Κων/νος Βαθιώτης : Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και Ποινικό Δίκαιο

Γ. Κόρδης, έμπνευση από τον Παπαδιαμάντη. Μικρή φώτό: Γ. Κόρδη, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και Ποινικό Δίκαιο

Γράφει ο Κων/νος Βαθιώτης,

Άναπλ. καθηγητής Νομικής Σχολής ΔΠΘ

Δεν είναι η πρώτη φορά που ένα λογοτεχνικό έργο δίνει αφορμή για προβληματισμό

Στις 21 Δεκεμβρίου 2017, στο βιβλιοπωλείο Εν Πλω διοργανώθηκε μια παπαδιαμαντική βραδιά με στόχευση διαφορετική από τη συνήθη: «Στο εδώλιο» βρέθηκε η γριά Καντάκαινα, η «κακή πενθερά» του χριστουγεννιάτικου διηγήματος «Το Χριστόψωμο», στην οποία απαγγέλθηκε το εξής υποθετικό κατηγορητήριο:

«Κατηγορείσαι ως υπαίτια του ότι, το απόγευμα της 24ης Δεκεμβρίου 186..., ενεργώντας με ανθρωποκτόνο πρόθεση και από εκδίκηση προς τη νύφη σου Διαλεχτή, η οποία δεν τεκνοποιούσε επί επτά χρόνια, παρέδωσες σε αυτήν ως πεσκέσι ένα φαρμακωμένο χριστόψωμο, καλώντας την μετ' αλλόκοτου σπουδής να το φάει, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο όχι μόνο τη δική της ζωή, αλλά και τη ζωή της δεκαετούς παιδίσκης που κοιμήθηκε δίπλα στη Διαλεχτή μέχρι εκείνη να σηκωθεί και να πάει στην εκκλησία, με αποτέλεσμα, αντί της Διαλεχτής, να φάει τελικά το χριστόψωμο ο γιος σου, καπετάν Καντάκης, ενόσω έλειπε η νύφη σου στην εκκλησία».

Εν συνεχεία παρουσιάστηκαν οι εικονικές αγορεύσεις του εισαγγελέως, του συνηγόρου Πολιτικής Αγωγής και του συνηγόρου υπερασπίσεως. Στη συζήτηση που ακολούθησε, το κοινό, αποτελούμενο εν μέρει μόνο από νομικούς, εκλήθη να αποφασίσει επί της ενοχής της γριάς Καντάκαινας, διατυπώνοντας ερωτήσεις και γνώμες σχετικά με τον χειρισμό του επίμαχου περιστατικού.

Μέσω αυτής της ιδιότυπης δίκης επιχειρήθηκε να αναλυθεί ένα εξαιρετικά δυσχερές ποινικό ζήτημα, το οποίο έχει διχάσει την επιστήμη: Πρόκειται για τον τρόπο αξιολόγησης εκείνων των θανάσιμων παγίδων, οι οποίες πλήττουν ένα πρόσωπο διαφορετικό από αυτό που είχε στοχοποιήσει ο δράστης. Με βάση ειδικότερα το «Χριστόψωμο», ερωτάται αν η γριά Καντάκαινα θα ευθύνεται, σε ό,τι αφορά τον θάνατο του γιου της, ως δράσης ανθρωποκτονίας εξ αμελείας ή, αντιθέτως, εκ προθέσεως. Στη δεύτερη περίπτωση αναφύεται ακόμη ένα δυσχερές πρόβλημα: Μπορεί, άραγε, να καταλογισθεί στην κακή πενθερά και η απόπειρα ανθρωποκτονίας κατά της νύφης της ή ακόμη και κατά της δεκαετούς παιδίσκης που κοιμήθηκε μαζί της, ή μήπως με τη θανάτωση του καπετάν Καντάκη «ξοδεύτηκε» ο εξαρχής μονοδιάστατος ανθρωποκτόνος δόλος της;

Δεν είναι, βεβαίως, η πρώτη φορά που ένα λογοτεχνικό έργο δίνει αφορμή για προβληματισμό σε σχέση με την ποινική αξιολόγηση των άστοχων (;) δηλητηριωδών παγίδων. Στο μυθιστόρημα «Το σπίτι των πνευμάτων» της Ιζαμπέλ Αλιέντε, ο δράστης στέλνει στον πολιτικό αντίπαλο του, εν ώρα δεξιώσεως, ένα μπουκάλι με δηλητηριασμένο αγουαρδιέντε, αλλά εν τέλει πίνει από αυτό και πεθαίνει η κόρη του.

Επίσης, στον «Αμλετ» του Σαίξπηρ, ο βασιλιάς Κλαύδιος δηλητηριάζει το κρασί από το οποίο υπολογίζει ότι θα πιει ο Αμλετ σε ένα διάλειμμα της μονομαχίας του με τον Λαέρτη, αλλά, λόγω απρόσμενης τροπής των πραγμάτων, πίνει από αυτό και πεθαίνει η μητέρα του, βασίλισσα Γερτρούδη (η πληροφορία ότι «ο Παπαδιαμάντης, ακόμα κι όταν πέθαινε, είχε δίπλα του μια έκδοση έργων του Άγγλου τραγικού, που την είδε αργότερα και ο Σεφέρης», παρέχεται από τον Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλο, «Αποσπινθηρίζοντας. Σπουδάματα στον Παπαδιαμάντη», εκδ. Ινδικτος, 2008,σ.19).

