Πότε ακριβώς γεννήθηκε ο Χριστός;

Η μαρτυρία του προφορικού πολιτισμού

Του ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ
(Περιοδικό Υπέρ, τεύχος Δεκεμβρίου 2008)

Όταν ακούω για την ημερομηνία γέννησης του Χριστού έρχονται στο νου μου οι συζητήσεις ανάμεσα σε γέροντες του παλιού καιρού· σπάνια ήταν σίγουροι για το πότε γεννήθηκαν. Το πού το ήξεραν καλά, άλλωστε στις κοινωνίες που μεταβιβάζουν τη γνώση μέσα από τον προφορικό λόγο τα βιώματα εγγράφονται στις οικογενειακές παρακαταθήκες. Και επειδή μιλάμε για αγροτικές και κτηνοτροφικές κοινωνίες, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η γέννηση ήταν πάντα ένα γεγονός ιδιαίτερης σημασίας. Καμιά γυναίκα δεν το ξεχνούσε. Μαζεύονταν στο σπίτι, έφτανε η μαμή του χωριού, έφταναν και τα διάφορα «δυναμωτικά», ο απαραίτητος χυλός δηλαδή.

Συχνά οι γυναίκες δεν προλάβαιναν να πάνε ούτε στο σπίτι. Οι σκληρές αγροτικές δουλειές δεν έπαιρναν αναβολή. Πόσοι και πόσοι άνθρωποι άραγε γεννήθηκαν κάτω από ένα δέντρο, μέσα σε μια σπηλιά ή σ’ ένα καλύβι, σαν κι αυτά που έφτιαχναν στα χωράφια για να βρίσκουν καταφύγιο οι ρεσπέρηδες;

Για να μην ξεχνούν οι γονείς πότε γεννήθηκαν τα παιδιά τους, έπαιρναν μολύβι ή κάρβουνο (πού να το έβρισκαν το μολύβι;) και σημείωναν πίσω από πόρτες, πίσω από εικόνες, μέσα σε κασέλες, όπου μπορούσε καθένας, ή μάλλον, όπου θεωρούσε ότι η γραφή θα μείνει ανεξίτηλη. Να, το ίδιο έκανε κι ο Μιχάλης Καζαντζάκης – Ψωμής· πίσω από μιαν εικόνα σημείωσε πότε γεννήθηκαν τα παιδιά του. Αν δεν ήξεραν γράμματα έβρισκαν ένα χρονικό ορόσημο: μια βδομάδα μετά το Δεκαπενταύγουστο, δυο μέρες μετά τον Ευαγγελισμό. Κάπως έτσι εγγράφονταν στη βίβλο των αναμνήσεων τα ορόσημα της κάθε οικογένειας.

Το ίδιο που συνέβαινε στην Ελλάδα του 1900 γινόταν και παλαιότερα, ίσως από την αρχαιότητα ακόμη. Άλλωστε στο δικό μας πολιτισμό η ημέρα των γενεθλίων δεν σηματοδοτούσε ποτέ κάτι το ξεχωριστό. Οι Δυτικοί γιόρταζαν τα γενέθλια, εμείς γιορτάζαμε το όνομα, δηλαδή τη μέρα που τιμά η Εκκλησία τον συνονόματο άγιο. Η ατομική γιορτή στην «καθ’ ημάς Ανατολή» δεν είναι και τόσο ατομική· τα μέλη των κοινωνιών δημιουργούν ονομαστικές ομαδοποιήσεις. Οι Γιώργηδες γιορτάζουν όλοι μαζί. Και οι Μανώληδες, και οι Κωστήδες. Όλοι…

