Tο μπλε μαθητικό τετράδιο

Σήμερα σας παρουσιάζω ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του Τάκη Καμπύλη που μου έφερε στη θύμηση την πρώτη μέρα μου σαν «πρωτάκι» στο Πρότυπο Δημοτικό Σχολείο του Μεσολογγίου και με δάσκαλό μου ένα εξαίρετο άνθρωπο τον κ. Γ. Γεωργίου.

Τότε ήταν που χρησιμοποίησα και εγώ για πρώτη και τελευταία φορά την πλάκα με το κονδύλι για να μάθω το ελληνικό αλφάβητο. Ίσως μάλιστα το 1954-55 ήταν και η τελευταία χρονιά που χρησιμοποιήθηκαν γενικότερα στα ελληνικά σχολεία.

Ένα χρόνο αργότερα στο 21^ο Δημοτικό Σχολείο της Β' ή Γ' Περιφέρειας Αθηνών (που στεγαζόταν σε ένα παλιό σπίτι σαν φάρο στην γωνία Αχαρνών και Θήρας και που δεν υπάρχει σήμερα) όπου παρακολούθησα την δευτέρα τάξη του δημοτικού τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά….

κγ

O πρώτος έρωτας του Καραγάτση ήταν η «κυρία Νίτσα». Μ’ αυτήν πήρε τον Α΄ έπαινο στον πρώτο πανελλαδικό λογοτεχνικό διαγωνισμό της «Εστίας» το 1928 (1929). Εγραψε για τη δασκάλα του στο δημοτικό: «Τα άμαθα χέρια μας γλιστρούσαν αδέξια στο ριγωμένο χαρτί. Η καρδιά μας χτυπούσε μήπως δεν κάνουμε τα γράμματα καλά. Τόσα κεφαλάκια, σκυμμένα με άφατη προσοχή, τραβούσαν γραμμές στο ανοιχτό μπλε τετράδιο. Ενας ελαφρός μονάχα κρότος τριβής ακουγόταν στο άσπρο δωμάτιο. Η κυρία Νίτσα πάνω στην έδρα φάνταζε πιο άσπρη παρά ποτέ κάτω από τον όγκο των καστανών μαλλιών της».

Εικόνα οικεία και κοινή σχεδόν σε όλες τις γενιές των μαθητών. Αλλά και απατηλή: Ακόμη και το μαθητικό τετράδιο δεν ήταν πάντα το ίδιο, ούτε ήταν πάντα μπλε. Σαν να προσαρμοζόταν κάθε φορά στο κλίμα της Εκπαίδευσης, στις μεγάλες της διαμάχες, στα όνειρα της δημιουργίας ενός έθνους, ή στο πώς οριζόταν κάθε φορά το «εθνικό».

Το μαθητικό τετράδιο έχει κι αυτό τη δική του πορεία, ακόμη και τις ιδιαίτερες σχέσεις του με την εκάστοτε εξουσία. Μόνο που η ιστορία του ακόμη δεν έχει γραφεί – αν και πολλά απ’ όσα κατά καιρούς συμβόλισε έχουν ήδη σκεπαστεί από σωρούς πράσινων, κόκκινων και νέων τύπων τετραδίων. Η ομοιομορφία ως εκπαιδευτικό όπλο και η σχολική παρεμβατικότητα στην καθημερινότητα του μαθητή έχουν ακυρωθεί από τις σύγχρονες κοινωνίες – συζητώντας για τη δημόσια εκπαίδευση.

Δεν είναι και πολύ ξεκάθαρο πότε και πώς χρησιμοποιήθηκαν τα «βιβλιοτετράδια». Ειδικοί στην ιστορία της εκπαίδευσης εικάζουν πως η ημερομηνία πρέπει να κρύβεται κάπου στον 19ο αιώνα, ενδεχομένως και στα πρώτα χρόνια της επανάστασης ή του νεοσύστατου κράτους. Ο Αλέξης Δημαράς θα το χαρακτηρίσει ως το «όριο της κρατικής επιβολής στη ζωή του μαθητή»: «Το ελληνικό σχολείο είχε εκείνα τα χρόνια τη συμμετοχή του στην κορυφαία αποστολή: τη δημιουργία ενός ενιαίου κράτους. Η ομοιομορφία στο σχολικό περιβάλλον λοιπόν βοηθούσε προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση.»

