Πέμπτη 13 Μαρτίου 2014

Απολλώνιο: Το ακρωτηριασμένο όνειρο του Δοξιάδη

Στο ανοιχτό θέατρο του Απολλωνίου ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης πρόλαβε να ακούσει τον Νίκο Ξυλούρη

Πρώτα ακρωτηριάστηκε και ύστερα κηρύχθηκε ιστορικός τόπος. Εστω και αργά το υπουργείο Πολιτισμού προστατεύει ό,τι απέμεινε από τον οικισμό - όραμα του σπουδαίου έλληνα αρχιτέκτονα στο Πόρτο Ράφτη

Υπήρξε ο µεγάλος έρωτας και ο τόπος όπου θα υλοποιούσε το όνειρό του ο αρχιτέκτονας ο οποίος σχεδίασε από την πρωτεύουσα του Πακιστάν Ισλαµπάντ µέχρι τα Ασπρα Σπίτια. Ενας οικισµός - πρότυπο που ακολουθούσε το αρχαιοελληνικό οικιστικό µοντέλο στην περιοχή Αγίου Σπυρίδωνα στο Πόρτο Ράφτη και ο οποίος δεν άφησε αδιάφορο ούτε τον Σαλβαντόρ Νταλί, που θέλησε να αποκτήσει ένα σπίτι µε θέα το νησάκι Ραφτοπούλα.

Λίγο πριν κλείσει τα 40 του χρόνια, το Απολλώνιο, που σχεδίασε ο σύμβουλος 40 κυβερνήσεων και του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών σε θέματα οικιστικής ανασυγκρότησης Κωνσταντίνος Δοξιάδης, πληγώθηκε ανεπανόρθωτα, καθώς η «καρδιά» και το «μυαλό» του οικισμού κατεδαφίστηκαν - το σπίτι του αρχιτέκτονα και το συνεδριακό κέντρο.

Και τώρα, έστω κι αργά, τρία χρόνια μετά την καταστροφή και αφού κινήθηκε το θέμα από την ομάδα Μοnumenta, το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων αποφάσισε να χαρακτηρίσει ό,τι απέμεινε σε ιστορικό τόπο.

ΚΩΝ/ΝΟΣ ΔΟΞΙΑΔΗΣ

«Ηταν έργο ζωής για τον πατέρα μου», λέει στα «ΝΕΑ» η κόρη του αρχιτέκτονα, ζωγράφος και ερευνήτρια των πορτρέτων Φαγιούμ, Ευφροσύνη Δοξιάδη. «Το Απολλώνιο ήταν ένας οικισμός χτισμένος με βάση την αρχαία Δήλο. Στόχος του ήταν να μην κυκλοφορούν αυτοκίνητα, παρά μόνο περιφερειακά καθώς ο οικισμός συνδεόταν με δίκτυο πεζοδρόμων. Ονειρευόταν να παντρέψει το τοπίο με τα κτίρια που έφτιαξε, να είναι απολύτως ενταγμένα και να δημιουργεί ο χώρος ως σύνολο μια αίσθηση αρμονίας. Τον ενδιέφερε να φτιάξει όχι ένα μνημείο υστεροφημίας, αλλά έναν οικισμό που να προσφέρει καλή ποιότητα ζωής», δίνει το στίγμα του Απολλωνίου, που πήρε το όνομά του από τον Απόλλωνα, εκτός των άλλων και θεό των χωριών.

Ολα ξεκίνησαν το 1957, όταν ο διαπρεπής αρχιτέκτονας Κωνσταντίνος Δοξιάδης επισκέφθηκε τον συγκεκριμένο τόπο. Η πρώτη ιδέα ήταν να χτίσει ένα συνεδριακό κέντρο, αλλά γρήγορα αποφάσισε πως το τοπίο ήταν κατάλληλο για να δημιουργήσει έναν οικισμό όπως τον είχε οραματιστεί.

Οταν συγκέντρωσε τα χρήματα για να αγοράσει την έκταση, άρχισε με πολύ μεράκι να την φυτεύει. Τα βράδια, στις ελάχιστες ελεύθερες ώρες του, σχεδίαζε τι ήθελε να χτίσει. Χρήματα όμως για να ξεκινήσει το έργο δεν υπήρχαν. Χρειάστηκαν να περάσουν 15 χρόνια για να αρχίσουν να σκάβονται τα πρώτα θεμέλια. Και ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης ήταν άρρωστος και ο χρόνος που του απέμενε λίγος.

