποδείξει ή να παραδώσει τους αρχισφαγείς, οι οποίοι πέρασαν από δικαστήριο και απαγχονίστηκαν. Ο τουρκικός στρατός αποχώρησε οριστικά από το νησί στις 4 Νοεμβρίου 1898 και στις 9 Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου εγκαθιδρύθηκε το πολίτευμα της αυτονομίας, όταν έφτασε στα Χανιά ως ύπατος αρμοστής ο δευτερότοκος γιος του μονάρχη των Ελλήνων, πρίγκιπας Γεώργιος. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, την 1η Δεκεμβρίου 1913, κι αφού προηγήθηκαν και άλλοι αγώνες των Κρητών, η Κρήτη θα ενωνόταν με την Ελλάδα.

Το πιο δραματικό επεισόδιο του τελικού Κρητικού Ζητήματος

Τα συγκλονιστικά γεγονότα της Τρίτης 25 Αυγούστου 1898 είναι το δραματικότερο επεισόδιο της τελευταίας φάσης του Κρητικού ζητήματος. Από όλες τις απόψεις.

-Είχε απίστευτα μεγάλο αριθμό θυμάτων, που ακόμη και σήμερα, 113 χρόνια μετά, δεν έχει προσδιοριστεί παρά μόνο τον εικάζουμε.

-Προέκυψε στη φάση που υποτίθεται ότι τον έλεγχο του νησιού είχαν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις. Και ιδιαίτερα οι αγγλικές, οι οποίες έλεγχαν και διοικούσαν το τμήμα του Ηρακλείου.

-Δεν ήταν όμως αιφνιδιαστικό το χτύπημα, καθώς οι χριστιανοί αντιλαμβάνονταν ότι οι Τουρκοκρήτες κάτι σχεδίαζαν. Και προειδοποιούσαν τους Άγγλους, χωρίς να εισακουστούν.

-Οδήγησε στην απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους, καθώς «αντιμετώπισε» την αναβλητικότητα των ΜΕΔ, που έψαχναν κάθε αφορμή για την αναβολή στην εφαρμογή της αυτονομίας, που οι ίδιοι οι εκπρόσωποί τους την είχαν εισηγηθεί.

Οι πρωτεργάτες των σφαγών οδηγούνται στο δικαστήριο των ΜΕΔ και στη συνέχεια στην κρεμάλα

Οι αναφορές του Ελευθερίου Βενιζέλου

Τη διάσταση του δράματος των γεγονότων την προσδιορίζουν δύο αναφορές του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η πρώτη περιλαμβάνεται σε μια από τις επιστολές του τότε νεαρού μέλους του Εκτελεστικού και μετέπειτα πρωθυπουργού της Ελλάδας προς το φίλο του Νικόλαο Πιστολάκη, στη Σύρο. «Το Ηράκλειον», έγραφε ο Βενιζέλος μια εβδομάδα μετά τις σφαγές, στις 2 Σεπτεμβρίου 1898, «ως χριστιανική πόλις έσβυσε» και χάθηκε το άνθος της ηρακλειώτικης κοινωνίας. Και εξέφραζε την ελπίδα οι Τούρκοι να μην αποδεχτούν το πρώτο τελεσίγραφο των ναυάρχων περί της παράδοσης των πρωταιτίων και του αφοπλισμού του μουσουλμανικού πληθυσμού, ώστε να επακολουθήσει γενικός κανονιοβολισμός της πόλης, που θα δρομολογούσε την οριστική εκδίωξη των Τούρκων από την Κρήτη.

Η δεύτερη αναφορά του Βενιζέλου έγινε 2,5 χρόνια αργότερα, στις 17 Μαρτίου του 1901, στην περίφημη συνέντευξη στην «Ακρόπολι» του Βλάσση Γαβριηλίδη, η οποία προκάλεσε την απόλυσή του από τη θέση του συμβούλου του Ύπατου Αρμοστή. «Μήπως δεν είνε πιθανόν ότι, αν δεν συνέβαινον αι σφαγαί του Ηρακλείου, τουρκικά στρατεύματα θα κατείχον εισέτι την νήσον, θα επειραματιζόμεθα δε ακόμη με νόθα εμβαλώματα ως το του Εκτελεστικού», έλεγε δίνοντας την ιστορική σημασία της θυσίας.