Πώς ήταν τότε τα τετράδια; Και για ποιους; Δεν υπάρχουν (προστρέχοντας στις γνώσεις του Αλέξη Δημαρά, του Χαράλαμπου Νούτσου, του Αλέξη Πολίτη, της Αννας Φραγκουδάκη, της Θάλειας Δραγώνα, του Γιώργου Κόκκινου και άλλων) στοιχεία συγκροτημένης ιστορικής έρευνας.

Ο Χ. Νούτσος (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) εκτιμά πως τα τετράδια πιθανόν να εμφανίστηκαν με το πρώτο σύστημα εξετάσεων, που ήταν μάλιστα και δημόσιες, οπότε ο δάσκαλος κρατούσε τα «τετράδια» των μαθητών του για να τα βαθμολογήσει. Αλλη πιθανή στιγμή είναι σύμφωνα με τον ίδιο «το 1890, όταν επιβλήθηκε το ένα και κοινό βιβλίο για όλους τους μαθητές (πριν υπήρχε ένα περιθώριο επιλογής από 4 - 5 βιβλία)». Το σχολείο πλήρως ενταγμένο στο στοίχημα της εποχής, τον (αστικό) εκσυγχρονισμό μέσα από την εθνική ομοιογένεια και τη Μεγάλη Ιδέα, ενισχύει την «αταξικότητα» ενός σχολείου–κιβωτού της εθνικής ολοκλήρωσης.

Δεν γνωρίζουμε πολλά για το χρώμα τους ή για το είδος του εξωφύλλου. Ούτε πότε επιβλήθηκε το «ντύσιμό» τους από μπλε χαρτί και –πολύ αργότερα– με διαφανές αυτοκόλλητο. Πάντως, στο Μουσείο Μπενάκη υπάρχει (μέσω Ιδρύματος Ελευθερίου Βενιζέλου) ένα τετράδιο γεωμετρίας μαθητή τάξης του 1912, ντυμένο με το μπλε χαρτί.

Ωστόσο, όπως λέει ο ερευνητής του ΕΛΙΑ Μάνος Χαριτάτος, υπήρξαν μαθητικά τετράδια, πριν και μετά, με πιο άμεσο συμβολισμό από το μπλε χαρτί. Οπως με εξώφυλλο τον Παύλο Μελά, τον Δεληγιάννη κ. ά.

Η δικτατορία του Πάγκαλου – «εκπαιδευτικός μεσαίωνας» χαρακτηρίζεται από ιστορικούς της εκπαίδευσης– δεν διδάχθηκε από την «κατάληψη του Πετριτσίου» στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Στις βιομηχανίες φαίνεται πως για πρώτη φορά δίνονται τότε συγκεκριμένα σχέδια για τα εξώφυλλα των σχολικών τετραδίων, τα περισσότερα με αναφορά στη σημαία («υπερασπίσου τη σημαία» ή «απαιτείτε πάντοτε τα τετράδια της δεδοξασμένης ελληνικής σημαίας»). Για το σχολικό έτος 1926 - 1927 εκδίδεται νόμος περί «χρήσεως τετραδίων», σύμφωνα με τον οποίο «από της ενάρξεως του προσεχούς σχολικού έτους 1926 - 1927 και εφεξής απαγορεύεται η χρήσις δι’ άπαντα τα εν τω Κράτει λειτουργούντα σχολεία δημόσια, δημοσιοσυντήρητα και ιδιωτικά, άλλων τετραδίων πλην εκείνων, τα οποία θέλει καθορίζει εκάστοτε ειδική εγκύκλιος του Υπουργείου της Παιδείας και Θρησκευμάτων». Η εκπαίδευση είχε ήδη βρεθεί μέσα στον πυρήνα της σύγκρουσης δημοτικής – καθαρεύουσας. Για περίπου 30 χρόνια η σύγκρουση γύρω από το γλωσσικό ήταν ταυτόχρονα και σύγκρουση πολιτική (και κομματική) ενώ οι διώξεις εναντίον σπουδαίων δασκάλων κατέρριψαν το μύθο του ουδέτερου σχολείου.

Δεν είναι γνωστό αν είχε προηγηθεί άλλη, τόσο κεντρική, παρέμβαση για το συγκεκριμένο ζήτημα.

Λίγα χρόνια μετά, ο Μεταξάς δεν θα χάσει τέτοια ευκαιρία. Θα χρησιμοποιήσει ως προπαγανδιστικό υλικό (και) τα μαθητικά τετράδια. Το σκίτσο του δικτάτορα, οι σάλπιγγες και διάφορα απλοϊκά ρητά θα μονοπωλήσουν το σχολικό περιβάλλον, από τους τοίχους μέχρι τα τετράδια. Η ίδρυση της ΕΟΝ φέρνει τον ιδιότυπο ελληνικό φασισμό μέσα στο σχολείο.

