Αναστήλωση του ναού του Δία στη Νεμέα.

Kim Shelton (*)

Καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Berkeley στην Καλιφόρνια

 Nemea Center for Classical Archaeology, University of California, Berkeley

Mια συνέντευξη της καθ. Kim Shelton του Πανεπιστημίου του Berkeley με αφορμή την ολοκλήρωση του προγράμματος αναστήλωσης του ναού του Δία στη Νεμέα.

Της Βασιλικής Πλιάτσικα

ἐν δὲ αὐτῇ Νεμείου [τε] Διὸς ναός ἐστι θέας ἄξιος, πλὴν ὅσον κατεῤῥυήκει τε

ὁ ὄροφος καὶ ἄγαλμα οὐδὲν ἔτι ἐλείπετο

Εκεί υπάρχει αξιοθέατος ναός του Νεμείου Διός, παρά το γεγονός ότι έχει καταρρεύσει

και η στέγη και λείπει το λατρευτικό άγαλμα.

[Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, Κορινθιακά, XV.2]

Το Δεκέμβριο του 2012 ολοκληρώθηκε μάλλον αθόρυβα ένα σημαντικότατο, μεγαλόπνοο όσο και δύσκολο έργο, η αναστήλωση τμήματος του ναού του Δία στην Αρχαία Νεμέα.

Το αποκατεστημένο τμήμα, ελεύθερο πλέον από τις σκαλωσιές, ορθώνεται θαυμάσιο στο τοπίο της Νεμέας επιτυγχάνοντας με τον καλύτερο τρόπο τον αρχικό στόχο του Προγράμματος Αναστήλωσης του Ναού του Δία. Δίνει την ευκαιρία στον επισκέπτη να αποκτήσει την αίσθηση του μεγέθους και της μεγαλοπρέπειας του αρχικού μνημείου και ταυτόχρονα εξασφαλίζει την προστασία και διαφύλαξή του για τις επερχόμενες γενιές.

Ο ναός του Δία στην αρχαία Νεμέα οικοδομήθηκε γύρω στο 330 π.Χ. πάνω στα ερείπια παλαιότερου ναϊκού κτίσματος. Διαθέτει εξωτερική κιονοστοιχία από 32 δωρικούς κίονες και 2 κίονες στον πρόναο, υπόγειο άδυτο πίσω από το σηκό και εσωτερική κιονοστοιχία από 14 κορινθιακούς κίονες που συνέχιζαν στο δεύτερο όροφο ως ιωνικοί. Στον ναό του Νέμειου Δία λοιπόν σμίγουν και οι τρεις αρχιτεκτονικοί ρυθμοί της ελληνικής αρχαιότητας. Κάθε ένας από τους μεγάλους κίονες του περιστυλίου έχει ύψος περίπου 13 μέτρα και αποτελείται από 13 κυλινδρικούς σπονδύλους.

Από το σύνολο του μνημείου έμειναν όρθιοι ως τη σύγχρονη εποχή μόνον 3 από τους 32 μεγάλους κίονες και τμήμα του επιστυλίου ανάμεσα στους δύο που όριζαν την είσοδο στο ναό. Οι υπόλοιποι είχαν καταρρεύσει γύρω από το μνημείο και τμήματά τους είχαν χρησιμοποιηθεί ανά τους αιώνες ως οικοδομικό υλικό άλλων κτηρίων. Πριν την έναρξη του Προγράμματος Αναστήλωσης λοιπόν ήταν απαραίτητη η συστηματική καταγραφή αυτού του διάσπαρτου υλικού που πραγματοποιήθηκε από τον καθηγητή Frederick Cooper του Πανεπιστημίου της Minnesota κατά τα έτη 1980-1982.

Μια αεροφωτογραφία του μνημείου πριν την έναρξη της αναστήλωσης παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον διότι δείχνει τον περίεργο τρόπο με τον οποίο έχουν καταρρεύσει οι κίονες. Δεν είναι πεσμένοι με τον τρόπο που θα περίμενε κανείς από κάποιο ή κάποια σεισμικά επεισόδια, αλλά κείτονται ακτινωτά. Φαίνεται λοιπόν ότι η κατάρρευση τουλάχιστον κάποιων από αυτούς έγινε σκόπιμα με ανθρώπινη παρέμβαση, μάλλον κατά την Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή εποχή, ιδιαιτέρως στη βόρεια πλευρά του περιστυλίου, προκειμένου να διευκολυνθεί η πρόσβαση στους δόμους του στυλοβάτη και του σηκού και η χρήση τους σε άλλα κτίσματα. Αιώνες αργότερα, είναι πάλι η ανθρώπινη παρέμβαση που επιχειρεί αυτή τη φορά να αποκαταστήσει την αρχική εικόνα του μνημείου.

Ο ναός του Δία δέσποζε σε ένα μεγάλο και καλά οργανωμένο ιερό όπου λατρευόταν ο Δίας και ο νήπιος ήρωας Οφέλτης. Ο Οφέλτης ήταν γιός του βασιλιά της Νεμέας Λυκούργου και της Ευρυδίκης. Κάποια μέρα η τροφός του μωρού, η Υψιπύλη, συνάντησε τους Επτά Αργείους βασιλείς που εκστράτευαν προς τη Θήβα και της ζήτησαν να τους υποδείξει μια πηγή για νερό. Η Υψιπύλη ακούμπησε τον Οφέλτη σε ένα στρώμα από αγριοσέληνο και εκεί τον δάγκωσε ένα φίδι και το βρέφος πέθανε. Προς τιμήν του Οφέλτη οι Επτά επί Θήβας θέσπισαν τα Νέμεα, αγώνες που διεξάγονταν ανά διετία και είχαν πανελλήνιο χαρακτήρα.

Το Πρόγραμμα της Αναστήλωσης του Ναού του Δία ξεκίνησε το 1984 από τον καθηγητή Stephen Miller αλλά ελλείψει πόρων σε λίγους μήνες εγκαταλείφθηκε. Το 1999 το σχέδιο ξεκίνησε πάλι, δυναμικά αυτή τη φορά, και ολοκληρώθηκε στις μέρες μας υπό τη διεύθυνση της καθηγήτριας Kim Shelton του Πανεπιστημίου του Berkeley. Η κ. Shelton, με την ιδιότητα της Διευθύντριας του Κέντρου Νεμέας για την Κλασική Αρχαιολογία του Πανεπιστημίου του Berkeley, είχε την καλοσύνη να μιλήσει στα Ευρήματα για την αναστήλωση του ναού στη Νεμέα και να μας παραχωρήσει σχετικές φωτογραφίες.

Ἡ ἐντυπωσιακὴ ἀναστήλωση τοῦ ναοῦ τοῦ Διὸς στὴ Νεμέα

 Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

 

Ευχαριστώ θερμά που δεχτήκατε να μιλήσετε στη στήλη και συγχαρητήρια για το σπουδαίο έργο που πραγματοποιείτε εδώ και πολλά χρόνια στη Νεμέα. Θα μπορούσατε να μας περιγράψετε τι περιλαμβάνει πλέον το αναστηλωμένο κομμάτι του ναού;

Το 2002 αναστηλώθηκαν δύο κίονες και οι δόμοι του επιστυλίου τους στη βόρεια πλευρά, κοντά στο ανατολικό άκρο. Από το 2004 ως το 2009 αναστηλώθηκαν τέσσερις κίονες στη βορειοανατολική γωνία. Από το 2010 ως το Δεκέμβριο του 2012 οι δόμοι του επιστυλίου για τους κίονες αυτούς συντηρήθηκαν, αποκαταστάθηκαν και επανατοποθετήθηκαν επάνω τους. Προκειμένου να πραγματοποιηθούν όλες αυτές οι εργασίες έπρεπε να αποκατασταθεί ένα σημαντικό μέρος του κρηπιδώματος και αυτή ήταν μία από τις πολλές προκλήσεις που αντιμετωπίσαμε, διότι οι τεράστιοι δόμοι ήταν δύσκολο να κοπούν, να μετακινηθούν και να τοποθετηθούν στη θέση τους. Αποκαταστήσαμε επίσης τους δόμους του επιστυλίου που γεφυρώνουν το διάστημα ανάμεσα στον νοτιότερο αναστηλωμένο κίονα και τον εξαρχής διατηρημένο στην ανατολική πλευρά, ωστόσο αυτοί οι δόμοι θα παραμείνουν στημένοι σε μια βάση μπροστά από το ναό προκειμένου να διατηρηθεί η αρχική όψη του ναού πριν τη δική μας παρέμβαση.