Συγκλονιστικές περιγραφές σε έγγραφο του Αρχείου της Επιτροπής Αμύνης Αρχανών

Στο επαναστατικό Αρχείο της Επιτροπής Αμύνης Αρχανών υπάρχουν σημειώσεις για δολοφονίες σε συνοικίες της πόλης. Αριθμητικά αναφέρονται 13 τόποι μαρτυρίου, μαζί με τα ονόματα των θυμάτων αλλά και τον τρόπο που βρήκαν το θάνατο.

Το κείμενο είναι άγνωστο από ποιόν έχει γραφεί, σε ποιόν απευθύνεται, ενώ δεν φέρει ημερομηνία. Μας δίνει, μάλιστα, την πληροφορία ότι ένα από τα πολλά πρόσωπα της τραγωδίας, η Ονορίνη (ή Ονωρίνη) Συνιολάκη, η οποία στα γεγονότα έχασε το σύζυγο, τα δύο παιδιά της και τα πεθερικά της, πέθανε μετά τη μεταφορά της στην Αθήνα. Η γυναίκα αυτή είναι ένα ακόμη θύμα το οποίο δεν υπάρχει στον αρχικό κατάλογο.

Από το έγγραφο μεταγράφουμε:

Σημειώσεις αφορώσαι τον τόπον εν ώ διέμενον αι κατωτέρω σφαγείσαι εν Ηρακλείω οικογένειαι

1.Εις συνοικίαν Κουτάλας∙ εφονεύθησαν του Γεωργ. Κόρπη ο υπηρέτης με την συζυγόν του, ενός τέκνου και δύο άλλων, οίτινες κατά την περίστασιν ταύτην ευρίσκοντο εκεί∙ τα σώματά των ερρίφθησαν εις το πηγάδι της αυτής οικίας, εξ ού εξήχθησαν υπό του Οθωμανού Ναήμ – μπέη Αφεντακάκη.

2. Εις την αυτήν συνοικίαν, πλησίον της οικίας του μακαρίτου Μητροπολίτου, παραπλεύρως της οικίας του Μπεκήρ Καπετανάκη, κατώκει ο Ιωάννης Βλαστός μετά της συζύγου του, τριών τέκνων και Γεωργίου Σφακιανού μετά της συζύγου του. Εφονεύθησαν δε ο Ιωάννης Βλαστός, η σύζυγός του, τα τέκνα των και επληγώθη η σύζυγος του Σφακιανού.

3. Απέναντι του Αγγλικού προξενείου εφονεύθη εν τη οικία του ο Μιχ. Πατερόπουλος μετά της συζύγου του και του υιού του Νικολάου.

4. Εις το μικρόν Χαμαμάκι, έξωθεν του λουτρού εφονεύθη η Βασιλική Πισκοπιανή καθ’ οδόν.

5. Εις το Αμπάρ – αλτί παρά το αναβρυτήριο εφονεύθη ο Δημήτριος Φεστσής, έξωθεν του μαγαζίου του δημοσίως.

6. Εις την αυτήν θέσιν έξωθεν του μαγαζίου του εφονεύθη ο Κωνστ. Φιλιππίδης χρυσοχόος (υπό του υιού του Μπιτσαξαλή Αχμέτ).

7. Εις το Μπερίντα το πρακτορείον πλησίον εφονεύθη ο Μηνάς Συνιολάκης μετά της συζύγου του, ο Μιχ. Συνιολάκης μετά των δύο τέκνων του, πληγωθείσης και της συζύγου του, ήτις και απέθανεν άμα έφθασεν εις Αθήναις.

