Η αντιμετώπιση του πόνου από τους αρχαίους Έλληνες

Ιστορία της Ιατρικής

Η αντιμετώπιση του πόνου από τους αρχαίους Έλληνες

Του ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ Α. ΡΗΓΑΤΟΥ

Αμ. επικ. καθηγητή Ιατρικής και

επικ. διδάκτορας του Παραγωγικού Τμήματος

Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Αθηνών

Ας  αρχίσουμε από τη μυθολογική αρχαιότητα. Οι αρχαιότερες γραπτές αναφορές για την αντιμετώπιση του πόνου βρίσκονται στον Όμηρο και ανάγονται στον 10ο ή 9ο αιώνα π.Χ. Ο Ασκληπιός δεν είχε ακόμα θεοποιηθεί. Γιατρός θεών και ανθρώπων είναι ο Παιάν ή Παιών ή Παιήων, που αργότερα ταυτίστηκε με τον Απόλλωνα. Οι άνθρωποι της  εποχής του Ομήρου, όπως συνάγεται από τις  σχετικές  περιγραφές  στα έπη, αντιμετώπιζαν τον πόνο με τοποθέτηση βοτάνων στο πονεμένο μέρος, επίπαση με σκόνη αποξηραμένων βοτάνων, επωδές και ξόρκια και δημιουργία κατάλληλου ψυχολογικού κλίματος με ευχάριστες συζητήσεις. Ο γιος του Απόλλωνα Ασκληπιός διδάσκεται την τέχνη της θεραπευτικής από τον Κένταυρο Χείρωνα. Ως διάδοχος ιαματική θεότητα ο Ασκληπιός έχει το χρέος της  θεραπείας των διαφόρων παθήσεων. Στον Ορφικό ύμνο για τον Ασκληπιό η πρώτη αρμοδιότητα που αναφέρεται στον θεό είναι η θεραπεία των επώδυνων νοσημάτων, δηλαδή η ανακούφιση των πόνων.

Ιητήρ πάντων Ασκληπιέ, δέσποτα παιάν

Θέλγων ανθρώπων πολυαλγέα

πήματα νούσων

ηπιόδωρε, κραταιέ, μόλοις κατάγων

υγίειαν...

Δηλαδή: «θεραπευτή των πάντων Ασκληπιέ, Δέσποτα Παιάνα, που ανακουφίζεις τους πολλούς πόνους που οι βασανιστικές αρρώστιες προκαλούν στους ανθρώπους, ισχυρέ που χαρίζεις  την ανακούφιση...». Αυτή η παυσίπονη παρέμβαση των γιατρών παραμένει ακόμα ένα από τα κύρια χρέη που τους έχει κληροδοτήσει η φύση του επαγγέλματος.

Εκτός από τα «ήπια» και τα «οδυνήφατα» φάρμακα, εκτός από το «νηπενθές» και τις ψυχοϋποστηρικτικές  ενέργειες, οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί γνώριζαν πολλά φαρμακευτικά φυτά, που τα παρασκευάσματα τους είχαν παυσίπονο αποτέλεσμα. Είναι γνωστή η αρχαιότατη χρήση της μήκωνος (παπαρούνας του ύπνου) και των προϊόντων της ήδη από τη μινωική περίοδο. Υπάρχουν όμως  και άλλα φαρμακευτικά φυτά με ανάλογη παυσίπονη δράση, που η ιστορία τους χάνεται στα βάθη των αιώνων. Στον Αργοναυτικό κύκλο η μάγισσα-φαρμακεύτρια-θεραπεύτρια της προϊστορίας Μήδεια, προμηθεύει τον Ιάσονα φιαλίδιο με χυμό κολχικού κρόκου. Με τον χυμό αυτό έπρεπε να αλειφθεί ο Ιάσονας για να μην τον κάψουν τα χνώτα των ταύρων του Ηφαίστου. Ο κρόκος  της Κολχίδας είχε και έχει την ονομασία κολχικόν το φθινοπωρινόν (colchicum autumnale). Φύτρωσε στη γη, λέει ο μύθος, από τις σταγόνες του αίματος του Προμηθέα που έπεφταν στο χώμα. Στην πραγματικότητα το φυτό αυτό είχε πλήθος θεραπευτικών ενδείξεων από την αρχαιότητα ως τα τέλη του 20ού αιώνα. Περιέχει τη δραστική ουσία κολχικίνη, που ήταν το φάρμακο εκλογής για την κρίση της ουρικής αρθρίτιδας, γνωστής και με το αρχαίο όνομα ποδάγρα. Χαρακτηριστικά της νόσου κατά τον παροξυσμό είναι ο έντονος  πόνος, το οίδημα, η ερυθρότητα και η θερμότητα - δηλαδή όλα τα σημεία της  φλεγμονής  σε μεγάλο βαθμό. Ο πόνος είναι τέτοιος  που δεν μπορεί να γίνει ανεκτό ούτε το άγγιγμα του σεντονιού. Το παυσίπονο της  Μήδειας αντέχει στον χρόνο, αν και με φθίνουσα πια συχνότητα χρήσης.

Ας δούμε όμως και την ιστορική αρχαιότητα. Η γνώση των πριν την ιστορική περίοδο θεραπευτικών μέσων αποθησαυρίστηκε στους επόμενους αιώνες, που αξιοποίησαν  τη μήκωνα και το κολχικό.

Ένα άλλο αναλγητικό της αρχαιότητας ήταν το αφέψημα του φλοιού της ιτέας, με παυσίπονη-αντιπυρετική-αντιφλεγμονώδη δράση. Αν και θεωρείται ότι είχε ευρεία χρήση κατά την αρχαιότητα, στην ιπποκρατική συλλογή αναφέρεται μια μόνο φορά και εκεί ως υποκαπνισμός σε γυναικολογικές παθήσεις: «ιτέης φύλλα επί πυρ επιθείς...». Οι μορφές εσωτερικής λήψης περιείχαν ουσίες που αιώνες μετά, θα ονομάζονταν σαλικυλικά και σε βιομηχανοποιημένες μορφές θα γνώριζαν πολύ ευρεία και ωφέλιμη χρήση.

Οι αρχαίοι  Έλληνες γιατροί και φιλόσοφοι ενδιαφέρθηκαν  για τον πόνο όχι μόνο σε πρακτικό, δηλαδή θεραπευτικό, επίπεδο, αλλά και από πλευράς  ανατομικού υποστρώματος και παθοφυσιολογικής  διερεύνησης. Μεταξύ αυτών αναφέρονται φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτων (427-347 π.Χ.) και ο Αριστοτέλης (384-323 π.Χ), ιατροφιλόσοφοι όπως  ο Αλκμαίων (570/500 π.Χ.) και ο Εμπεδοκλής (494-434 π.Χ.), γιατροί ανατόμοι, όπως ο Ηρόφιλος και ο Ερασίστρατος (3ος αι. π.Χ) και πολλοί άλλοι.

Ο Αλκμαίων, γιατρός από τον Κρότωνα θεωρείται Πυθαγόρειος φιλόσοφος, ίσως δε και να ήταν μαθητής του μεγάλου φιλοσόφου και πανεπιστήμονα. Ασχολήθηκε με την ανατομική επί ζώων και με τη μελέτη της λειτουργίας των αισθήσεων, υποστήριζε δε ότι η έδρα των αισθήσεων είναι ο εγκέφαλος. Μελέτησε τη λειτουργία της όρασης, της ακοής, της γεύσης και άλλες φυσιολογικές λειτουργίες πάντα εγκεφαλοκεντρικά. Εκτίμησε ότι διάφορες βλάβες στον εγκέφαλο συνεπάγονται βλάβες στο σώμα, θεώρησε δε ότι το κέντρο του πόνου βρίσκεται στον εγκέφαλο.

Με ανατομές στον εγκέφαλο ασχολήθηκε τον 3ο αι. π.Χ. ο Ηρόφιλος, που μας άφησε αναλυτικά περιγραφές του, ενώ περιέγραψε και ανατομικά μόρια τα οποία ως τότε δεν είχαν επισημανθεί, θεωρούσε ότι η αισθητήρια δύναμη του οργανισμού ήταν συνδυασμένη με τα νεύρα, ενώ η σκεπτική με τον εγκέφαλο. Έτσι ο πόνος από ποικίλα ερεθίσματα στην περιφέρεια οδηγείται με τα νεύρα στον εγκέφαλο όπου και γίνεται αντιληπτός. Ο  Ερασίστρατος ασχολήθηκε με την ανατομική μελέτη των νεύρων τόσο σε ζώα όσο και στον άνθρωπο. Έδρα της νόησης, ηγεμονικόν του ανθρώπινου σώματος, θεωρεί την παρεγκεφαλίδα ενώ αναγνωρίζει νεύρα που εξορμώνται από τον εγκέφαλο, τις γνωστές εγκεφαλικές συζυγίες, καθώς και νωτιαία νεύρα που ξεκινούν από τον νωτιαίο μυελό. Τόσο ο Ηρόφιλος, όσο και ο Ερατίστρατος, που διέπρεψαν στην Αλεξάνδρεια, είχαν πολλούς μαθητές, οι οποίοι διατήρησαν τις πρωτοποριακές  γνώσεις  των  μεγάλων δασκάλων τους.

Ο Αριστοτέλης, φιλόσοφος με σπουδές και στην Ιατρική, θεωρεί ως έδρα των αισθήσεων - και του πόνου - την καρδιά, παρά τις  ήδη εκφρασμένες  απόψεις. Οι αντιλήψεις  του Αριστοτέλη επηρέασαν για αιώνες  τόσο τη φιλοσοφία, όσο και τις  επιστήμες αποτελούσαν δε συχνά τη μόνη επικρατούσα (και αποδεκτή από τα χριστιανικά δόγματα) αλήθεια.

"Ο γιατρός σας"

από "ΤΟ ΠΑΡΟΝ"