Πρόκειται για εντυπωσιακό επίτευγμα, ιδιαίτερα αν υπολογίσει κανείς το αναλογικά σύντομο διάστημα εκτέλεσής του (1999-2012). Κοιτάζοντας πίσω, ποιες θα λέγατε ότι ήταν οι μεγαλύτερες προκλήσεις, οι σοβαρότερες δυσκολίες που προέκυψαν κατά τη διάρκεια του προγράμματος; 

Πρόκληση ήταν πάντα η χρηματοδότηση του προγράμματος, ωστόσο υπήρξαμε τυχεροί διότι είχαμε τρομερά γενναιόδωρους χρηματοδότες τόσο στην Ελλάδα, όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Άλλη μεγάλη πρόκληση ήταν το υλικό δομής του ναού, ο ασβεστόλιθος. Ήμασταν τυχεροί γιατί είχαμε κομμάτια από την αρχική τοπική πηγή αλλά η ποιότητα του λίθου δεν είναι η καλύτερη και είναι πολύ δύσκολο να δουλευτεί. Οι τεχνίτες μας έγιναν αληθινοί καλλιτέχνες! Με τόσα πολλά εσωτερικά ελαττώματα στο λίθο, ήταν εξαιρετικά δύσκολο να λατομευθούν και να μεταφερθούν οι μεγάλοι δόμοι που ήταν απαραίτητοι για την αποκατάσταση του στυλοβάτη. Μέσα από αυτή τη διαδικασία αποκτήσαμε τρομερή εκτίμηση για ό,τι κατόρθωσαν να επιτύχουν οι Νεμεάτες τον 4ο αι. π.Χ. Ένα ακόμη ζήτημα που αντιμετωπίσαμε ήταν η μηχανολογική πρόκληση να συμβιβάσουμε τις αρχαίες εκλεπτύνσεις με τη διαμόρφωση των θεμελίων όπως κατέληξε με το πέρασμα του χρόνου και ως αποτέλεσμα της απομάκρυνσης κάποιων δόμων.

Ασφαλώς ένα εγχείρημα τέτοιων διαστάσεων είναι αποτέλεσμα ομαδικής εργασίας. Θα θέλατε να μας αναφέρετε τους υπόλοιπους συντελεστές του έργου;

Πράγματι, όπως λένε «χρειάζεται ένα χωριό». Σε αυτή την περίπτωση το χωριό της Αρχαίας Νεμέας. Οι περισσότεροι από τους εργάτες μας σε όλη τη διάρκεια του προγράμματος ήταν ντόπιοι και λίγοι από γειτονικά χωριά. Αυτοί οι άνθρωποι είχαν ξεκινήσει ως εργάτες ανασκαφής μαθαίνοντας επί το έργον τη δουλειά της αποκατάστασης και έγιναν τελικά άριστοι λιθοξόοι και ειδικοί στην αναστήλωση. Καμία πτυχή αυτού του προγράμματος, από το σχεδιασμό και τις τεχνικές λεπτομέρειες ως την καθημερινή οργάνωση και την πρακτική εφαρμογή, δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την αρχιτέκτονα μηχανικό κ. Κατερίνα Σκλήρη, επίσης από την Αρχαία Νεμέα. Εκείνη υπήρξε η ψυχή όλων των προσπαθειών μας. Αρκετοί μηχανικοί συνέβαλαν σημαντικά στο πρόγραμμα από τα αρχικά του στάδια, όπως ο Κώστας Ζάμπας και ο Νίκος Μακρής, που διεύθυναν το πρώτο μέρος της δεύτερης φάσης της αναστήλωσης (2004-2009), μέχρι την επιτυχή ολοκλήρωσή της με τον Κώστα Παπαντωνόπουλο. Και φυσικά η αναστήλωση έγινε πραγματικότητα μόνον χάρη στο όραμα και τις διαρκείς προσπάθειες για εξασφάλιση της χρηματοδότησης του προηγούμενου διευθυντή, του Stephen G. Miller.