Αν και το 1942 (σύμφωνα με μαρτυρία του Λευτέρη Παπαδόπουλου που αναδημοσιεύουν οι Αλέξης Δημαράς και Βάσω Παπαγεωργίου) το κοντύλι και η πλάκα ήταν τα «τετράδια» της Α΄ Δημοτικού και τουλάχιστον μέχρι το 1952, σύμφωνα με μαρτυρία του Μιχάλη Κατσίγερα.

Μετά τον πόλεμο δύο πράγματα αλλάζουν ριζικά: η εσωτερική «ανεκτικότητα» απέναντι στον «εσωτερικό εχθρό» εκφράζεται μέσω των στρατοπέδων και βέβαια από την πνιγηρή ατμόσφαιρα στο σχολείο. Ολα περνούν μέχρι υπερβολής από την κρησάρα της «εθνικοφροσύνης». Αναλυτικό πρόγραμμα, βιβλία, τετράδια, δάσκαλοι και μαθητές. Αλλά η εποχή είχε ήδη αλλάξει. Και το μπλε τετράδιο έγινε πιο γαλάζιο. Και έγινε (το εξώφυλλό του) πλαστικό.

Η χρήση του πλαστικού στον τελευταίο πόλεμο ήταν η τεχνολογική εξέλιξη που έδωσε στο μαθητικό τετράδιο τη σημερινή του μορφή. Το 1956, ένας ανήσυχος έμπορος, ο Σκαγιάς, αποφασίζει να βγάλει στην αγορά τα γαλάζια πλαστικά τετράδια («Διεθνές» και «Super Διεθνές»). Η κ. Πόπη Σκαγιά θα εξηγήσει πως ο Σκαγιάς «δεν ανακάλυψε, αλλά καθιέρωσε το νέο μαθητικό τετράδιο». Στα αρχεία της εταιρείας δεν υπάρχουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν ή να διαψεύδουν μια κεντρική κατεύθυνση για το χρώμα: «Πάντως, δεν υπήρχε κατεύθυνση για το σχήμα, σας διαβεβαιώνω γι’ αυτό. Το μπλε μαθητικό τετράδιο είναι μοναδικό στον κόσμο λόγω των διαστάσεών του. Δεν είναι ούτε Α4 ούτε Α5 αλλά κάτι ενδιάμεσο, επειδή έτσι βόλευε τους κατασκευαστές να κόβουν χωρίς απώλειες το ευρωπαϊκό χαρτί που εισάγαμε τότε. Η εταιρεία μας βρήκε το χρώμα ως παράδοση και απλώς το κάναμε λίγο πιο ανοιχτό».

Η SKAG δραστηριοποιείται σήμερα σε 37 χώρες, με εξαγωγές, αλλά η κ. Σκαγιά διαβεβαιώνει: «Δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο τετράδιο σαν το ελληνικό. Μόνο οι Γιαπωνέζοι είναι κάπως κοντά στο δικό μας».

Η μεταπολίτευση βάζει την αρχή του τέλους στο σχολείο που τιμωρεί, ελέγχει, ισοπεδώνει και συνθλίβει. (Τουλάχιστον στη θεωρία.) Πάντως, μόλις άνοιξαν τα παράθυρα των σχολικών κτιρίων, εισέβαλαν πολλά και διαφορετικά τετράδια. Οι μουστάκες του βλοσυρού Κολοκοτρώνη έγιναν στίχοι των Πινκ Φλόιντ ή των Ιγκλς χωρίς τελικά να ζημιωθεί (από αυτό) η κοινωνία μας…

Tου Τακη Καμπυλη

Ιnfo

- Αλέξη Δημαρά, Βάσως Βασιλού-Παπαγεωργίου, «Από το κοντύλι στον υπολογιστή», Αθήνα 2008, εκδ. Μεταίχμιο

- Θεοφάνη Δ. Χατζηστεφανίδη, «Ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης», Αθήνα 1990, εκδ. Παπαδήμας

- Χρήστου Κάτσικα, Ν. Θεριανού, «Ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης», Αθήνα 2007, εκδ. Σαββάλας

- Δέσποινας Παπαδημητρίου, «Από τον λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων», Αθήνα 2006, εκδ. Σαββάλας

Πηγή:

http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_3_20/09/2009_330078