Βάσει του σχεδιασμού, ο οικισμός προέβλεπε έξι γειτονιές που μπορούσαν να φιλοξενήσουν 160 οικογένειες, δηλαδή περί τα 700 άτομα, το σπίτι του ίδιου του αρχιτέκτονα 1.765 τ.μ., ένα ανοιχτό θέατρο κατά τα αρχαία ελληνικά πρότυπα, μία βυζαντινού ρυθμού εκκλησία, μία κεντρική πλατεία και ένα συνεδριακό κέντρο, χώρος - κλειδί του όλου εγχειρήματος. «Ηταν μοναδική εμπειρία να βρίσκεσαι στον χώρο αυτό με τα πολλά επίπεδα. Ηταν κλειστός και ανοιχτός ταυτόχρονα, διότι είχε φροντίσει να δημιουργήσει δυο τεράστια παράθυρα ώστε να βλέπεις έξω», θυμάται η Ευφροσύνη Δοξιάδη.

Το συνεδριακό κέντρο φιλοξένησε σπουδαίες προσωπικότητες πριν από τον θάνατο του δημιουργού του το 1975

Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης πρόλαβε να δει στους χώρους του συνεδριακού κέντρου να φιλοξενείται μία συνάντηση του Διεθνούς Κέντρου Οικιστικής με διαπρεπείς επιστήμονες από κάθε γωνιά του πλανήτη. Και στο θέατρο πρόλαβε να ακούσει τον Νίκο Ξυλούρη να τραγουδά.

Εξι χρόνια μετά τον θάνατο του αρχιτέκτονα, το καλοκαίρι του 1975, η οικογένειά του αναγκάστηκε να πουλήσει ό,τι της ανήκε από το Απολλώνιο. Και παρ' όλο που ήταν από όλους αναγνωρισμένη η αρχιτεκτονική σημασία του οικισμού, απροστάτευτη από οποιονδήποτε νόμο, η κατοικία και το συνεδριακό κέντρο αφού εγκαταλείφθηκαν, το 2011 κατεδαφίστηκαν από τους νέους ιδιοκτήτες.

Ηταν η εποχή που η ομάδα Monumenta, η οποία ασχολείται με την προστασία της φυσικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς σε Ελλάδα και Κύπρο - με ψυχή την αρχαιολόγο Ειρήνη Γρατσία - άρχισε να δίνει αγώνα για την προστασία του οικισμού. Ενα πολύτιμο κομμάτι είχε χαθεί οριστικά. Ομως ήταν ακόμη όρθιος και έπρεπε να προστατευθεί. Η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Αττικής προέβη σε προσωρινή διακοπή της κατεδάφισης και η Ευφροσύνη Δοξιάδη έκανε προσφυγή στο Συμβούλιο της Επικρατείας, αλλά το κακό είχε γίνει.

Εστω και αργά, τέσσερα χρόνια μετά την καταστροφή, το υπουργείο Πολιτισμού αποφάσισε να προχωρήσει στην κήρυξη όλου του συγκροτήματος ως ιστορικού τόπου προκειμένου να προστατεύσει το συγκρότημα ως σύνολο, δεδομένου ότι τόσο το θέατρο και η εκκλησία όσο και οι κατοικίες του οικισμού διατηρούνται σε καλή κατάσταση και λειτουργούν κυρίως ως ιδιωτικές παραθεριστικές κατοικίες. Κίνηση που ίσως ανοίξει μια νέα σελίδα για το ακρωτηριασμένο Απολλώνιο και η οποία «δημιουργεί προϋπόθεση για την προστασία όλης της σύγχρονης μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής», όπως χαρακτηριστικά λέει η Ειρήνη Γρατσία.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΑ ΝΕΑ

Τοπίο, Απολλώνιο, Κωνσταντίνος Δοξιάδης

Συνέντευξη της ζωγράφου Ευφροσύνης Δοξιάδη στην αρχαιολόγο Ειρήνη Γρατσία.

Γενική άποψη.
Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη.

