Το μουσείο των βιβλίων
Καθώς το παντού και το πουθενά της τεχνολογίας καλπάζει, οι παραδοσιακές βιβλιοθήκες κερδίζουν έδαφος. Μία από αυτές, στην Κοΐμπρα της Πορτογαλίας, επισκέφθηκε η Ελένη Bαροπουλου
Φαίνεται ότι μπήκαμε στην εποχή όπου ένας οδηγός κλασικών βιβλιοθηκών θα είναι απαραίτητος. Για να βρίσκουμε εύκολα και με ακρίβεια σε ποιες πόλεις του κόσμου, κολέγια ή πανεπιστήμια, ιδιωτικές κατοικίες ή ιδρύματα εξακολουθούν να υπάρχουν συλλογές βιβλίων: μουσειακές πλέον αφού θα προέρχονται από τον καιρό της ανάγνωσης σε χειρόγραφα και τυπωμένες σελίδες και αφού τα βιβλία θα εκτίθενται επί τόπου, με την αυθυπαρξία των έργων τέχνης, ως αντικείμενα άξια να τα περιεργαζόμαστε, ανεξάρτητα από την αποθησαυρισμένη γνώση και από το περιεχόμενο τους που οποιαδήποτε στιγμή μπορεί να τρέχει στις ψυχρές μικρές οθόνες των οικιακών υπολογιστών.
Η πλούσια φιλολογία γύρω από το βιβλίο και τις βιβλιοθήκες που αιώνες τυπωνόταν στο χαρτί βρίσκεται ήδη ταξινομημένη στα ράφια βιβλιοθηκών. Έγινε με τη σειρά της υπόθεση του παλαιοβιβλιοπώλη και του μουσείου τυπωμένων κειμένων καθώς ο τεχνολογικός άνθρωπος έχει πλέον πρόσβαση, μέσω δικτύων, σε όποιον Μπόρχες, Ροΐδη, Ουμπέρτο Εκο ή Βάλτερ Μπένγιαμιν ασχολήθηκε στο παρελθόν με τις θεματικές του βιβλίου και της βιβλιοθήκης. Στα χρόνια των ηλεκτρονικών βιβλιοθηκών που έφτασαν, βιβλιοθήκες όπως αυτή του Πανεπιστημίου της Κοΐμπρα, σε ένα επιβλητικό αρχιτεκτόνημα και χώρο μιας μπαρόκ αισθητικής, ταπετσαρισμένο εσωτερικά με πολύτιμους τόμους, θα είναι τόποι αρχαιολογικοί: αξιοθέατα για όσους επιμένουν να μετακινούνται κυνηγώντας τις εμπειρίες του ταξιδιού, της αληθινής επίσκεψης, της ζωντανής επαφής, αλλά και δοκιμασία για όσους ανατρέχουν σε «λησμονημένους» τρόπους διαβάσματος ενώ θα μεσουρανεί ο πολιτισμός της virtual reality.
Στην πορτογαλική Κοΐμπρα, μυθιστορηματική πόλη των μοναστηριών, των κολεγίων, των χριστιανών και των Αράβων, η Biblioteca Joanina, Βιβλιοθήκη του Βασιλιά Ιωάννη Ε', είναι ένα μνημείο από τον 18ο αιώνα στο εσωτερικό της πανεπιστημιακής ακρόπολης: οχυρό μεσαιωνικού συγκροτήματος που δεσπόζει πάνω από τις όχθες του ποταμού Μοντέγκο στεφανώνοντας περίλαμπρα την πόλη και στεγάζοντας ένα από τα αρχαιότερα πανεπιστήμια της Ευρώπης - δίπλα σε εκείνα της Μπολόνια, της Σορβόνης, της Σαλαμάνκα, της Πράγας. Το Πανεπιστήμιο που είχε ιδρυθεί στη Λισαβόνα το 1290 για να διδάσκει, με την έγκριση του Πάπα, τις Τέχνες, τα Νομικά, την Ιατρική, το Κανονικό Δίκαιο, όχι όμως και τη Θεολογία, πρωτομεταφέρθηκε το 1308 στην Κοΐμπρα, φημισμένη για την εκπαιδευτική παράδοση της στη Σχολή της Μονής Σάντα Κρουζ. Στο υψηλότερο σημείο του πανεπιστημιακού λόφου, στο μέρος ακριβώς των «Παλαιών Σπουδών» όπου για πρώτη φορά λειτούργησε το Πανεπιστήμιο, τον 14ο αιώνα, ορθώνεται σήμερα η Ιωάννειος Βιβλιοθήκη.
Από την οπτική γωνία της Via Latina, μιας σκεπαστής κιονοστοιχίας στην ταράτσα του παλατιού που έγινε φοιτητικό πέρασμα με υποχρεωτική γλώσσα τα λατινικά, η πανοραμική θέα εμπεριέχει και τη Βιβλιοθήκη. Μακριά, στο βάθος, εκτείνεται ο ατελείωτος ουρανός με τους κυματισμούς των λόφων. Σε πρώτο πλάνο απλώνεται το αχανές πανεπιστημιακό προαύλιο, ένα είδος φυσικής εξέδρας, ανοιχτής στο τοπίο και στον ορίζοντα. Δεξιά, στο απώτερο σημείο, υψώνεται η Βιβλιοθήκη, με τη γλυπτική είσοδο, τις κολόνες και το φανταχτερό οικόσημο. Έτσι καθώς ακουμπάει στο Παρεκκλήσι του Αγίου Μιχαήλ και αποτελεί την ωραία κατάληξη μιας σειράς από αρμονικά κτίσματα μοιάζει με ακρογωνιαίο λίθο του Πανεπιστημίου.
Όταν διάβηκα τη βαριά πόρτα της βρέθηκα σε ένα μαυσωλείο βιβλίων, έναν βασιλικό τάφο της παράδοσης του γραπτού. Μπορεί εκατοντάδες ομοιόμορφα, γαλάζια χαρτάκια που προεξείχαν σαν κορδέλες ή, σωστότερα, σαν σελιδοδείκτες, κατά μήκος και ύψος των τοίχων, να σήμαιναν ότι σε εκείνα τα σημεία είχαν αφαιρεθεί βιβλία για να πάνε στη Νέα Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη και να διαβαστούν από όσους τα ζήτησαν. Μπορεί επίσης το λακαρισμένο ξύλο, τα χρυσό ξυλόγλυπτα, τα πολύχρωμα φρέσκο του ταβανιού και το απαστράπτον δάπεδο να ενίσχυαν την εικόνα μιας βιβλιοθήκης εν ενεργεία, που κινείται και συντηρείται άψογα. Προείχε όμως η αίσθηση ότι όλα όσα είχαν εναποτεθεί εκεί, βιβλία, έπιπλα, αντικείμενα, υφάσματα, βαλμένα κάποτε, οπωσδήποτε και για την εποχή, τη μετά τον Γαλαξία του Γκούτενμπεργκ, υφίσταντο με τη διπλή υπόσταση του ζωντανού και νεκρού, του αληθινού και του ψεύτικου.
Δεν νοείται βιβλιοθήκη που συμπυκνώνοντας τα αινίγματα του κόσμου στις αμέτρητες σελίδες χιλιάδων βιβλίων να μην έχει τον φωτοστέφανο της, να μην περιβάλλεται από την Aura, τη μαγική επήρεια για την οποία μιλούσε ο Μπένγιαμιν. Η Βιβλιοθήκη της Κοΐμπρα, μεγαλοπρεπής και πένθιμη, ένα καταστολισμένο χρηματοκιβώτιο για βιβλία που καθένα είναι ένας θησαυρός και συγχρόνως ένας θάνατος, ενσαρκώνει το τέλειο σύμπαν του Μπαρόκ.
Η Vanitas της γνώσης και των πραγμάτων, ακουμπισμένη σαν σκόνη επάνω στους εναπομείναντες τόμους, και οι εικόνες ψευδαίσθησης, από το ειδυλλιακό Trompe L' Oreil του θόλου - ένα μυθολογικό ανάκτορο Βαβέλ με αψίδες και περιστύλια που συγκλίνουν σε δυσθεώρητα ύψη - ως τις εξωτικές παραστάσεις, τις Chinoiseries, τα κινέζικα μοτίβα στις εταζέρες, μετέχουν στη φαντασμαγορία της δόξας και του μάταιου, της διάνοιας επιβεβαρημένης με το βίωμα του χρόνου. Η Κοΐμπρα εξάλλου ως πόλη είναι ένας τόπος έξαρσης και βυθίσματος. Από το Πανεπιστήμιο διακρίνεται στην αντίπερα όχθη του ποταμού το μισοβυθισμένο μοναστήρι της Σάντα Κλάρα. Μια παλιά εκκλησία του 13ου αιώνα που κάθε τόσο γέρνει, χάνεται μέσα στη γη καθώς γύρω της στοιβάζεται η άμμος που αφήνει το ποτάμι, καθώς όγκοι άμμου μπαίνουν από τα παράθυρα κατακλύζοντας το ερείπιο,
Ο φύλακας της Βιβλιοθήκης, ευπροσήγορος και στην αρχή τυπικά προσηλωμένος σε ιστορικά και αριθμητικά δεδομένα, στράφηκε γρήγορα, με αποκαλυπτική διάθεση, στην παράξενη διήγηση του πώς συντηρούνται τα βιβλία. Δεκάδες νυχτερίδες που εισβάλλουν από τις τζαμαρίες τη νύχτα, όταν τα μεγάλα στενόμακρα παράθυρα μένουν επίτηδες ανοιχτά, είναι οι φύλακες άγγελοι των βιβλίων. Αυτές εξολοθρεύουν έντομα και ζωύφια διασώζοντας το φθαρμένο χαρτί και τα περίτεχνα εξώφυλλα. Σαν από ρομαντικό κεφάλαιο των Βαμπίρ ή από ιστορίες τρόμου των Καρπαθίων ήχησε η διήγηση του εχέμυθου φύλακα που, όλο και πιο πολύ συνεπαρμένος από το αλλόκοτο κοπάδι των νυχτερινών αγγέλων, μου ξετύλιγε και μου έδειχνε τα καλύμματα από φίνο δέρμα αντιλόπης με τα οποία σκεπάζει τα έπιπλα ώστε οι λεπτές πιτσιλιές αίματος και οι ακαθαρσίες των νυχτερίδων να μην καταστρέφουν τα τραπέζια και κομμάτια από το καλοδουλεμένο «τέμπλο» με τα βιβλία. Θυμήθηκα διάφορα σπουδαστήρια, βιβλιοθήκες Σοφών και Αγίων. Από τους πίνακες αναγεννησιακών δασκάλων ως τη σοφίτα του Φάουστ. Οι νυχτερίδες ήταν εκεί, παρούσες, κοντά στα βιβλία, είναι όμως και εδώ. Στη Βιβλιοθήκη της Κοΐμπρα αποδεικνύεται ότι η ζωγραφική φαντασία έχει, έναντι της πραγματικότητας, το προβάδισμα.
Οράματα εκπορεύονται από τις βιβλιοθήκες. Οι ζωγράφοι του μπαρόκ απεικονίζουν τον στοχαστή, τον μοναχικό άνθρωπο, τον προφήτη, πρόσωπα αλληγορικά, μορφές της μελαγχολίας, να κάθονται πλάι σε σωρούς από βιβλία, συγγράμματα με τις σελίδες χαίνουσες ή να ακουμπούν πάνω σε κάποιο Opus Magnum που το συντροφεύει ένα ανθρώπινο κρανίο. Οι φιγούρες κοιτάζουν πέρα από τα βιβλία, με το βλέμμα καρφωμένο κάπου ή ατενίζουν το άπειρο σε κατάσταση έκστασης, ανάτασης, μεταρσίωσης. Στα βιβλία τους είναι ταριχευμένη μια πνοή, υπάρχουν ζωές, θαμμένες. Σκέφτηκα ότι μετά «το τέλος του βιβλίου και την αρχή του κειμένου» που είχε προαναγγείλει ο Ντεριντά, θα μπορούσε να ισχύσει «το τέλος του γραπτού κειμένου και η επανεύρεση του βιβλίου ως αντικειμένου». Βιβλική είναι πλέον η ηλικία της ανθρωπότητας αφού όλα έχουν γραφεί ή είναι διαβασμένα. Χρειάζεται να γυρίσουμε σε εκείνη τη στιγμή όπου το παιδί ξεφυλλίζει για πρώτη φορά το βιβλίο ενώ νιώθει χωρίς να το ξέρει ότι ξανοίγεται σε κάποιο μυστικό. Η Βιβλιοθήκη της Κοΐμπρα είναι ένας εξέχων τόπος του μυστικού και του απόκρυφου. Τέτοιοι τόποι, σκευοφυλάκια χαραγμένων, τυπωμένων σκέψεων, κερδίζουν έδαφος, γίνονται σημαντικότεροι, μεταβάλλονται σε οριοθετημένες και προστατευμένες νησίδες.
ΤΟ ΒΗΜΑ , ΚΥΡΙΑΚΗ 16 ΜΑΡΤΙΟΥ 1997
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου