Mια μεγάλη οικονομική κρίση ασκεί διπλή, αντιφατική, επίδραση στο εσωτερικό της κοινωνίας. Διαιρεί και ταυτόχρονα ενώνει. Από τη μια, η κρίση ανακατεύει την τράπουλα και διασαλεύει την κοινωνική γαλήνη. Πολλαπλασιάζει τα προβλήματα, καθιστώντας το βάρος τους αφόρητο για τις πιο ευάλωτες ομάδες. Μειώνει τους διαθέσιμους πόρους, οξύνοντας τον ανταγωνισμό για τη διανομή τους. Μισθωτοί εναντίον ελεύθερων επαγγελματιών. Ιδιωτικοί εναντίον δημοσίων υπαλλήλων. Μόνιμοι εναντίον συμβασιούχων. Συνεπείς δανειολήπτες εναντίον των «μπαταχτσήδων». Ο «Αγιος Παντελεήμονας» εναντίον των μεταναστών. Οι αγρότες εναντίον των πάντων.
Από την άλλη, η κρίση βιώνεται ως συλλογική δοκιμασία από το σύνολο σχεδόν της κοινωνίας. Δημιουργεί κοινότητα προβλημάτων, που ενθαρρύνουν την αλληλεγγύη. Υποχρεώνει τους ανθρώπους να μειώσουν ταχύτητα, να παρατηρήσουν τον γείτονα, να πουν καλημέρα στον διπλανό τους. Αναδεικνύει συλλογικότητες, υπενθυμίζει ότι τα προβλήματα είναι κοινά, ότι, θέλοντας και μη, αν και σε διαφορετικές θέσεις, είμαστε όλοι στο ίδιο τρένο. Σχετικοποιεί την επιτυχία όσο και την αποτυχία, κλαδεύει κάτι από την οίηση των ισχυρών, μας καθιστά όλους σεμνότερους στην κοινή αίσθηση αδυναμίας.
Ενα μετά το άλλο εξελίσσονται τα στάδια της κρίσης. Στο στάδιο 1, από τα τέλη του 2008, είδαμε το διεθνές χρηματοπιστωτικό κραχ, τη συρρίκνωση των πιστώσεων, τα εθνικά πακέτα στήριξης των τραπεζών. Στο στάδιο 2, εγκαθίσταται η δημοσιονομική κρίση: διόγκωση των ελλειμμάτων από την κάμψη της παραγωγής και τα πακέτα αναθέρμανσης της οικονομίας. Στο στάδιο 3, η κρίση απλώνεται πια στην πραγματική οικονομία, η ύφεση βαθαίνει, επιχειρήσεις απολύουν μαζικά, η ανεργία καλπάζει.
Στη στροφή του σταδίου 2, η μεγαλύτερη διεθνής κρίση των τελευταίων 60 ετών συναντήθηκε με τις διαρθρωτικές μας αδυναμίες: μεγάλο δημόσιο έλλειμμα και χρέος, υστέρηση ανταγωνιστικότητας, υψηλότερος πληθωρισμός, ελλειμματικό ισοζύγιο, ελλιπής προστασία του ανταγωνισμού, δομική ανεπάρκεια του κράτους, αφιλόξενο επενδυτικό περιβάλλον, φαύλο συνταξιοδοτικό σύστημα, υστέρηση στο τρίγωνο της γνώσης – εκπαίδευση, έρευνα, καινοτομία. Το αποτέλεσμα της συνάντησης ήταν εκρηκτικό. Ολες οι χώρες της περιφέρειας της Ευρωζώνης (Ισπανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία) εκδήλωσαν παρόμοια προβλήματα διπλών ελλειμμάτων και δημόσιου χρέους. Ομως μόνο η Ελλάδα τα συγκέντρωσε όλα σε ένα τόσο εκρηκτικό μείγμα, και με τόσο ολέθριο επιπλέον έλλειμμα αξιοπιστίας μετά το 2004. Γι’ αυτό μας γρονθοκοπούν αλύπητα οι αγορές.
Η κρίση σε μια κοινωνία μεταβιομηχανική, διαφοροποιημένη, προϊούσας κατανάλωσης και ευημερίας, βιώνεται τραυματικά. Δεν είναι μόνο τα ευπαθή στρώματα που αυξάνονται αντιμετωπίζοντας το φάσμα της οξείας φτώχειας. Είναι και τα έως πρόσφατα ευημερούντα μεσοστρώματα, που αντικρίζουν ένα διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ προσδοκιών και δυνατοτήτων, συνηθειών και νέων δυσμενών συνθηκών. Η ύφεση και ανεργία απειλεί πλέον με αυξανόμενη ένταση τα μεσαία στρώματα. Δεν τα απειλεί ακόμα με το φάσμα της φτώχειας – σώζει ακόμα το παραδοσιακό μαξιλαράκι ασφάλειας που παρέχει η μεσογειακή οικογένεια. Η δοκιμασία τους δεν θα είναι δοκιμασία επιβίωσης, αλλά απώλειας κοινωνικής ταυτότητας, δικτύωσης και αυτοεκτίμησης. Δεν θα πρόκειται για στρώματα νεόφτωχα με την κυριολεκτική έννοια, όσο για ομάδες που βιώνουν μαζικά την κοινωνική καθίζηση: παππούς αγρότης, πατέρας επιστήμονας, γιος πτυχιούχος και προσοντούχος άνεργος. Αυτή η κρίση απειλεί να δημιουργήσει μια νέα κοινωνική ομάδα: την πρώην μεσαία τάξη.
Μια κοινωνία υπό κρίση κλείνεται στον εαυτό της. Γίνεται απαισιόδοξη, αμυντική, ξενοφοβική, υστερική, επιθετική. Οι οργίλες αντιδράσεις ενάντια στην –περιορισμένη– χορήγηση ιθαγένειας σε παιδιά νόμιμων μεταναστών που αποκτούν ελληνική παιδεία, προβληματίζουν. Είμαστε άραγε ακόμα η ίδια χώρα, που μόλις πριν από έξι χρόνια έσφυζε από αυτοπεποίθηση υποδεχόμενη την υφήλιο στους Ολυμπιακούς του 2004;
Η ιστορία υποδεικνύει ότι αν το στάδιο 3 παραταθεί, ακολουθεί το στάδιο 4: εκεί η οικονομική κρίση μετεξελίσσεται σε κοινωνική και πολιτική. Αποδοκιμασία του δημοκρατικού συστήματος και ριζοσπαστικοποίηση των άκρων, στα οποία θα έχουν προστεθεί οργισμένες ομάδες νεόφτωχων αποκομμένων από τον κοινωνικό κορμό. Ανεξέλεγκτες κοινωνικές εκρήξεις, εγκληματικότητα, ανομία, τρομοκρατία και βία εναντίον όλων. Προεπισκόπηση επεισοδίων έχουμε ήδη δει. Τα πράγματα μπορούν να γίνουν πολύ χειρότερα.
Το πολιτικό στοίχημα είναι να αποτραπεί το στάδιο 4. Οσο ακόμα βρισκόμαστε στις αρχές του σταδίου 3, να εγκαθιδρυθούν το ταχύτερο δυνατόν οι πρώτες σοβαρές ενδείξεις αντιστροφής του κλίματος. Λόγω της συμμετοχής μας στο ευρώ, το κορυφαίο οικονομικό στοίχημα της χώρας είναι δημοσιονομικό. Από την επιτυχία αυτού του εγχειρήματος, την αντιστροφή των αρνητικών δημοσιονομικών προσδοκιών, θα εξαρτηθεί το αν η κυβέρνηση θα καταφέρει να οικοδομήσει έναν συνασπισμό εμπιστοσύνης στα ηγετικά και μεσαία στρώματα, για να αντισταθμίσει το στρατόπεδο ανασφάλειας, φόβου και οργής που θα διευρύνεται. Η συγκυρία και η λειτουργία μας στο πλαίσιο της ΟΝΕ και των διεθνών αγορών υποχρεώνουν την κυβέρνηση να δώσει την πιο κρίσιμη μάχη της στο μέτωπο της δημοσιονομικής σταθεροποίησης, κι ας επικρέμαται δίπλα το φάσμα της ύφεσης. Αν κερδηθεί το κορυφαίο δημοσιονομικό στοίχημα, μπορεί να γίνει η αρχή ενός ενάρετου κύκλου. Αν χαθεί, χάνονται και όλα τα άλλα.
Γιώργος Παγουλάτος
—————————————————————
Σημειώσεις:
Δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή στις 24/1/2010
http://e-rooster.gr/02/2010/2150
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου