«Χριστός Πάσχων», η μοναδική βυζαντινή τραγωδία

 

«Χριστός Πάσχων», η μοναδική βυζαντινή τραγωδία

Γράφει ο  Μ. ΠΛΩΡΙΤΗΣ

Μέσα στην ερημιά  της Βυζαντινής γραμματείας (ερημιά, στον δραματουργικό τομέα, φυσικά) μοναδικό δείγμα δράματος, ή καλύτερα τραγωδίας θρησκευτικής, μένει ο  «Χριστός Πάσχων». Έργο γνωστότατο στους ιστορικούς του θεάτρου και τους φιλολόγους, αγνοημένο όμως από  το πλατύτερο κοινό. Και, μέρα που είναι σήμερα, αξίζει να θυμηθούμε τό  κείμενο αυτό, πού παρουσιάζει ιδιότυπο ενδιαφέρον, όχι μόνο για τους ειδικούς άλλα   και   για  κάθε  φίλο  του  Θεάτρου.

Άγνωστος μένει ο συγγραφέας του, άγνωστη ή τουλάχιστο, αβέβαιη και η χρονολογία του. Παλιότερα, για αιώνες αρκετούς, λογάριαζαν τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό (329—390), για ποιητή του. Κι' η επιγραφή του δράματος, όπως έφτασε ως τη Δύση ήταν «Τραγωδία Γρηγορίου του Θεολόγου εις το Κοσμοσωτήριον Πάθος». Ο πρώτος έκδοτης του (1542), ο ρωμαίος Αντώνιος Μπλάντος, άλλαξε τον τίτλο σε «Χρίστος Πάσχων», εξακολουθώντας όμως ν' αναγράφει τον Γρηγόριο σαν συγγραφέα του. Κι’ ή μοναδική ελληνική Έκδοση πού έγινε από τον Θ. Χοΐδα το 1846 (την ίδια χρονιά με   την πρώτη  κριτική Έκδοση του Ντύμπνερ) αναγράφει: «Τραγωδία Γρηγορίου Ναζιανζηνού του Θεολόγου,..». Νεώτερες όμως έρευνες απόδειξαν πώς το έργο είναι πολύ μεταγενέστερο: του ΙΑ’, η ΙΒ' αιώνα, και μερικοί πιστεύουν πως τόγραψε ο λόγιος αυτής της εποχής Ιωάννης   Τζέτζης   (1110—1180).

Έτσι ή αλλιώς, ο «Χριστός Πάσχων» είναι «Κέντρων» — Έργο-, δηλαδή, πού έχει συναρμολογηθεί, από διάφορους στίχους παρμένους από διάφορα ξένα έργα. Αύτη η περίεργη «μόδα» της συγγραφής δια της συρραφής, είχε κάνει την εμφάνιση της στα τελευταία χρόνια της Αρχαιότητας, άκμασε σ’ όλο το Βυζάντιο, απλώθηκε ως τη Δύση, κι' εκφράζει χαρακτηριστική την ευρυμάθεια τον λογίων εκείνων των καιρών, άλλα και τη στειρότητα τους:   όντας   ανίκανοι   να   συνθέσουν οι ίδιοι’ έπαιρναν στίχους απ' τον Όμηρο  («ομηροκέντρωνες») τον Ευριπίδη ή τον Βιργίλιο, και, «ματίζοντάς» τους επιδέξια, ιστορούσαν τον βίο του Ιησού ή τα κατορθώματα του  Χριστιανισμού!

Στο «Χριστό», ειδικότερα, οι περισσότεροι απ' τούς 2640 στίχους τους είναι παρμένοι απ' τον Ευριπίδη, χρησιμοποιήθηκε όμως κι' ο Αισχύλος και   η «Κασσάνδρα» του Λυκόφρονος, αλλά και η Αγία Γραφή και τ' απόκρυφα ευαγγέλια. Οι πρώτοι μάλιστα στίχοι είναι καθαρότατα’ το «δάνειο» απ' τη «Μήδεια».

Ειθ'   ωφελ'    Αργους   μη   διαπτάσθαι σκάφος   (...)

μήδ'   εν   νάπαισι   Πηλίου πεσείν   ποτέ τμηθείσα πεύκη..

αρχίζει τον   Πρόλογο της, η Τροφός στη  Μήδεια.   Και  η Θεοτόκος, στον "Χριστό":

Ειθ' ωφελ'  εν λειμώνι   μήδ'   έρπειν όφις

μήδ'    εν   νάπαισι    του   δ'     υφεδρεύειν δράκων   αγκυλομήτης...

Και πάει λέγοντας.. Αλλόκοτη, μα την αλήθεια Ιδέα, να δανείζεται η τραγωδία   της   Θεοτόκου   τα   λόγια της  απ'   την   τραγωδία   της   παιδοκτόνου!

Όσο νάναι, μ' αυτή τη γλώσσα, αυτό το ύφος και με διάρθρωση αρχαίας τραγωδίας έχει συντεθεί — συμπληρωθεί καλύτερα — ολόκληρο το έργο. Δε λείπει ούτε ο Χορός των Παρθένων (υποτυπώδης, βέβαια), ούτε οι Αγγελιαφόροι. Εύκολα φαντάζεται κανένας πόσο ταιριάζουν ολ' αυτά  σε θέμα τόσο διαφορετικού καιρού, «κλίματος» και πάθους. Είναι σα να ιστορείς, σήμερα, τον πόλεμο του  40  στα λατινικά..·

Όσο για την υπόθεση,  ο   «Χριστός» επικεντρώνεται στα τρία τελευταία  στάδια του βίου του Ιησού, τη Σταύρωση, την Ταφή και την 'Ανασταση. Το κύριο, όμως, πρόσωπο του δεν είναι ο Ναζωραίος, αλλά η Θεοτόκος: πώς μαθαίνει τη σύλληψη και την καταδίκη του γιου της, πώς παρακολουθεί την πορεία προς τον Γολγοθά και τη σταύρωση, πως θρηνεί το Θάνατο του, πως μετέχει στην αποκαθήλωση και την   ταφή.   Ύστερ'   από   ενδιάμεσες σκηνές με τις Μυροφόρες, ακολουθεί η εμφάνιση του Χριστού στους Μαθητές του και η επιφοίτηση του Άγιου Πνεύματος, όπου είναι πάλι παρούσα η Θεοτόκος.

Αύτη η ιδέα του συγγραφέα — να «θεωρήσει» δηλαδή το Θείον Δράμα με κέντρο όχι τον Πάσχοντα άλλα τη Μητέρα του — είναι το πιο πρωτότυπο «εύρημα» της τραγωδίας. Της δίνει όχι μόνο εσωτερική ενότητα, αλλά — προπάντων — δραματικότητα, και δραματικότητα «ανθρώπινη» αφού ο μητρικός πόνος είναι πιο «οικείος» από το μαρτύριο   ενός   Θεού...

Ωστόσο, ο «Χριστός Πάσχων» δεν ήταν έργο προορισμένο για τη σκηνή. Από τη μια, η αρχαίζουσα γλώσσα του (η «μουμιώδης», όπως την λέει ο Κρουμπάχερ) ήταν ξένη στη λαϊκή αίσθηση. Από την άλλη, η δομή του — με πρότυπο την αρχαία τραγωδία, με τους χορούς και τους Αγγελιαφόρους — δεν ανταποκρινόταν καθόλου στα θεατρικά «ντεζίντεράτα» της εποχής. Το θέμα του Βυζαντινού Θεάτρου μένει πάντα επίμαχο — κι’ έχουμε μιλήσει άλλοτε γι' αυτό. Εκείνο που φαίνεται σίγουρο είναι ότι στο Βυζάντιο υπήρχε Λειτουργικό Δράμα— θεατροποίηση δηλαδή, σκηνών της λειτουργίας—, καθώς και ένα είδος Μυστηρίων - όπως μαρτυρούν διάφορα κείμενα και προπάντων ένα, του Παλατινού Κώδικα, που δημοσίευσε ο Σπυρίδων Λάμπρος στον «Νέον Έλληνομνήμονα» του 1916 και πού περιέχει σπουδαίες «σκηνοθετικές οδηγίες» για μια παράσταση— μιαν αναπαράσταση, καλύτερα — των Παθών τού Χρίστου.