Ο Επιτάφιος θρήνος από την αρχαιότητα στο σήμερα

Ο Επιτάφιος θρήνος από την αρχαιότητα στο σήμερα

Ο αδωνικός στολισμός του Επιταφίου, καθώς και ορισμένα αγροτικά παιδικά δρώμενα νεκρανάστασης  παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, καθώς ως παιδικά παιχνίδια επιβίωσαν μέχρι πρόσφατα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, διατηρώντας εντυπωσιακά τον ιερό τους χαρακτήρα: ο Κραντωνέλος της Μυκόνου, το Φουσκοδέντρι της Στυμφαλίας, ο Λειδινός της Αίγινας, ο Κάνναβος του Πόντου, τέλος ο Ζαφείρης της Ηπείρου, που η εθιμοτυπία του είναι και η πιο ολοκληρωμένη.

Πρόκειται, στην ουσία, για ένα και το αυτό έθιμο με διαφορετικές ονομασίες, που αναπτύσσεται, διαφοροποιούμενο στις λεπτομέρειες, γύρω από ένα κεντρικό θέμα: την πρόθεση και το μοιρολόγισμα ενός ομοιώματος νεκρού. Το ομοίωμα αυτό, υπό μορφή κούκλας -εκτός αν παίζει τον ρόλο κάποιο παιδί- συχνά με ιθυφαλλικά χαρακτηριστικά, αφού το στολίσουν τελετουργικά με λουλούδια και βότανα, το κηδεύουν και το ενταφιάζουν πραγματικά ή συμβολικά. Ακολουθεί συμβολική ανάσταση, ενώ το είδωλο καταστρέφεται με καθαρτήριο τρόπο. Η κύρια, ωστόσο, φάση του «παιχνιδιού» είναι ο θρήνος, που συνοδευόταν, καθώς φαίνεται, από αισθήματα και εκδηλώσεις γνήσιου πένθους και σπαραγμού. Το στοιχείο αυτό, καθώς και άλλες λεπτομέρειες των δρώμενων, και κυρίως η τέλεση τους αποκλειστικά από κορίτσια, αποκαλύπτουν, πέρα από τον μαγικό-ευετηριακό, και ένα βαθιά ιερό χαρακτήρα.

Οι θρησκειολόγοι συσχέτισαν τα έθιμα αυτά με τις γυναικείες γιορτές της ύστερης αρχαιότητας -που γίνονταν επίσης την άνοιξη και είχαν αντίστοιχη εθιμοτυπία- προς τιμήν του Αττι, του Διονύσου και κυρίους του Αδωνι, του αγαπημένου της Αφροδίτης που σκοτώθηκε στον ανθό της νιότης του. Στα Αδώνεια οι πενθούσες γυναίκες καλλιεργούσαν «κήπους», έσπερναν δηλαδή σε μικρά αγγεία σπόρους φυτών που βλασταίνουν και μαραίνονται γρήγορα, και μ' αυτούς στόλιζαν κέρινα νεκρικά ομοιώματα, που τα περιέφεραν θρηνώντας. Στο τέλος έριχναν τα μικρά είδωλα σε πηγές ή ποτάμια και ακολουθούσε χαρμόσυνη οργιαστική γιορτή για την «ανάσταση» του λατρευόμενου νεκρού.

Οι ομοιότητες είναι εντυπωσιακές, όμως από τις κοριτσίστικες γιορτές της νεοελληνικής λαϊκής λατρείας έχει χαθεί ο οργιαστικός χαρακτήρας και παρέμεινε μόνο ο θρήνος. Η ανθεκτικότητα του στοιχείου αυτού ίσως αποκαλύπτει την κοινωνική -πέρα από τη μαγική- διάσταση των νεανικών αυτών «παιχνιδιών» που, όπως όλα τα παιχνίδια, είχαν και διδακτικό σκοπό: τη μύηση των μικρών κοριτσιών στον γυναικείο ρόλο της «κηδεύτρας», την εξοικείωση τους με το αποτρόπαιο έργο της φροντίδας του νεκρού.

Η εικόνα των κοριτσιών που θρηνούν το ανθοστόλιστο νεκρικό είδωλο παραπέμπει στην εικόνα των γυναικών που τη νύχτα της Μεγάλης Πέμπτης στολίζουν τον Επιτάφιο, μοιρολογώντας έναν αντίστοιχο ωραίο νεκρό, περιμένοντας -ή ίσιος και προκαλώντας, όπως κι εκείνες- την ανάσταση.

Το καθαρά γυναικείο αυτό έθιμο συντελείται μέσα στον ναό, χωρίς να έχει καμιά σχέση με το εκκλησιαστικό τυπικό. Όταν το εκκλησίασμα, και μαζί το επίσημο ανδρικό ιερατείο, εγκαταλείψουν τον ναό, οι γυναίκες αναλαμβάνουν να «φροντίσουν» τον νεκρό μοναχογιό της προστάτιδας τους μάνας-θεάς. Ενώ οι νεότερες ετοιμάζουν το ξόδι, οι ηλικιωμένες τραγουδούν το Μοιρολόι της Παναγιάς, για να θρηνήσουν τον νεκρό Χριστό, αλλά και να συμπαρασταθούν στην Παναγιά-γυναίκα-μάνα, ως σε ανθρώπινο πλάσμα που δοκιμάζεται από την οριακή εμπειρία του θανάτου του παιδιού της. Η τελετουργία, παρόλο που αφορά θεϊκά πρόσωπα, έχει τα χαρακτηριστικά των εθίμων που τελούνται από τις γυναίκες στις κρίσιμες φάσεις και σταθμούς του κύκλου της ζωής, εθίμων που αποτελούν έκφραση ενός ιδιαίτερου «γυναικείου πολιτισμού», σφραγισμένου από τις κοινές εμπειρίες του φύλου τους.

Από το άρθρο  «Αναστάσιμη τελετουργία της άνοιξης» της Μιράντας Τερζοπούλου για το «ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ» της Καθημερινής