Η Ευφροσύνη Κωνσταντίνου Δοξιάδη γεννήθηκε στην Αθήνα, το 1946. Σπούδασε ζωγραφική και χαρακτική στην Ελλάδα, την Αυστρία, το Λονδίνο, το Παρίσι και τις ΗΠΑ. Δάσκαλοί της ήταν οι Κοσμάς Ξενάκης, Παναγιώτης Τέτσης, Γιάννης Τσαρούχης και Lila de Nobili.Το 1991 έγινε η πρώτη της ατομική έκθεση στην Αθήνα στο Πνευματικό Κέντρο Ώρα. Έγραψε το βιβλίο Πορτραίτα του Φαγιούμ. Το 1998 επιμελήθηκε μαζί με τον Νίκο Γιανναδάκη την έκθεση «Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων». Ερευνώντας, από το 1987, το θέμα της προέλευσης και της τεχνοτροπίας του έργου του Rubens Σαμψών και Δαλιδά (Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου) κατέληξε το 2002 στη συγγραφή ενός υπό έκδοση βιβλίου με τίτλο After Rubens: The Stange Story of Samson and Delilah όπου αποδεικνύεται πολλαπλά η πλαστότητα του έργου. Το 2008 παρουσίασε έργα της στην Αίθουσα Τέχνης Αθηνών και εξεδόθη κατάλογος των έργων με διήγημα του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη που φέρει τον τίτλο της έκθεσης, «Ύπνος».

Το τοπίο στο Απολλώνιο και το θέατρο.

MONUMENTA: Απολλώνιο, μπορείτε να μας πείτε με λίγες λέξεις τι είναι;

Ευφροσύνη Δοξιάδη: Το όνειρο του πατέρα μου που με πρακτικές δυσκολίες κατάφερε να χτίσει πριν πεθάνει , σε ηλικία 61 ετών. Ήταν για αυτόν το ιδανικό πάντρεμα ενός θαυμάσιου Αττικού (βλέπε: Ελληνικού) τοπίου με ένα σύγχρονό του αρχιτεκτονικό σύνολο.

Μ: Ας ταξιδέψουμε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 τότε που ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης σχεδίασε και κατασκεύασε το Απολλώνιο. θα θέλαμε να μας μιλήσετε για την ιδέα, τον σκοπό.
ΕΔ: Άρχισε να ονειρεύεται αυτό το συνεδριακό κέντρο το 1957 όταν πρωτοεπισκέφθηκε μαζί μου το τοπίο στο οποίο αργότερα έχτισε το υπέροχο συγκρότημά του. Η ιδέα ήταν να βάλει σε εφαρμογή την θεωρία του που είχε αναπτύξει στη διάσημη - από τότε που γράφτηκε - διδακτορική του διατριβή για το πώς οι αρχαίοι Έλληνες τοποθετούσαν τα κτήριά τους μέσα στο τοπίο. Ο σκοπός ήταν να αφήσει πεθαίνοντας, χτισμένο, για το μέλλον τουλάχιστον ένα δείγμα της κατασταλαγμένης γνώσης και της μαστοριάς του.

M: Θα θέλαμε να μας πείτε κάτι παραπάνω για τη θεωρία του για το πώς τοποθετούσαν οι αρχαίοι Έλληνες τα κτήρια μέσα στο τοπίο.
ΕΔ: Ο πατέρας μου, με τη διατριβή του στο Βερολίνο το 1936, έδωσε μια πειστική εξήγηση για τον τρόπο σύνθεσης των μνημειακών συνόλων στην ελληνική αρχαιότητα. Η ερμηνεία του βασίστηκε στο βλέμμα του θεατή, που στέκεται ακίνητος σε συγκεκριμένο σημείο κοιτάζοντας προς τα κτήρια. Ο Δοξιάδης ανακάλυψε πως τα κτήρια και τα μεταξύ τους κενά περιέχονται το καθένα σε γωνίες με σταθερό άνοιγμα, έτσι ώστε να προκαλούν ευχάριστο συναίσθημα στον θεατή.

