Ο κρυμμένος θησαυρός της Σαλαμίνας

Πέμπτη 2 Φεβρουαρίου 2023

Ο κρυμμένος θησαυρός της Σαλαμίνας

Ο κρυμμένος θησαυρός της Σαλαμίνας

Στην Σαλαμίνα, στα νότια του νησιού απέναντι από την Αίγινα και την αρχαία Τροιζήνα, βρίσκεται το ιστορικό σπήλαιο του Ευριπίδη

Όταν ακούει κάποιος το όνομα του μικρού νησιού φέρνει στο μυαλό τους την ιστορική ναυμαχία, που πραγματοποιήθηκε στο θαλάσσιο χώρο της το Σεπτέμβριο του 480 π.Χ. και επιτάχυνε τον τερματισμό των Περσικών Πολέμων. Πολλοί όμως πέραν αυτού δεν γνωρίζουν ότι υπήρξε η γενέτειρα του ονομαστού ομηρικού ήρωα Αίαντα του Τελαμώνιου, του επιφανέστερου εκπροσώπου του ηγεμονικού οίκου της Σαλαμίνας, όσο και του διάσημου τραγικού ποιητή Ευριπίδη.

Το Σπήλαιο Ευριπίδη βρίσκεται πάνω από τον όρμο Περιστέρια με τον ομώνυμο οικισμό, σε υψόμετρο 115 μ. Η είσοδος του σπηλαίου είναι πολύ στενή και αθέατη από την ακτή. Το σπήλαιο βρίσκεται σε υψόμετρο 120 περίπου μέτρων απ' την επιφάνεια της θάλασσας και από το φυσικό άνδηρο της εισόδου υπάρχει καταπληκτική θέα προς το Σαρωνικό.

Στον επισκέπτη το σπήλαιο θυμίζει λαβύρινθο καθώς διαθέτει 10 θαλάμους με στενότατους διαδρόμους και οροφές με σταλαγμιτικά παραπετάσματα και έχει συνολικό μήκος 47 μέτρα. Από τα ευρήματα των ανασκαφών προκύπτει ότι έγινε χρήση του σπηλαίου κατά τη διάρκεια των εξής 5 περιόδων: Νεώτερη Νεολιθική, Ύστερη Μυκηναϊκή, Κλασική και Ρωμαϊκή εποχή και Φραγκοκρατία.

Οι πρώτες πληροφορίες για το σπήλαιο δίνονται από αρχαίους συγγραφείς (Φιλόχορο, Σάτυρο, Ανώνυμο Συντάκτη Βίου Ευριπίδη, Aulus Gellius) που έζησαν κατά την Ελληνιστική (3ο και 2ο αιώνα π.Χ.) και την Ρωμαϊκή περίοδο (2ο αιώνα μ.Χ.). Στα νεότερα χρόνια ο αρχαιολόγος Α. Αρβανιτόπουλος το περιέγραψε ως «στενόν βαθύτατον σπήλαιον», ενώ ο βυζαντινολόγος Δ. Πάλλας το ταύτισε με τα «Κυχρήνος άντρα» (τα σπήλαια, δηλαδή, του Κυχρέα, πρώτου μυθικού βασιλιά του νησιού).

Η ανασκαφή του ''Σπήλαιου του Ευριπίδη'' πραγματοποιήθηκε από τον επίκουρο καθηγητή Προϊστορικής αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Γιάννο Γ. Λώλο κατά το χρονικό διάστημα 1994-1997.

Στην ανασκαφή συμμετείχε επιστημονική ομάδα υπό την διεύθυνση του καθηγητή και με την συμπαράσταση της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού. Οι ανασκαφικές έρευνες ενισχύθηκαν οικονομικά από διάφορους φορείς και από το Δήμο Σαλαμίνος. Άλλωστε οι δημότες του αναφερόμενου Δήμου έχουν συνηθίσει να σκοντάφτουν πάνω σε αρχαία, αφού τα βλέπουν εκτεθειμένα στις αυλές, στα χωράφια και στα λιμάνια τους.

Ο Γιάννης Λώλος, ο αρχαιολόγος που ανακάλυψε την σπηλιά του Ευριπίδη στα Περιστέρια Σαλαμίνας, αποτέλεσε για τους κατοίκους του Αιάντειου μια γραφική μορφή. Τα χρόνια της ανασκαφής τον έβλεπαν καθημερινά να σκαρφαλώνει στην πλαγιά του σπηλαίου και, όπως λέγανε καθώς τον έβλεπαν αδύνατο, «μετά από τόση ανηφόρα πώς να μην είναι σαν σπουργίτι;».

Το σπήλαιο, αν και προβλήθηκε μέχρι και στο CNN και δέχτηκε επί χρόνια επισκέψεις πολλών... θαυμαστών του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού δεν αποτελεί σήμερα οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο. Τα περισσότερα ευρήματα της ανασκαφής έχουν μεταφερθεί στα Μουσεία Σαλαμίνας και Πειραιά.

Η ανακάλυψη ενός εν μέρει σωζόμενου σκύφου (χρονολογείται στη δεκαετία 430-420 π.Χ.) με το όνομα του Ευριπίδη χαραγμένο στην εξωτερική πλευρά του, επιτρέπει την ασφαλή ταύτιση του σπηλαίου με το χώρο-ησυχαστήριο όπου ο μεγάλος ποιητής αποσυρόταν για να γράψει τις τραγωδίες του. Μάλιστα θεωρείται πιθανό ότι ο μεγάλος τραγικός επεξεργάστηκε την τραγωδία του ''Ιππόλυτος'' στο σπήλαιο της Σαλαμίνας.

«Η παρουσία του αγγείου με το όνομα του τραγικού ποιητή στον συγκεκριμένο χώρο, προσδίδει στο σπήλαιο στα Περιστέρια εντελώς ξεχωριστή σημασία. Πρόκειται εδώ, για μία από τις ελάχιστες περιπτώσεις, ίσως τη μοναδική από την κλασική αρχαιότητα, όπου ένας καθαρά ιδιωτικός χώρος, και μάλιστα χώρος πνευματικής συγκέντρωσης και δημιουργικής συγγραφής, μπορεί με βεβαιότητα να συνδεθεί με μία από τις μεγάλες μορφές του 5ου αι. π.Χ.».

Όμως, όπως ανέφερε ο κ. Λώλος κατά τις ημέρες της ανασκαφής (1994-1997) η παρουσία του σκύφου δημιούργησε μια παρεξήγηση. «Δεν είπα ποτέ ότι το αγγείο ανήκει στον Ευριπίδη. Δεν ξέρουμε τον αρχικό κάτοχο του σκύφου. Είναι σημαντικό, πάντως, ότι γνώριζαν από την προφορική παράδοση, το μέρος όπου διημέρευε ο Ευριπίδης. Δεν ζούσε εκεί. Απλώς αποσυρόταν κατά διαστήματα. Το σπήλαιο πιθανόν ήταν μέσα σε ιδιόκτητη περιοχή, που ανήκε στην οικογένεια του. (Ο Σάτυρος λέει «κεκτημένο σπήλαιο».) Είναι μια εποχή, η προχωρημένη ελληνιστική - πρώιμη ρωμαϊκή, μεγάλης δημοτικότητας των έργων του Ευριπίδη, που όχι μόνο τον ήξεραν αλλά εμπνέονταν από αυτόν».

Πάντως ο σκύφος δεν είναι το μοναδικό εύρημα από το σπήλαιο. Στα ευρήματα συγκαταλέγονται, μεταξύ άλλων, θραύσματα αγγείων και λίθινα εργαλεία Νεολιθικής Περιόδου, χάλκινο ξίφος και αγγεία Μυκηναϊκών Χρόνων, αγγεία Κλασικών Χρόνων, νομίσματα και κεραμική της Ρωμαϊκής Περιόδου, νομίσματα και κοσμήματα της Φραγκοκρατίας.

Κατά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική Περίοδο το ησυχαστήριο του Ευριπίδη αναδείχθηκε σε αξιοθέατο και προσκύνημα (λατρευτικό άντρο).

Η ανακάλυψη της Σπηλιάς του Ευριπίδη δεν ήταν θέμα τύχης. Ο ανασκαφέας κ. Λώλος ερευνούσε χρόνια την περιοχή με τη 15μελή ερευνητική ομάδα, τη συνεργασία της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας και τη συμπαράσταση της Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων.

Είχε ερευνήσει όλες τις σπηλιές της Σαλαμίνας. Καμιά όμως δεν ανταποκρινόταν στις περιγραφές «σπήλαιον αναπνοήν έχον προς την θάλασσα» ή «σπηλιά τρομαχτική και δυσάρεστη». Όταν όμως επισκέφτηκε τη σπηλιά κοντό στον όρμο Περιστέρια, στη νότια ακτή του νησιού, προαισθάνθηκε τον πρώτο θετικό οιωνό. Πριν ακόμη μπει στο εσωτερικό της σπηλιάς και πριν ακόμα αρχίσει την ανασκαφή, ένιωσε ότι βρίσκεται στο κατάλληλο μέρος.

Τρία χρόνια αργότερα, μετά την εύρεση ποσοτήτων κεραμικής, η εικόνα που είχε κατά νου το από την αρχική επίσκεψη, δεν άλλαξε. Μόνο προστέθηκε η περίοδος της Φραγκοκρατίας στα ευρήματα. Και φυσικά ο σκύφος (κύπελλο) με την αφιέρωση στον Ευριπίδη. Η είδηση για το κύπελλο με το όνομα του κορυφαίου ποιητή χαραγμένο και η ταύτιση της σπηλιάς - ερημητήριο με το ερημητήριο του Ευριπίδη, έκαναν την είδηση για το σπήλαιο της Σαλαμίνας, να ταξιδέψει μέχρι το CNN και να γίνει παγκόσμια δεύτερη είδηση ενώ μπήκε και στους «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς» στην πρώτη σελίδα.

Όλοι βέβαια στάθηκαν στον σκύφο με την επιγραφή του ονόματος του Ευριπίδη. Υπήρξαν όμως και πολλά άλλα ευρήματα εντυπωσιακά. Ένα σημαντικό σύνολο κεραμικών και λίθινων ευρημάτων της Νεώτερης Νεολιθικής εποχής, που περιλαμβάνει εκατοντάδες θραύσματα ανοιχτών και κλειστών αγγείων: χονδροειδών, μονόχρωμων, στιλβωτών, γραπτών και εγχάρακτων), πολλά λίθινα εργαλεία (ανάμεσα τους κι ένας στιλβωμένος πέλεκυς και πέντε λίθινες αιχμές βελών) κ.ά. Ο ίδιος ο ανασκαφέας-αρχαιολόγος στέκεται ιδιαίτερα στο γυναικείο ειδώλιο, το οποίο σώζεται μόνο το πάνω μέρος του και είναι εξαίρετης τεχνικής, κατασκευασμένο μάλλον, όπως λέει, από πεντελικό μάρμαρο. Διατηρεί μάλιστα και υπολείμματα από διακόσμηση κόκκινου χρώματος.

«Από το '94 μέχρι το ‘97, συγκεντρώσαμε περισσότερα από 2.000 κομμάτια νεολιθικών αγγείων και είναι σημαντικό, διότι πρόκειται στην ουσία για το πρώτο σύνολο νεολιθικών ευρημάτων του νησιού. Δηλαδή, η νεολιθική φάση πρώτη φορά τεκμηριώνεται στη Σαλαμίνα», τόνιζε ο ανασκαφέας.

Ο ενθουσιασμός του ανασκαφέα είναι λογικός αν σκεφτεί κάποιος ότι η αρχαιοκαπηλική δραστηριότητα στην περιοχή δεν ήταν καινούργια καθώς είχε αρχίσει μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και οι τελευταίες ανακαλύψεις είχαν ανοίξει την όρεξη πολλών...

Η σπηλιά, όμως έδωσε ένα ακόμη απρόσμενο δώρο. Έναν άθικτο νομισματικό θησαυρό• 39 αργυρά και επάργυρα κομμάτια. «Βρέθηκε πάνω σε μια πέτρα που έκρυβε τρεις στήλες (μασούρια δηλαδή), ενώ στο κάτω μέρος, υπολείμματα από ύφασμα όπου διατηρούνταν τυλιγμένες οι στήλες. Η απόκρυψη του θησαυρού έγινε στα χρόνια του αυτοκράτορα Γαλλιηνού (260-268 μ.Χ.)». Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε και πολλά άλλα νομίσματα, 120 συνολικά μαζί με το θησαυρό που αναφέραμε.