Μπορείτε να εκτιμήσετε το συνολικό κόστος της αναστήλωσης; Ποιες ήταν οι πηγές της χρηματοδότησης;

Το συνολικό κόστος όλων των φάσεων της αναστήλωσης προσεγγίζει τα 3 εκατομμύρια ευρώ. Η χρηματοδότηση προήλθε σχεδόν αποκλειστικά από ιδιώτες χορηγούς, περιλαμβανομένων των μελών του Ιδρύματος Οφέλτης, του οποίου ο προηγούμενος πρόεδρος, κ. Θεόδωρος Παπαλεξόπουλος υπήρξε και μεγάλος μεμονωμένος χορηγός. Λάβαμε επίσης εταιρικές χορηγίες από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, τον όμιλο «Τιτάν» και την εταιρεία Club Hotel Casino  Λουτράκι μεταξύ άλλων. Το δεύτερο μέρος της Φάσης ΙΙ (επιστύλια) χρηματοδοτήθηκε εξ ολοκλήρου από έναν ανώνυμο χορηγό από τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Είναι δυνατόν να συνεχιστεί η αναστήλωση του ναού;

Η μελέτη για μια ακόμη φάση αναστήλωσης (Φάση ΙΙΙ) που θα περιλαμβάνει πέντε κίονες και τους δόμους για τα επιστύλιά τους κατά μήκος της βόρειας πλευράς του ναού είναι ήδη έτοιμη. Ωστόσο, δεν μπορεί να κατατεθεί στο Υπουργείο για άδεια μέχρι να συγκεντρωθεί το συνολικό ποσόν της χρηματοδότησης του προγράμματος.

Πιστεύετε ότι η αναστήλωση θα βοηθήσει στην αύξηση της επισκεψιμότητας του χώρου;

Ναι, νομίζω πράγματι ότι η αναστήλωση βοηθά να εξασφαλιστούν μεγαλύτερη δημοφιλία και περισσότεροι επισκέπτες για τη Νεμέα. Ίσως όμως είναι σημαντικότερο το γεγονός ότι η αναστήλωση έχει ήδη αυξήσει το ενδιαφέρον σε τοπικό και εθνικό επίπεδο δίνοντας ένα θετικό μήνυμα για την αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Εκτός από το Πρόγραμμα Αναστήλωσης του Ναού, το Κέντρο Νεμέας του Πανεπιστημίου του Berkeley έχει παράλληλα ανασκαφικές, ερευνητικές και διδακτικές δραστηριότητες στη θέση. Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια για τη συνέχιση της έρευνας στην Αρχαία Νεμέα; 

Το Κέντρο Νεμέας μόλις ολοκλήρωσε μια τριετή ανασκαφική περίοδο που διερεύνησε την πρώιμη ιστορία και την προϊστορία της περιοχής του ιερού. Θα συνεχίσουμε να ακολουθούμε αυτούς τους ερευνητικούς στόχους σε μελλοντικές ερευνητικές περιόδους. Στο μεταξύ, εργαζόμαστε συστηματικά για τη δημοσίευση της πρόσφατης ανασκαφής καθώς και του υλικού από τα τελευταία 30 χρόνια έρευνας στη Νεμέα. Σχεδιάζουμε επίσης ένα πρόγραμμα συντήρησης των καταλοίπων της Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής, ένα ακόμη για τους ιστάμενους κίονες του πρόναου του ναού του Δία και οργανώνουμε μια διαδραστική έκθεση του προγράμματος αναστήλωσης του ναού που θα τοποθετηθεί στο χώρο αργότερα αυτή την Άνοιξη.

*Η κ. Kim Shelton είναι καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Berkeley στην Καλιφόρνια. Έχει πλούσιο ανασκαφικό, συγγραφικό και διδακτικό έργο και τα τελευταία χρόνια διευθύνει το Κέντρο Νεμέας για την Κλασική Αρχαιολογία του Πανεπιστημίου του Berkeley (Nemea Center for Classical Archaeology, University of California, Berkeley). Είναι από τις κορυφαίες διεθνώς ειδικούς στη μυκηναϊκή περίοδο και τα τελευταία χρόνια είναι υπεύθυνη για την ανασκαφή στη λεγόμενη Οικία Πέτσα στις Μυκήνες.

Πηγή: www.lifo.gr