8. Εις την Εβραϊκήν εφονεύθη ο Αναγνώστης Ορφανουδάκης έξωθεν του μαγαζίου του και απέναντι της οικίας του Μαχμούτ Καπετάνιου.

9. Παραπλεύρως του καζίνου Ροΐδου εφονεύθη εις την οικίαν του ο Γεώργ. Μπρισιμιτζάκης (χωλός) εσώθησαν δε η υπηρέτρια και η σύζυγος του Γεωργ. Κουρτεσάκη (αναφέρεται ο Μπαμπαλάρος φονεύς).

10. Εν τη αυτή συνοικία, πλησίον της οικίας του ιατρού Ζαφειρίδου εφονεύθη η Μαρία Λαζάραινα.

11. Εν τη οικία του Περίδου εφονεύθη ο ίδιος Περίδης μετά του υιού του, των γυναικαδέλφων του Οδυσσέως, Ιωάννου και δύο υπηρετών.

12. Από το σαπωνοποιείον του Ναμή – μπέη Χαχιμάκη, Αλή – μπέη Μπεντράκη και Νουρεδίμ – μπέη Αφεντακάκη εφονεύθησαν αι δύο οικογένειαι του Συνιολάκη, ο Εμμ. Αρχοντάκης, Στέφανος Σαατζάκης, Δημήτριος Βαρελτζής και άλλοι (εκείθεν πυροβολούμενοι).

13. Εις το μαγαζί του Γεωργ. Καρούζου (Βεζύρ Τσαρσί) εφονεύθη ο Κωνσταντίνος Μαρ…..άκης και Παντελής Στιακάκης, εσώθη δε η σύζυγος του Στιακάκη και τα δύο τέκνα του.  

Τα ονόματα των φονευθέντων χριστιανών, όπως τα κατέγραψαν οι εφημερίδες της εποχής

«Κατά τας σφαγάς Ηρακλείου

Γ., Τσαγκάκης (γέρων), Ε. Τσαγκάκη (σύζυγός του), Θ. Νιωτάκης,. Α. Βολονάκη, Σ. Τσαγκάκης (βρέφος 8 μηνών), 4 ηπηρέτριαι και 1 υπηρέτης, όλοι της οικογενείας Τσαγκάκη.

Οικογένεια Β. Σταματάκη, Γεώργιος, Κατίνα, Εμμανουήλ, Ιωάννης, Μαρία Σταματάκη και εις υπηρέτης.

Οικογένεια Βλαστού, Ιωάννης, Ευπραξία, Γεώργιος (2 ετών), Βλαστού· εσώθησαν 2 τέκνα.

Οικογένεια Στεργιάδου, Ιωάννης (ιατρός) και Θρασύβουλος (δικηγόρος) και μία υπηρέτρια.

Οικογένεια Συνιολάκη, Μηνάς μετά της συζύγου του 80 ετών, Μιχαήλ υιός του μετά 3 τέκνων του άτινα έσφαξαν επί του στήθους του. Εσώθη η σύζυγός του μεθ’ ενός βρέφους, ευρισκόμενη εις το αμτμόπλοιον φέρουσα 7 τραύματα, άτινα έλαβε γυμνωθείσα.