Όμως όπως και να τα πούμε ανάμεσα στα τρία αποσπασματικώς σωζόμενα ενεπίγραφα αγγεία -από εκείνα που βρέθηκαν σε συγκεκριμένο θάλαμο του σπηλαίου- ο λεπτός μελαμβαφής σκύφος (κύπελλο), με το όνομα του Ευριπίδη χαραγμένο ανάστροφα στην εξωτερική επιφάνεια, ήταν αυτό που ξεχώρισε. Εύρημα μοναδικής αξίας, με προεκτάσεις στην ιστορία της πνευματικής ζωής του 5ου αι. π.Χ. , όπως σημείωσε στην έκθεση του ο κ. Λώλος. «Η επιγραφική αυτή μαρτυρία προσφέρει την οριστική απόδειξη για την ταύτιση του σπηλαίου στα Περιστέρια με το περίφημο σπήλαιο ησυχαστήριο του Ευριπίδη στη Σαλαμίνα όπου αποσυρόταν και έγραφε τις τραγωδίες του». Ο ανασκαφέας πίστευε ότι ήταν στο σωστό δρόμο από το 1994. Στην έναρξη της ανασκαφής, υποστήριξε πως «το συγκεκριμένο σπήλαιο, όσον αφορά τη μορφή του, τη θέση του, την ατμόσφαιρα γενικότερα, ανταποκρίνεται όσο κανένα άλλο από τα γνωστά που υπάρχουν στο νησί, τη "Σπηλιά του Γκιαούρη" και "Σπηλιά της Φώκιας", με τις περιγραφές της σπηλιάς του Ευριπίδη όπως διασώζονται σε κείμενα τεσσάρων αρχαίων συγγραφέων: του Φιλοχόρου, του Σατύρου, του Ανωνύμου Συντάκτη του "Γένους Ευριπίδου" και του Ρωμαίου Aulys Geilius. επισκέπτη της σπηλιάς κατά τον 2ον αι. μ.Χ.».

Όμως ας ρίξουμε μια ματιά και στα όσα περιληπτικά αναφέρει η αρχαιολόγος κα. Αλεξάνδρα Μαρή:

Το σπήλαιο ανασκάφηκε κατά τη διάρκεια των ετών 1994-1997, από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, υπό την διεύθυνση του Γ. Λώλου. Τα πολυάριθμα ευρήματα αποδεικνύουν την εντατική στο πέρασμα των αιώνων χρήση του, από τη Νεολιθική περίοδο και συγκεκριμένα το τρίτο τέταρτο της 6ης χιλιετίας π.Χ. περίπου, οπότε αποτέλεσε χώρο περιστασιακής διαμονής για μικρά χρονικά διαστήματα, έως την εποχή της Φραγκοκρατίας (πρώιμο 14o αιώνα), οπότε χρησίμευσε ως χώρος απόκρυψης νομισματικών θησαυρών.

Πλησίον του υπήρχε Ιερό του Διονύσου, με ορθογώνιο ναΐσκο, λατρευτικό χώρο με κτιστό θρανίο και υδατοδεξαμενή, ιδρυμένο κοντά σε πηγή νερού σε μικρή απόσταση από την είσοδο του σπηλαίου που ήκμασε κατά τον 3ο και τον 2ο αιώνα π.Χ. Μετά την καταστροφή του ιερού από σεισμό, η συλλατρεία Διονύσου και Ευριπίδη μεταφέρεται και ασκείται στο σπήλαιο. Απόδειξη αυτού συνιστά η ανεύρεση επιγραφικής μαρτυρίας σε τμήμα μελαμβαφούς σκύφου του 5ου αιώνα π.Χ. με ανάστροφα χαραγμένο στην εξωτερική επιφάνειά του, κατά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική περίοδο, το όνομα του Ευριπίδη. Διαρκούσης της Ρωμαϊκής περιόδου, το σπήλαιο αναδεικνύεται, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα, σε αξιοθέατο και χώρο προσκυνήματος μέχρι την καταστροφή του από τους Ερούλους και τους Γότθους το 267 μ.Χ. Το επιγραφικό εύρημα του μελαμβαφούς σκύφου και οι αρχαίες φιλολογικές μαρτυρίες οδήγησαν σε ταύτιση του σπηλαίου με το ησυχαστήριο του τραγικού ποιητή Ευριπίδη στη Σαλαμίνα, νησί στο οποίο αναφέρεται ότι αποσυρόταν και έγραφε τα δράματά του.

Το σπήλαιο δεν αποτελεί οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο ενώ επιλογή των ευρημάτων του εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σαλαμίνας.

Κ. Α. Γραικιώτης

Πηγές :