Μ: Το Απολλώνιο βρίσκεται στο Πόρτο Ράφτη, γιατί επέλεξε τη συγκεκριμένη περιοχή; Πόσο καθόρισε την επιλογή το τοπίο της περιοχής;
ΕΔ: Ερωτεύθηκε το τοπίο αυτό και εκείνη την εποχή - το 1957 δηλαδή - μπόρεσε να συγκεντρώσει τα απαραίτητα χρήματα να το αγοράσει. Το φύτευε, το ονειρευότανε, το σχεδίαζε τα βράδυα στον ελεύθερό του χρόνο αλλά τού πήρε τουλάχιστον 15 χρόνια να καταφέρει να βρει να δανειστεί τα χρήματα να το βάλει μπροστά. Ήταν ήδη πολύ άρρωστος όταν το ξεκίνησε. Ήξερε με ακρίβεια πόσος λίγος χρόνος τού είχε μείνει. ‘Eχτιζε, πεθαίνοντας, το συνεδριακό κέντρο/σπίτι του στο Απολλώνιο, ενώ συγχρόνως έγραφε το τελευταίο του βιβλίο το Action for Human Settlements. Ο θάνατός του στις 30 Ιουνίου τού 1975 ήταν η αιτία που το βιβλίο του έμεινε ατελείωτο. Δημοσιεύθηκε παρ' όλα αυτά.

Γενική διάταξη.
Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη © Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Εμμάς Δοξιάδη.

M: Το Απολλώνιο αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι του τοπίου αυτού;

ΕΔ: Ναι, ο πατέρας μου «άκουγε» τα τοπία. Τα άκουγε τόσο προσεκτικά, όπως οι αρχαίοι, και αυτά τού υπαγόρευαν τί είδους κτήρια θα δέχονταν με χαρά. Το συνεδριακό κέντρο/σπίτι του, του Απολλωνίου (όλος ο οικισμός) αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι του συγκεκριμένου αυτού τοπίου που ο ίδιος με τόση ευλάβεια και επί τόσα χρόνια αφουγκραζότανε.

M: Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης είχε ασχοληθεί με το τοπίο. Θα θέλαμε να μας αναφέρετε και άλλες δουλειές του που δείχνουν τη σκέψη του για το τοπίο, τη σχέση της αρχιτεκτονικής με αυτό.
ΕΔ: Ο σχεδιασμός του Ισλάμαμπαντ βασίστηκε στη δική του επιλογή του τοπίου. Περιεργαζότανε από ελικόπτερο ολόκληρη τη χώρα του Πακιστάν για να διαλέξει ο ίδιος που θα τοποθετούνταν η καινούργια πρωτεύουσα της χώρας. Όπως και στο Απολλώνιο, βρήκε το τέλειο σημείο, μέσα στο επιλεγμένο τοπίο να τοποθετήσει το σπίτι των ονείρων του.

Μ: Μιλήστε μας για την ιστορία του Απολλώνιου, ποια συνέδρια, εργασίες πραγματοποιήθηκαν. Ποιοι αρχιτέκτονες πέρασαν από εκεί;
ΕΔ: Ο πρόωρος θάνατος τού πατέρα μου εμπόδισε τις πολλές επισκέψεις διασήμων προσώπων. Ενόσω ζούσε ο πατέρας μου μία συνάντηση τού Διεθνούς Κέντρου Οικιστικής έφερε εκεί διάσημους επιστήμονες και φιλοσόφους από όλόκληρο τον κόσμο. Ο ίδιος ο πατέρας μου ενώ παρών, ήταν ήδη από την αρρώστια του βυθισμένος τον κόσμο της σιωπής. Δεν μπορούσε να μιλήσει τα τελευταία δύο χρόνια της ζωής του: Πλέον το κτήριο του αυτό μιλούσε για εκείνον. Ενώ ζούσε ακόμα ο πατέρας μου, ο Νίκος Ξυλούρης ευλόγησε το υπαίθριο αμφιθέατρό του με την αρχαγγελική φωνή του.

Μ: Πηγαίνατε συχνά; Τι σας άρεσε περισσότερο στον χώρο, στον οικισμό;
ΕΔ: Το σπίτι αυτό ήταν σαν να επισκέπτεσαι τις Μυκήνες. Προκαλούσε δέος και θαυμασμό. Συγχρόνως, όταν βρισκόσουνα μέσα στον χώρο αυτό ένοιωθες πως βρίσκεσαι στο ύπαιθρο. Μέσα στο μεγαλείο της φύσης. Το κτίσμα σού επέτρεπε να είσαι μέσα στο ύπαιθρο, ενώ συγχρόνως απολάμβανες την προστασία που παρέχει το κέλυφος ενός σοφά χτισμένου κτηρίου.

