Η Κύθνος στα μονοπάτια των αρχαίων πολιτισμών

 

 

Η Κύθνος 

στα μονοπάτια των αρχαίων πολιτισμών

Η Κύθνος είναι νησί των Δυτικών Κυκλάδων ανάμεσα στην Κέα και τη Σέριφο. Απέχει 56 ναυτικά μίλια (104 χλμ.) από το λιμάνι του Πειραιά και 25 ναυτικά μίλια (49 χλμ.) από το λιμάνι του Λαυρίου. Ονομάζεται και Θερμιά (τα Θερμιά),[ τουλάχιστον από τον 12ο αιώνα οπότε και αναφέρεται «Επισκοπή Κέας και Θερμίων». Το όνομα αυτό οφείλεται στην ύπαρξη θερμών πηγών, οι οποίες βρίσκονται στον όρμο των Λουτρών. Τα λουτρά της Κύθνου λέγεται ότι απολάμβανε και ο βασιλιάς Όθωνας και η βασίλισσα Αμαλία του Ολδεμβούργου.

Πρώτοι κάτοικοι της Κύθνου στα αρχαία χρόνια αναφέρονται οι Δρύοπες, μυθικός βασιλιάς των οποίων αναφέρεται ο Κύθνος (γιος του θεού Απόλλωνα) εξ ου και το όνομα της νήσου. Ακόμα ήταν γνωστή ως Δρυοπίς ή Οφιούσα. Κατά τον Μεσαίωνα λεγόταν Θήραμνα (όπως ο Δανιήλ ο Θηράμνιος 1661), ενώ ο Νείλος Δοξαπατρής από το 1143 την αναφέρει με το όνομα Θερμιά, από τις θερμές πηγές που υφίστανται. Αργότερα οι Τούρκοι την αποκαλούσαν «Χαμάμ αντασί» (=νήσος των θερμών νερών). Και τέλος οι Ιταλοί την αποκαλούσαν «Φερμίνα».

Στους αρχαίους χρόνους στην Κύθνο είχε ιδρυθεί μια ακμάζουσα ιωνική αποικία. Οι αρχαίοι Κύθνιοι ασχολούνταν και με τη ναυτιλία και στους Περσικούς Πολέμους συμμετείχαν με μία τριήρη και μία πεντηκόντορο. Η αρχαία πολιτεία της Κύθνου φημιζόταν για την ευνομία της όπου και για το λόγο αυτό ο Αριστοτέλης αφιερώνει ειδική μελέτη για την Κύθνο στο έργο του «Περί Κυθνίων Πολιτείας», έργο που δεν διασώθηκε. Μετά το τέλος των Περσικών Πολέμων, η Κύθνος συμμετείχε στην Αθηναϊκή Συμμαχία, ενώ αργότερα πέρασε στον έλεγχο των Μακεδόνων, οι οποίοι είχαν εγκαταστήσει φρουρά στο νησί. Επί Ρωμαιοκρατίας η Κύθνος αποτέλεσε τόπο εξορίας σημαινόντων προσώπων. Επιπλέον κατά την αρχαιότητα στο νησί λειτουργούσαν αρκετοί ναοί, οι οποίοι είχαν ως επακόλουθο την προσέλευση στην Κύθνο επισκεπτών από διάφορες περιοχές (όπως π.χ. η Αίγυπτος, η Μικρά Ασία, η Ιταλία κ.ά.). Επίσης στην Κύθνο της αρχαιότητας γεννήθηκαν οι ζωγράφοι Τιμάνθης και Κυδίας

Οι σημαντικές έρευνες στην Κύθνο, από τον αρχαιολόγο 

k.Αλέξανδρο Μαζαράκη - Αϊνιάν

 

 

O Αλέξανδρος Μαζαράκης (Αθήνα, 29.09.1959) είναι Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας και Διευθυντής Εργαστηρίου Αρχαιολογίας Παν/μίου Θεσσαλίας. Σπούδασε Ιστορία της Τέχνης και Αρχαιολογία στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών (Universite Libre de Bruxelles). Πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές και εκπόνησε διδακτορική διατριβή με θέμα την καταγωγή του αρχαίου ελληνικού ναού (From Rulers' Dwellings to Temples: A Study of Greek Religious Architecture in the Protogeometric and Geometric Periods, 1987) (επόπτης Καθηγητής J.N. Coldstream, αναγόρευση 9-12-87) στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου (UCL) με υποτροφία του Κοινωφελούς Ιδρύματος «Α. Ωνάσης».΄

1991-96. Εργάστηκε ως έκτακτος αρχαιολόγος στην Β' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και πραγματοποίησε ανασκαφές στην Αττική και την Κύθνο. Στα 1990-95 και 2001 διηύθυνε ένα πρόγραμμα Επιφανειακών Ερευνών στην Kύθνο. Διηύθυνε ή διευθύνει ανασκαφές στη Σκάλα Ωρωπού Αττικής (1996-2003, 2006-2011), την Kύθνο των Κυκλαδων (χερσαία ανασκαφή 2002-2006, 2009-σήμερα, υποβρύχια ανασκαφή 2005-2011) και το Σωρό Μαγνησίας (2004-2008). Από το 2009-2011 διηύθυνε το πρόγραμμα επιφανειακών ερευνών στη θέση Κεφάλα της Σκιάθου, και από το 2012-2016 ανασκαφές στην ίδια θέση (και ξανά το 2019 στο πλαίσιο γεωφυσικών ερευνών).

Από το 1990, στην Κύθνο, το νησί των Δυτικών Κυκλάδων, έχει ξεκινήσει μια πολύ σημαντική έρευνα, που γίνεται από τον αρχαιολόγο κ. Αλέξανδρο Μαζαράκη-Αινιάν.

Οι έρευνες των ετών αυτών έγιναν με την άδεια του ΚΑΣ, με τη συγκατάθεση της Υπηρεσίας Αρχαιοτήτων και την οικονομική βοήθεια της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Όλα τα χρόνια συμμετείχαν στην έρευνα και φοιτητές του κ. Μαζαράκη, έχοντας τη λαμπρή ευκαιρία να ασκηθούν. Από το 1992 συμπληρωματικές πιστώσεις έδωσε για την έρευνα και το Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Είναι φυσικό οι κάτοικοι και οι αρχές του νησιού να περιέβαλαν την εργασία με πολύ ενθουσιασμό. Το νησί μπορεί κανείς να πει πως ήταν παραμελημένο από την έρευνα. Κυρίως υπήρχαν κείμενα από λογίους του τόπου (Α. Βάλληνδα, που πρώτος στα τέλη του περασμένου αιώνα συγκέντρωσε τις λίγες γραπτές μαρτυρίες, τις σχετικές με την αρχαία Κύθνο). Εκτός από την αρχαία πρωτεύουσα του νησιού, συνήθως μνημονεύονται το Βυζαντινό Κάστρο της Ωριάς. Το άλλοτε θεωρούμενο μεσαιωνικό κάστρο στον Κάστελλα αποδείχθηκε τώρα, χάρη στις έρευνες της κ. Ο. Χατζηαναστασίου, ότι μπορεί να ταυτιστεί με οχυρωμένο οικισμό των αρχαϊκών χρόνων. Τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του ‘90, εκτός από τις έρευνες του κ. Μαζαράκη - Αινιάν και των συνεργατών του, ερευνήθηκαν η θέση Σκουριές, Πρωτοκυκλαδικό Κέντρο για την εκκαμίνευση χαλκούχων μεταλλευμάτων. Με την έρευνα που έκαμε με τη συνεργασία του Βρετανού Sandy Mac Gillivray πάλι η Ολγα Χατζηαναστασίου, φάνηκε πως είχε πρωτεύοντα ρόλο το νησί στη διάδοση της μεταλλουργίας στο προϊστορικό Αιγαίο. Και άλλες μικροέρευνες πραγματοποιήθηκαν που δεν υπάρχει χώρος εδώ να αναφερθούν.

Ο κ. Μαζαράκης. συνεργάστηκε με τον ακούραστο τοπογράφο κ. Θ. Χατζηθεοδώρου κι έτσι έγιναν λεπτομερειακά τοπογραφικά διαγράμματα της αρχαίας πόλης, όπου αποτυπώθηκαν όλα τα ορατά αρχιτεκτονικά λείψανα αρχαία και νεώτερα. Παράλληλα, ο γεωλόγος κ. Ευ. Καμπούρογλου έκανε παράκτιες γεωλογικές έρευνες και προχώρησε σε υποθαλάσσιες παρατηρήσεις με φωτογραφική τεκμηρίωση. Η κα. Λίνα Μαζαράκη φωτογράφησε τα αρχιτεκτονικά λείψανα της αρχαίας πόλης και από μια ομάδα έγινε και αεροφωτογράφηση. Ακόμη, έγινε συστηματική περισυλλογή κινητών ευρημάτων, κατά ομάδες, σύμφωνα με την προέλευση τους και τα στοιχεία πέρασαν σε ηλεκτρονικό υπολογιστή. Το έδαφος όλης της αρχαίας πόλης ερευνήθηκε συστηματικά (βλ. χάρτη).

 

Η αρχαία πόλη της Κύθνου βρίσκεται στη βορειοδυτική ακτή του νησιού, ανάμεσα στους όρμους της Απόκρουσης και της Επισκοπής. Σήμερα ονομάζεται Βρυόκαστρο ή Ρηγόκαστρο. Έχει τειχισμένη ζώνη, που περικλείει έκταση περίπου 285 στρεμμάτων, μαζί και με το νησάκι Βρυοκαστράκι που πιθανότατα συνδεόταν με την ακτή στην αρχαιότητα.

Το κύριο νεκροταφείο της αρχαίας πόλης εκτείνεται σε μεγάλη έκταση, έξω από το νότιο τείχος, συστάδες τάφων όμως παρατηρούνται κι έξω από τη βορειοδυτική πύλη. Η μορφή και οι διαστάσεις πολλών τάφων διακρίνονται σαφώς (λακκοειδείς, σκαμμένοι στο φυσικό βράχο, με μια πατούρα περιφερειακά για να στερεώνονται οι καλυπτήριες πλάκες). Στην περιοχή αυτή βρέθηκαν στην επιφάνεια 5 ενεπίγραφες ταφικές στήλες, του 7ου π.Χ. η παλαιότερη σε δωρική διάλεκτο (αυτή χρησιμοποιούσαν ίσως οι Κύθνιοι). Δύο μαρμάρινες επιτύμβιες βρέθηκαν στο δάπεδο ενός αλωνιού, του 1ου π.χ. αι. και μια ακόμα αποσπασματική. Η περίμετρος της αρχαίας πόλης, πάνω από 2 χλμ., περιβάλλεται από τείχη. Αυτά μελετήθηκαν λεπτομερειακά, έγιναν σχέδια τους και παρουσιάστηκαν σε εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ομιλία του κ. Μαζαράκη στη μεγάλη αίθουσα της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Οι πύλες και οι πυλίδες του τείχους ήταν άνισα κατανεμημένες, στο νότιο σκέλος βρίσκονταν οι περισσότερες. Τα σημερινά μονοπάτια φαίνεται να ακολουθούν την πορεία των αρχαίων οδών. Στα ΝΑ της πόλης διατηρούνται τα λείψανα μικρής αυτοτελούς οχυρωμένης ακρόπολης, σχήματος ακονονίστου τραπεζίου. Ο λόφος της ακρόπολης σε υψόμετρο 145 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας, καταλαμβάνει τη ΝΑ γωνία του οικισμού. Δεσπόζουσα θέση έχει στην κορυφή σημαντικό ιερό γυναικείας θεότητας. Τα κινητά ευρήματα που συλλέχθηκαν ήταν πολλά και ποικίλα και η έρευνα εξονυχιστική. Πρέπει να τονίσουμε κλείνοντας πως ο κ. Μ-Α που τον ευχαριστούμε για τα στοιχεία και το χάρτη που μας έδωσε, έχει γράψει έως τώρα 17 μελέτες (οι μισές για την Κύθνο). Τις έρευνες του στο νησί παρουσίασε σε διεθνές συνέδριο, που πραγματοποιήθηκε στα 1994, με πρωτοβουλία του Κέντρου Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας του ΕΙΕ (από τους διοργανωτές ήταν και ο κ. Μ-Α) και του Ιονίου Πανεπιστημίου. Η έρευνα του είναι πολύ σημαντική και γι’ αυτό και συνεχίστηκε.

 

 

Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στη θέση «Βρυόκαστρο» της Κύθνου (Κυκλάδες) άρχισε το 2002 και συνεχίζεται έως σήμερα. Όπως αναφέραμε παραπάνω είχε προηγηθεί συστηματική επιφανειακή έρευνα κατά τα έτη 1990-1995 και 2001. Η θέση ταυτίζεται με την αρχαία πόλη της «Κύθνου» της ομώνυμης νήσου των Κυκλάδων, η οποία κατοικήθηκε από τον 12o αι. π.Χ. έως και τον 6o-7o αι. μ.Χ.

Οι έως σήμερα ανασκαφές έφεραν στο φως ένα ασύλητο ιερό των αρχαϊκών, κλασικών και ελληνιστικών χρόνων (Κτίριο 3). Το ιερό ανασκάφτηκε από το 2002-2006. Ο δίδυμος ναός βρέθηκε άθικτος, με όλα τα πολύτιμα ως επί το πλείστον αφιερώματα στη θέση τους. Νότια του ναού ανασκάφτηκαν δύο βωμοί καθώς και ένας εκτεταμένος «αποθέτης» που περιείχε και αυτός εκατοντάδες πολύτιμα αφιερώματα.

Από το 2009 έως το 2013 οι ανασκαφικές έρευνες Δυτικά του ιερού έφεραν στο φως ένα μνημειακό ανάλημμα (Άνδηρο 4) και λίγο χαμηλότερα ένα δημόσιο κτίριο (πρυτανείο;) της κλασικής-ελληνιστικής περιόδου (Κτίριο 5).

Από το 2016-2018 οι ανασκαφές συνεχίστηκαν σε συγκρότημα δημοσίων κλασικών - ελληνιστικών κτιρίων  της Άνω Πόλης, που ταυτίζονται με ιερά (Ασκληπιού, Σαμοθρακίων Θεών και Αφροδίτης).

Το 2018 άρχισε η ανασκαφή της βραχονησίδας "Βρυοκαστράκι", φέρνοντας στο φως κατάλοιπα της Πρωτοκυκλαδικής Εποχής (3η χιλιετία π.Χ.), του 12ου αι. π.Χ. έως και 7ου αι. μ.Χ. (ανάμεσά τους μια τρίκλιτη Παλαιοχριστιανική βασιλική).

Παράλληλα, από το 2005 έως και το 2011 πραγματοποιήθηκε, με τη συνεργασία της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, υποβρύχια έρευνα και ανασκαφή στον όρμο του Μανδρακίου, το αρχαίο δηλαδή λιμάνι του Βρυοκάστρου. Αποτυπώθηκαν ολόκληρη η λιμενολεκάνη και τα κτίσματα που εντοπίστηκαν τόσο στην ακτή όσο και στον πυθμένα της θάλασσας και το 2007-09 ανασκάφτηκε ένα εξ αυτών, που πιθανώς ταυτίζεται με τμήμα του καταβυθισμένου παράκτιου οχυρωματικού τείχους. To 2008-09 η ανασκαφή της υποθεμελίωσης του προαναφερθέντος τείχους, έφερε στο φως σημαντικά μαρμάρινα γλυπτά της ρωμαϊκής περιόδου. Τέλος, το 2010-11 πραγματοποιήθηκαν ανασκαφικές τομές εντός της λιμενολεκάνης.

Η ανασκαφή Κύθνου πραγματοποιείται από τον Τομέα Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας (ΙΑΚΑ) του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, αρχικά και έως το 2011 με τη συνεργασία, και από το 2012 - 2015. με την εποπτεία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων (πρώην ΚΑ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων) και από το 2016 και πάλι με τη συνεργασίας της ΕΦΑ Κυκλάδων. Επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας του πανεπιστημίου είναι ο καθηγητής Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν. Την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων του ΥΠ.ΠΟ.Α. εκπροσώπησε έως το 2011 η αρχαιολόγος Βασιλική Γιαννούλη και από το 2012 έως σήμερα η αρχαιολόγος Δώρα Παπαγγελοπούλου. Συνδιευθυντής της έρευνας στο Βρυοκαστράκι, από το 2018 κ.ε., είναι ο Δρ Δημήτρης Αθανασούλης. Συνδιευθυντής της υποβρύχιας ανασκαφής από την πλευρά της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων του ΥΠ.ΠΟ.Α. ήταν ο Δρ Δημήτρης Κουρκουμέλης.

Το ανασκαφικό πρόγραμμα της Κύθνου χρηματοδοτείται σταθερά από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, τη ΓΓ Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής και τον κ. Αθανάσιο Μαρτίνο, ενώ στηρίζεται ποικιλοτρόπως από το Δήμο Κύθνου.

Εάν σας ενδιαφέρει συνδεθείτε  με την ομάδα της ανασκαφής στο Facebook [https://www.facebook.com/groups/1665758696987340]

Πηγές :

Άρθρο της κας Αθηνάς Γ. Καλογεροπούλου στην εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (1^η Φεβρουαρίου 1997) με τίτλο «Μονοπάτια αρχαίων πολιτισμών»

Κύθνος : https://el.wikipedia.org/wiki/Κύθνος

Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν:

    https://www.ha.uth.gr/index.php?page=faculty.display&a=amaza

Κύθνος – Βρυόκαστρο : http://extras.ha.uth.gr/kythnos/index.php?page=home

Ανασκαφή Κύθνου : https://www.facebook.com/groups/1665758696987340/