Οικογένεια Περίδου, Αντώνιος (πατήρ) Δημήτριος (υιός). Οδυσσεύς και Ιω. Νικηφοράκης, Γεωρ. Βρέτσος και Ζ. υπηρέτης. Παρασκευάς κουρεύς μετά του υιού του, Εμμ. Κοτσάκη ή Πλατσής μετά της συζύγου του Ευγενίας, Γ. Μπρισιμιτσάκης γέρων χωλός μετά της γυναικός του και της γυναικαδέλφης του και της υπηρετρίας του, Κωνστ. Δασκαλάκης υποδηματοποιός, κατεσφάγη μετά των δύο εργατών του και κατεκάη, Γεωργ. Αποστολάκης καείς ζων., Δ. Φεστής, Καλοκαιρινού έγκυος μετά των 4 τέκνων της, Μιχαήλ Πατερόπουλος 80 ετών με την σύζυγον και τον υιόν του, Βικτ. Καραμπότης 80 ετών μετά της υπηρετρίας του Ελένης, Ανδρ. Μ. Καλοκαιρινός, πράκτωρ του Κουρτζή φονεύσας 2 Τούρκους, Αριστ. Κ. Καστρινογιαννάκης, 3 εργάται του μακαρονοποιείου του, Ν. Χαιρέτης, Γ. Παπαδάκης γέρων, Μ. Φουντουλάκης, Γ. Καλαϊτζάκης, Γ. Ιατράκης, Ν. Λαρεντζάκης, Μ. Καπνιστός, Ιωσήφ Ιωάννου, Εμμ. Αρχοντάκης, Σπ. Σακαλάκης, Αναγνώστης Ορφαρνουδάκης, Μαρία Καρούσου (καείσα), Κ. Ζαχαριάδης, Κ. Βλαχάκης, Σ. Βαρκάρης, Α. Βεΐκος, Γεώργιος υπηρέτης Ροΐδου, Ιω. Πολυζωάκης, Μ. Ναζάραινα, Ζαχ. Θειακάκης, (ο πολιτευτής κατακρεουργηθείς), Θ. Παργιανάκης, Μ. Μπαντζάς υπηρέτρια του Γ. Κόρπη μετά του ανδρός και των τέκνων της, Δ. Φυτάκης, 30 νοσηλευόμενοι γέροντες, ανάπηροι, παράφρονες κ.λ.π. εν τω χριστιανικώ νοσοκομείω, Κ. Κόρδας, Α. Κριζώνης, Ε.  Δήμαρχος ή Ξανθάκης, Λυσίμαχος Καλοκαιρινός (ο πρόξενος της Αγγλίας), Ν. Μεϊμαράκης, Ι. Ταβερναράκης, Γ. Καφετζής ή Σμουρνιάν, Σοφ. Γεωργιάδης (διερμηνεύς εκ Σμύρνης), Μπάρμπα Λινάρδος (Σμυρναίος), Ι. Δασκαλάκης κατακρεουργηθείς, Σ. Σαατσάκης, Ν. Γκαβός, Εμμανουήλ Κερασανός, Ζ. Πιτικάκης, εις χωρικός, Μηνάς αρτοποιός εκ Δαφνών, Ιω. Πολυβιανάκης, Ιωάννης Γαληνιανός, Κ. Μαρτυμελάκης, Παν. Θειακάκης, Ιω. Βενέρης ασβεστάς, Μ. Κοσμαδάκης, Γεώργης καφετζής, εις το καφενείον του οποίου εφονεύθη και εις χωρικός μετά της συζύγου του εκ Μεραμβέλου, Αντώνιος Ρασούλης μεθ’ ενός χωρικού μυλοποταμίτου και μιας γραίας, Ματθ. Πατερόπουλος, Χρυσή Μενεκοπούλα, Καλή Δασκαλάκη, Κων. Φιλιππίδης, Εμμ. Χρηστάκης υπέργηρως, Γ. Γεωργιάδης διερμηνεύς εκ Σμύρνης μετά 2 υπηρετών του, Κ. Πολιτάκης ταχυδρόμος, Ε. Βουβιανάκη, η σύζυγος Γεω. Κουρτεσάκη ή Λούπη.

16 εργάται ευρεθέντες εις την οικίαν Λυσιμάχου και Ανδρ. Καλοκαιρινού, Μ. Βαλελαδάκης, Αριστ. Ζαχαρίου, Φανούριος Καλανιωτάκης, Ν. Νικολετάκης, Ιω. Νικολετάκης παράφρων μετά της μητρός του, Μ. Λαρεντζάκης, Δ. Καράλης εκ Μυτιλήνης, Γ. Λεποτάκης και Αντώνιος υπηρέτης Λ. Καλοκαιρινού».

https://www.candiadoc.gr/2019/08/25/to-irakleion-os-christianiki-polis-esv/