M: Γνωρίζουμε για την κατεδάφιση του τμήματος εκείνου που ήταν η κατοικία, το συνεδριακό κέντρο με σκοπό την ανέγερση κατοικίας πριν ένα χρόνο. Τι σημαίνει η κατεδάφιση αυτή για την αρχιτεκτονική κληρονομιά;
ΕΔ: Παραπάνω από τον εγκληματικό βανδαλισμό ενός από τα πιο σημαντικά σύγχρονα αρχιτεκτονικά συγκροτήματα /μνημεία σημαίνει επί πλέον ότι γκρεμίστηκε ο Παρθενώνας για να χτιστεί μια κατοικία-τούρτα κοσμικών αρχιτεκτόνων. Η πολιτεία που έβαλε την υπογραφή της στην άδεια κατεδάφισης αυτού του συγκεκριμένου σύγχρονου μνημείου, έργο ενός μέγιστου αρχιτέκτονα παγκόσμιας φήμης, πρέπει να υποχρεωθεί άμεσα να το αποκαταστήσει - Ναί! Να πληρώσει να ξαναχτιστεί βάσει των λεπτομερών σχεδίων που υπάρχουν στο αρχείο τού Κωνσταντίνου Δοξιάδη. Το σχεδόν θανάσιμα - αλλά όχι τελεσίδικα - πληγωμένο κτήριο στέκει ακόμα λίγα μέτρα ύψος από τον βράχο πάνω στον οποίο ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης με ευλάβεια το είχε τοποθετήσει πριν από λιγότερο από 40 χρόνια. Το μνημείο αυτό ήταν για εκείνον το μόνο του νεύμα προς την κατεύθυνση της αιωνιότητας. Είναι το μόνο «μνημείο» στην τέχνη του που ο πατέρας μου επέτρεψε στον εαυτό του να χτίσει για το μέλλον αυτού του τόπου που τόσο παράφορα αγαπούσε. Ο πατέρας μου - σαν πολεοδόμος που ήτανε και που ήθελε να βλέπει τη μεγαλύτερη εικόνα της πόλης - πίστευε πως η εποχή μας δεν έχει την πολυτέλεια να χτίζει «μνημεία» αυτάρεσκων αρχιτεκτόνων, γιατί η εποχή μας έχει άλλες βασικές ανάγκες και άρα προτεραιότητες: δηλαδή από κτίσματα φιλάνθρωπα μελετημένα που θα καθιστούν τις πόλεις μας πιο ανθρώπινες. Σαν μάστορας που ήτανε - έτσι περιέγραφε τον εαυτό του - επέτρεψε στον εαυτό του μόνο ένα κτήριο που θα ήταν «για πάντα», το σπίτι του στο Πόρτο Ράφτη. Αυτοί που καταλάβαιναν κατάλαβαν πως «το σπίτι του» ήταν για εμάς όλους τους μελλοντικούς. Αυτό το μνημείο για το μέλλον της έρημης της χώρας μας, γκρεμίστηκε ...ελαφρά τη καρδία. Καημένε, υπέροχε, ονειροπόλε μου πατέρα, και εσύ και η χώρα που τόσο αγάπησες ήσασταν άξιοι καλύτερης μεταχείρισης από τους «μελλοντικούς»!

Μ: Πόσο έχει αλλάξει το τοπίο σήμερα στην περιοχή που βρίσκεται το Απολλώνιο;
ΕΔ: Πολύ. Όμως το συνεδριακό κέντρο ήταν τόσο στέρεο - χτισμένο από την πέτρα που βγήκε από τα θεμέλιά του - και φτιαγμένο με τόση σοφία που δεν σε εγκατέλειπε το ίδιο αίσθημα που θα σού είχε προκαλέσει αν το έβλεπες χρόνια πριν, όταν χτίστηκε. Εξ άλλου το κτήριο διαλεγότανε με τη θάλασσα και τα νησιά καθώς και με τα υψόμετρα των γύρω λόφων. Αυτά δεν έχουν αλλάξει.

M: Mε τη ματιά της ζωγράφου τι θεωρείτε ότι αλλοιώνει, βεβηλώνει περισσότερο το τοπίο στη χώρα μας σήμερα;
ΕΔ: Τα κακόχτιστα ψηλά κτήρια που αγνοούν και βιάζουν το τοπίο καθώς και οι ηλιακοί κύλινδροι και τα κλιματιστικά που χαλούν κάθε οπτική γωνία που κάποτε ήταν αρμονική και όμορφη.