Ωριγένης και Κωτυττώ…

Αυτά σκέφτομαι όταν ακούω για τη γέννηση του Χριστού. Ανατρέχω στις γραφές και βλέπω πάλι αυτή τη μεγάλη σύγχυση. Κανείς δεν είναι σίγουρος για τίποτα. Είχε 25 ο Δεκέμβρης ή μήπως ήταν Νοέμβρης μήνας όταν κατέφυγε η Παναγιά στο σπήλαιο της Βηθλεέμ; Κι αν δεν ήταν χειμώνας αλλά άνοιξη; Κι αν τα χιόνια και το κρύο αποτελούν μεταγενέστερες προσθήκες σε μια ωραία αλλά και τόσο συνηθισμένη ιστορία; Είπαμε, άλλωστε, πως για τους παλιούς οι εικόνες αυτές ήταν τόσο κοινές ώστε κάθε οικογένεια είχε να θυμάται κι από μια ή περισσότερες γέννες έξω από το σπίτι.
 

Στα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού δεν γιορτάζονταν Χριστούγεννα. Ο Ωριγένης, ένας από τους πιο σημαντικούς λόγιους Χριστιανούς των πρώτων αιώνων της νέας θρησκείας, είχε εντελώς αντίθετη άποψη, δεν ήθελε τέτοιες γιορτές. Τι είναι, έγραφε, ο Χριστός; Φαραώ ή μήπως επίγειος βασιλιάς για να γιορτάζουμε τη γέννησή του; Πώς μπορεί να γιορτάζει κανείς τη γέννηση του Βασιλέως των Ουρανών;

Ήταν τότε που οι Χριστιανοί είχαν θέσει ως σημαντικό χρονικό ορόσημο της ζωής του Χριστού μιαν άλλη ημερομηνία, τη μέρα της Βάπτισης. Ο συμβολισμός της κάθαρσης και της απαλλαγής από το προπατορικό αμάρτημα δημιουργούσε σταθερά σημεία στο θεολογικό λόγο. Αλλά και πάλι, ο προσδιορισμός του ακριβούς χρόνου δεν ήταν δυνατός. Οι άνθρωποι εκείνου του καιρού ήξεραν να αξιολογούν το κάθε γεγονός με βάση τη σοβαρότητά του, όχι με το πότε ακριβώς συνέβη. Το ίδιο ακριβώς δεν γινόταν πάντα στον προφορικό πολιτισμό; Μιλούσαν για γεγονότα, τα γεγονότα μεταδίδονταν από στόμα σε στόμα κι από γενιά σε γενιά χωρίς να προσδιορίζεται ο χρόνος. Συνέβη κάποτε…

Υπάρχει, όμως, και ένας ακόμη σοβαρός λόγος για τον οποίο τα γεγονότα αυτά δεν ήταν πρωτόγνωρα. Τελετουργίες με νερό και κάθαρση είχαν και άλλες μυστηριακές θρησκείες· υπήρχαν μάλιστα και σχετικές δοξασίες και θρησκευτικές ομάδες που είχαν ιδιαίτερη σχέση με το βάπτισμα, όπως οι Βάπται. Ήταν ο θρακικός όμιλος των λατρευτών της θεάς Κοτυττούς. Οι μύστες αυτής της θεότητας βαπτίζονταν στο νερό σε μια τελετή κάθαρσης που σηματοδοτούσε την αφιέρωση στο θείον. Και επειδή η Κοτυττώ ταυτιζόταν με την Κυβέλη, τη Μητέρα των Θεών, οι τελετουργίες αφιέρωσης δεν ήταν κατανοητές στον αρχαίο κόσμο.

Άλλες ημερομηνίες

Σε χρόνο που αντιστοιχεί με τις πρώτες ημέρες του σημερινού Ιανουαρίου οι Αιγύπτιοι γιόρταζαν τον Όσιρι με τελετουργίες που καθαγίαζαν το νερό. Το ίδιο γινόταν και με τους Ορφικούς στον ελληνικό κόσμο. Επομένως, ήταν πολύ εύκολο να προσδιορίσει όχι η επέτειος την τελετουργία αλλά αντιστρόφως, η τελετουργία την επέτειο. Εκείνα τα χρόνια οι διάφορες λατρείες από την Ανατολή είχαν βρει γόνιμο έδαφος στο θρησκευτικό πεδίο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Παράξενες λατρείες έφταναν ακόμη και στην πρωτεύουσα, λατρευτικοί όμιλοι μετέφεραν και διέδιδαν με μεγάλη ταχύτητα το μυστηριακό κλίμα που επικρατούσε σε περιοχές της Μικράς Ασίας και της Μέσης Ανατολής. Η Μητέρα των θεών αποτελούσε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Η γέννηση του Μίθρα ήταν επίσης μεγάλη γιορτή. Αλλά ο Μίθρας δεν ήταν τυχαία μορφή· ένα σπουδαίο μυθολογικό και τελετουργικό πλαίσιο συνόδευε τη γέννησή του. Δεν είχε γεννηθεί με φυσιολογικό τρόπο, είχε προκύψει μέσα από ένα βουνό. Και οι πιστοί πολλών θρησκευτικών ρευμάτων τον θεωρούσαν εκφραστή του ήλιου και του φωτός.

Κάπως έτσι έφτασαν να γιορτάζουν τη Βάπτιση και τη Γέννηση μαζί, την ίδια μέρα, στις έξι του Γενάρη. Αλλά, όπως συμβαίνει σε όλες τις εποχές και σε όλες τις θρησκείες, οι άνθρωποι ερμηνεύουν τα φαινόμενα με διαφορετικό τρόπο και, επίσης με διαφορετικό τρόπο, προσλαμβάνουν τις τελετουργίες. Ειπώθηκε, λοιπόν, τότε ότι ο Χριστός δεν είχε γεννηθεί ποτέ ως άνθρωπος. Οι Μανιχαίοι, οπαδοί μιας αίρεσης που συνδυάζει στοιχεία του χριστιανισμού, του ζωροαστρισμού και του βουδισμού, άκουγαν τον ιδρυτή της, τον Μάνη, να μιλά για μια σειρά από Προφήτες, τον Χριστό, τον Βούδα, τον Ζωροάστρη· ανάμεσα σ’ αυτούς έβαζε και τον εαυτό του, πιστεύοντας ότι μόνον αυτός κατείχε την πλήρη και ολοκληρωτική αλήθεια. Δεν είχαν ούτε ναούς, ούτε αισθητά στοιχεία λατρείας. Οι απλοί άνθρωποι χρειάζονταν την ιστορία, τις ημερομηνίες, τη γιορτή, το χρονικό ορόσημο.

Υπήρχαν, όμως και άλλοι λόγοι που επέβαλαν να διαχωριστεί η εορτή της Γέννησης από εκείνη των Θεοφανείων. Η επιλογή της ημερομηνίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, μελετητής των ιερών κειμένων του Χριστιανισμού και αναλυτής τους με βαθειά θεολογική παιδεία, υποστήριζε ότι ο Ιησούς είχε γεννηθεί τον Νοέμβριο. Στην Αίγυπτο οι Χριστιανοί των πρώτων αιώνων είχαν πεισθεί ότι είχε γεννηθεί στα τέλη του Πάχονς, μήνα του αιγυπτιακού ημερολογίου που αντιστοιχεί με τον Μάιο. Άλλοι θεωρούσαν ως πιθανότερη μέρα της γέννησης την 25 του μηνός Φαρμούθι, που αντιστοιχεί με τον Απρίλη.

Ο Θρίαμβος του φωτός

Την 25η του Δεκέμβρη γιόρταζαν σε πολλές περιοχές της Αυτοκρατορίας τη γέννηση του ήλιου. Και επειδή σε όλες τις θρησκείες ο συμβολισμός του ήλιου, του φωτός και του σκότους εκφράζεται μέσα από τελετουργικά συμφραζόμενα, δεν ήταν δύσκολο να επιλεγεί η ίδια ακριβώς ημερομηνία ως ημέρα κατά την οποία εορτάζεται η γέννηση. Άλλωστε, πολλά τελετουργικά δρώμενα εκείνης της μέρας μπορούσαν να δημιουργήσουν συμβολικούς κανόνες και να αποτυπώσουν τη θρησκευτική ιδεολογία των οπαδών της νέας θρησκείας. Καθώς η 25η Δεκεμβρίου σηματοδοτούσε τη νίκη του φωτός επί του σκότους και τον θρίαμβο του ήλιου, πολλοί συνήθιζαν να ανάβουν φωτιές και κεριά, να βλέπουν το φως όχι μόνο ως συμβολικό στοιχείο αλλά και σαν αισθητοποίηση της νίκης. Φαίνεται ότι η εορτή του φωτός είχε προσλάβει προς τον 4ο αιώνα καθολικό χαρακτήρα. Κάθε πιστός, σε όποια θρησκεία και αν πίστευε, μπορούσε να ταυτιστεί με έναν τόσο κοινό και τόσο εύληπτο συμβολισμό.

Όλα αυτά δεν είναι άσχετα με αστρονομικές παρατηρήσεις· άλλωστε οι άνθρωποι έστρεφαν πάντα το βλέμμα στον ουρανό, παρατηρούσαν τα σημεία, αντιμετώπιζαν τον χρόνο όχι στην ευθύγραμμη αλλά στην κυκλική του διάσταση. Από τις 21 Δεκεμβρίου ο ήλιος αρχίζει να επανέρχεται, αρχίζει η ήττα του σκότους και η ανανέωση της ακατάλυτης δύναμης του φωτός. Αρχίζουν να μεγαλώνουν οι μέρες, να μικραίνουν οι νύχτες, αρχίζει να θριαμβεύει ό,τι συνδέθηκε με την ίδια τη ζωή. 

Ο λαϊκός μας πολιτισμός δεν τα αγνοεί όλα αυτά. Σε πολλές περιοχές πιστεύουν ότι το ίδιο το φως ξανακαινουργιώνει. Κι όταν έκαναν το καινούργιο προζύμι έλεγαν το υπέροχο δίστιχο που έχουν καταγράψει πολλοί μελετητές του παραδοσιακού μας πολιτισμού:

Χριστός γεννάται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι να γένει…

Ο ήλιος και Αυτός που τον δημιούργησε

Ο ορισμός της 25ης Δεκεμβρίου ως ημέρας εορτασμού της γέννησης δεν καθιερώθηκε χωρίς αντιρρήσεις. Άλλωστε ο Μίθρας που γιόρταζε εκείνη τη μέρα ήταν αγαπημένη μορφή των λεγεώνων, αγαπημένη θεότητα ανθρώπων που δεν είχαν σαφή θρησκευτική συνείδηση· άλλωστε, εκείνα τα χρόνια πολλές θρησκευτικές τάσεις είχαν σημαντικά κοινά στοιχεία έκφρασης. Πώς θα μπορούσε λοιπόν ένας Xριστιανός με θεολογική παιδεία να αποδεχτεί ως ημερομηνία γέννησης του Χριστού την εορτή του Αήττητου Ήλιου; Μπροστά στο δίλημμα αυτό μερικοί σημαντικοί πιστοί της νέας θρησκείας βρήκαν πολλά επιχειρήματα: να μη γιορτάζουμε τον ήλιο αλλά αυτόν που δημιούργησε τον ήλιο, είπε ο Αυγουστίνος.

Ούτως ή άλλως η 25η του Δεκέμβρη είναι ημέρα που ταυτίζεται με το φως. Αν το σκεφτούμε καλύτερα θα κατανοήσουμε γιατί ανάβουν φωτιές εκείνη τη μέρα παντού στην Ευρώπη, γιατί οι εθιμικές πυρές εξακολουθούν να συγκινούν, γιατί στολίζουμε τα σπίτια μας με φωτάκια, γιατί ακόμη και το χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι στολισμένο με φώτα.

http://librodoro.blogspot.com/2011/12/blog-post_6185.html