Ωστόσο, το φαρμακωμένο χριστόψωμο του κυρ Αλέξανδρου, ως εκδοχή δηλητηριώδους-θανάσιμης παγίδας, υπερέχει εξ επόψεως διδακτικής έναντι των άλλων δύο, διότι στο χριστουγεννιάτικο διήγημα περιέχονται αρκετές πληροφορίες, οι οποίες εξυπηρετούν τόσο την υποστήριξη όσο και την αποδόμηση της κατηγορίας της ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως, που φέρεται ότι τέλεσε η γριά Καντάκαινα εις βάρος του γιου της.

Για τον λόγο αυτόν, τα αντικρουόμενα επιχειρήματα, το μεν της Πολιτικής Αγωγής, το δε της υπερασπίσεως, βασίσθηκαν στην εικονική κατάθεση του Αλεξάνδρου Αδαμαντίου Εμμανουήλ κατά ονοματοδοσία δάνεια, από το ομότιτλο βιβλίο του Κωστή Παπαγιώργη (εκδ. Καστανιώτη, 5η έκδ., 2014).

Προς το τέλος της παπαδιαμαντικής βραδιάς διατυπώθηκε μεμονωμένα η άποψη ότι το εγχείρημα σύνδεσης του έργου του Παπαδιαμάντη με το Ποινικό Δίκαιο είναι μάλλον ξένο προς την εικαζόμενη βούληση του ίδιου του διηγηματογράφου.

Τέτοια βούληση, όμως, δεν φαίνεται ότι βρίσκει πειστικό έρεισμα σε κάποια ρητή ή, έστω, υπόρρητη θέση του Παπαδιαμάντη. Ακόμη δε κι αν ήταν υπαρκτό αυτό το έρεισμα, η νομιμοποίηση ενός νομικού επιστήμονα να αξιοποιήσει τις παπαδιαμαντικές γραφές στην ποινική έρευνα και διδασκαλία (πρβλ. τα νομικά κείμενα που έχουν γραφτεί εξ αφορμής της «Φόνισσας», με πιο πρόσφατη τη μελέτη του Νέστορος Κουράκη εις: Γενέθλιον Απ. Γεωργιάδη, 2006, σελ. 2.689 επ.) δύναται να αντληθεί, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά το «Χριστόψωμο», από το εξής στοιχείο: Παρότι ο αναγνώστης πληροφορείται ότι, ελλείψει γιατρών επιστημόνων, «ουδεμία νεκροψία διενεργήθη» και έτσι «ενομίσθη ότι ο θάνατος» του καπετάν Καντάκη «προήλθεν εκ παγώματος, συνεπεία του ναυαγίου», ο Παπαδιαμάντης διατυπώνει en passant μια κρίση νομικού περιεχομένου, αφού στην ακροτελεύτια πρόταση του διηγήματος χαρακτηρίζει τη γριά Καντάκαινα -εκτός από «άστοργη πενθερά» και- «ακουσία παιδοκτόνο».

Πάντως, το μέχρι πρότινος παραμελημένο «Χριστόψωμο», αλλά και η πολυπαραπεμπόμενη «Φόνισσα» δεν είναι τα μόνα που μπορεί να εξετασθούν υπό νομικό, και δη ποινικοδικαιικό, πρίσμα. Ποινικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα διηγήματα: «Χρήστος Μηλιώνης», «Η σταχομαζώχτρα», «Ο πολιτισμός εις το χωρίον», «Το νησί της Ουρανίτσας», «Ο γάμος του Καραχμέτη».  

Ως εκ τούτου, κάθε άλλο παρά ανεδαφική θα ήταν η σκέψη να επιχειρηθεί κάποια στιγμή η συγγραφή ενός βιβλίου ή, έστω, μιας μελέτης με τίτλο «Παπαδιαμάντης και Ποινικό Δίκαιο».

Μάλιστα, τη σκέψη αυτή τροφοδοτεί η εξαίρετη θεατρική παράσταση «Γυναίκες του Παπαδιαμάντη» σε σκηνοθεσία Πέτρου Ζούλια, η οποία παίζεται από τις 15 Δεκεμβρίου 2017 στο θέατρο Χώρα. Αποτελεί ένα ευφυέστατο αμάλγαμα από 13 παπαδιαμαντικά διηγήματα, που λειτουργούν σαν «δορυφόροι» της «Φόνισσας».

Τη Φραγκογιαννού ερμηνεύει μοναδικά η Νένα Μεντή, σε έναν από τους σημαντικότερους ρόλους της καριέρας της, πλαισιωμένη ιδανικά από τις Ερση Μαλικένζου, Ευγενία Δημητροπούλου, Χριστιάνα Μαντζουράνη, Μαριάννα Τουντασάκη και Εφη Σακελλαρίου. Mirabile visu!

Κυριακάτικη δημοκρατία

14.1.2018