Μια ματιά στην ιστορία του επίσημου ντυσίματος

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΠΙΣΗΜΟΥ ΕΝΔΥΜΑΤΟΣ

Νοσταλγώντας το black tie

Η κρίση, αφήνει στο βάθος της ντουλάπας το σμόκιν και το παπιγιόν, καταργεί το φράκο και περιορίζει τις επίσημες δεξιώσεις και το εθιμοτυπικό τους. Κινδυνεύει, άραγε, να χάσει ο άντρας οριστικά την ευκαιρία της απόλαυσης της πιο κομψής στιγμής του;

Οι μέρες μας χαρακτηρίζονται από την έλλειψη λάμψης, επίσημων δεξιώσεων, δείπνων με μενού επτά πιάτων και εξωφρενικά ακριβού και καλού ντυσίματος. Δεν θα μπορούσαν όλα να μην ακολουθούν την πεσμένη ψυχολογία του κόσμου ούτε βέβαια να δημιουργήσουν μια -εκτός κλίματος- τεχνητή χαρά. Ας μη βιαστούμε, ωστόσο, να θρηνήσουμε το θάνατο του black tie. Η ιστορία έχει δείξει ότι, όσο κι αν αλλάζουν οι εποχές, όσο κι αν η οικονομία κάνει μεγάλα σκαμπανεβάσματα, όσο κι αν το επίσημο ντύσιμο βγαίνει εκτός μόδας κατά περιόδους, πάντα επανέρχεται, προσαρμοσμένο στην καινούργια πραγματικότητα που καλείται να αντιμετωπίσει.

Κατ' αρχάς, η ίδια η έννοια του επίσημου ντυσίματος είναι ευέλικτη. Ενώ ανέκαθεν σήμαινε μια «στολή» που χρησιμοποιούνταν σε μια ειδική περίσταση, ένα συνδυασμό ενδυμάτων που η πολυτέλεια τους, το ράψιμο τους και η φινέτσα τους δήλωναν αυτομάτως τη σημασία του φέροντος ή του γεγονότος όπου φοριόταν, η περίσταση αυτή ποίκιλλε από το ευχάριστο μιας γιορτής, στο αυστηρό μιας στρατιωτικής τελετής ως το στενόχωρο μιας κηδείας. Ακόμη και σήμερα, που το επίσημο ντύσιμο εξαφανίζεται σιγά-σιγά από το λεξιλόγιο μας, οι συνήθεις εμφανίσεις του παρατηρούνται σε τόσο διαφορετικές μεταξύ τους περιστάσεις: σμόκιν θα φορέσει ο γαμπρός σε ένα γάμο, αλλά και ο πελάτης του Waldorf της Νέας Υόρκης, εάν επιθυμήσει να δειπνήσει στο εστιατόριο του περίφημου ξενοδοχείου. Σε φράκο θα εμφανιστεί ένας πολιτικός, καλεσμένος σε επίσημο δείπνο από τον αυτοκράτορα της Ιαπωνίας, για παράδειγμα, αλλά κι ένας λάτρης των ιππικών αγώνων στις ιπποδρομίες του Ασκοτ ή ένας 17χρονος Αμερικανός στο χορό αποφοίτησης από το Λύκειο... Παπιγιόν, μαύρο, κλασικό, θα φορέσει ένας νεοδανδής αναγνώστης τη νύχτα της Πρωτοχρονιάς, αλλά και ο διευθυντής οποιασδήποτε ορχήστρας του κόσμου. Το μόνο που συνδέει τις παραπάνω περιπτώσεις μεταξύ τους, πλην βεβαίως των συγκεκριμένων ενδυμάτων  και αξεσουάρ που συνιστούν ένα «επίσημο ένδυμα», είναι η αύρα μιας αρχαίας εποχής, όταν   οι κοινωνικές διαφορές, ακόμη και στα πιο πολιτισμένα κράτη του κόσμου, ήταν τέτοιες που  το ρούχο διέκρινε τον αφέντη από τον δούλο, τον άρχοντα από τον πληβείο, τον αριστοκράτη από τον κοινό θνητό. Ακόμη κι αυτό το κείμενο, δηλαδή, δεν θα είχε λόγο ύπαρξης αν δεν  υπήρχε η τήβεννος στην αρχαία Ρώμη...

Ο αρχαίος κόσμος και ο Μεσαίωνας          

Πριν όμως και από τους Ρωμαίους, ήταν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι που έδωσαν επισημότητα στην εμφάνιση τους σε κάποιο σημαντικό γεγονός, όχι όμως με το ντύσιμο, αλλά με το άρωμα. Τοποθετούσαν πάνω στο κεφάλι τους έναν αρωματικό κώνο από σμύρνα και λίπος βοδιού, ο οποίος, καθώς έλιωνε, άφηνε μια ευχάριστη μυρωδιά. Το λίπος το χρησιμοποιούσαν και για την παρασκευή σκιών ματιών και κραγιόν, ανακατεύοντάς το με μαλαχίτη και ώχρα. Το μακιγιάζ, επιβεβλημένο και στους άντρες, γινόταν πιο «γιορτινό » ανάλογα με την περίσταση. Οι Ρωμαίοι προχώρησαν το διαχωρισμό των κοινωνικών ομάδων ένα βήμα παραπέρα. Έως τότε, σε όλους τους λαούς, οι πιο πλούσιοι και ευγενείς ξεχώριζαν κυρίως από τα στολίδια και τα καλύτερα υλικά από τα οποία ήταν φτιαγμένα τα ρούχα τους. Όταν όμως το ρωμαϊκό κράτος έγινε αυτοκρατορία, απαγορεύτηκε στις γυναίκες, στους σκλάβους, στους πολίτες ξένων κρατών και σε όσους δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα να φορούν την τήβεννο - θα έπρεπε να περιοριστούν στο χιτώνα. Αλλά και οι άντρες με την τήβεννο δεν ήταν όλοι ίσοι. Οι συγκλητικοί φορούσαν λευκή τήβεννο με μία πορφυρή ρίγα. Ο αυτοκράτορας, ο απόλυτος άρχων, ολοπόρφυρη ή κατάμαυρη τήβεννο.

Όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος ίδρυσε την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, νέα ήθη επικράτησαν στην ένδυση - εκτός από ένα: ο συμβολισμός της πορφύρας θα είχε χίλια χρόνια ζωής ακόμη... Οι πλούσιοι της εποχής έδειχναν μια προτίμηση σε σχέδια και χρώματα εμπλουτισμένα με υφαντά και κεντήματα. Μόνο ένα χρώμα ήταν απαγορευμένο για όλες τις τάξεις, διότι ήταν το χρώμα της αυτοκρατορικής οικογένειας. Η πορφύρα έγινε το σύμβολο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Στις ανώτερες τάξεις, καθώς και στους αυλικούς του αυτοκράτορα, η προσεγμένη εμφάνιση ήταν επιβεβλημένη. Γϊ' αυτόν το λόγο, ιδιαίτερα δημοφιλές έγινε εκείνη την περίοδο το επάγγελμα του ράφτη. Το ζητούμενο για όποιον μπορούσε να ράψει μια επίσημη στολή ήταν να φαίνεται ο πλούτος όσο το δυνατόν περισσότερο, στόχος που επιτυγχανόταν με τα μπροκάρ και τα κεντήματα από χρυσή κλωστή.

Την ίδια εποχή και λίγο αργότερα, στο Μεσαίωνα του 12 ου αιώνα μ.Χ., γεννήθηκε και η έννοια του εθιμοτυπικού ντυσίματος. Οι πανοπλίες των ιπποτών κάλυπταν ολόκληρο το σώμα, με αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικά δύσκολο να αναγνωρίζονται οι συμπολεμιστές μεταξύ τους στο πεδίο της μάχης. Γϊ' αυτόν το λόγο, ο κάθε στρατός υιοθέτησε τα δικά του διακριτικά- είτε χρωματιστές γραμμές και σταυρούς είτε ζωγραφιές ζώων πάνω στις ασπίδες και στα μανίκια των μανδυών τους. Σταδιακά, όταν οι μάχες μειώθηκαν σημαντικά, η χρήση των στολών άλλαξε. Φοριούνταν πια μόνο εθιμοτυπικά οι μανδύες του κάθε τάγματος των ιπποτών σε σημαντικές περιστάσεις, όπως ήταν για παράδειγμα η κηδεία ενός μονάρχη. Ο συνδυασμός λοιπόν των πολυτελών ενδυμάτων των ανθρώπων της Αυλής στην Ανατολή με το εθιμοτυπικό και την «ταυτότητα» στο ντύσιμο που επιβλήθηκε στη Δύση, οδήγησε στη γέννηση του «επίσημου ντυσίματος»: αρκετά πλούσιο ώστε να ξεχωρίζει τον φέροντα από τον απλό πολίτη που δεν έχει πρόσβαση σε μια επίσημη εκδήλωση, αλλά και ενιαίο για όλους κάτω από τον ανώτερο άρχοντα ή τον οικοδεσπότη, ώστε οι ρόλοι να παραμένουν διακριτοί... Λιγότερο ή περισσότερο, με μερικές μόνον εξαιρέσεις, ο κανόνας διατηρήθηκε στα ευρωπαϊκά βασίλεια της Αναγέννησης. Οι πατρίκιοι στη Βενετία φορούσαν τον κατακόκκινο μανδύα  τους τον 15ο αιώνα, η ισπανική επιρροή έφερε τα εντυπωσιακά κολάρα στη μόδα στα μέσα του 16ου αιώνα, αργότερα τις αγκράφες και άλλα μεταλλικά αξεσουάρ, οι ρίγες και τα φανταχτερά χρώματα πότε μεγάλωναν και έπαιρναν ένταση, πότε μίκραιναν ή εξασθενούσαν, πάντα όμως ήταν διακριτικά της ανώτερης τάξης  και στο σύνολο, όλα αυτά έδιναν μιαν εικόνα εντελώς διαφορετική από εκείνη του φτωχού λαού με τα πουκάμισα που έμοιαζαν με τσουβάλια.

Από το χρώμα στο black tie

Κάπως έτσι φτάνουμε σης ριζοσπαστικές αλλαγές που φέρνει σε όλους τους τομείς η Γαλλική Επανάσταση. Στα τέλη του 1700, το καλό ντύσιμο ήταν υπόθεση μόνο των αριστοκρατών, οι οποίοι συναγωνίζονταν σε υπερβολή ο ένας τον άλλον. Όλα τελείωσαν, όμως, το 1789. Μέσα στα δέκα χρόνια που διήρκεσε η επανάσταση στη Γαλλία, πρόλαβε και άλλαξε τη νοοτροπία, σύμφωνα με την οποία θα ντυνόταν η νέα ανερχόμενη μεσαία τάξη που εκπροσωπούσε ο Ναπολέων Βοναπάρτης. Τα χρώματα έπαψαν να είναι έντονα -άρα προκλητικά- και προτιμήθηκαν οι πιο σκούροι τόνοι, που μέχρι τότε υπήρχαν μόνο στα ρούχα της εργατικής τάξης. Είναι η ίδια περίοδος που το μέχρι τότε φαρδύ πανωφόρι αποκτά ένα τολμηρό κόψιμο, που καταλήγει σε κάτι σαν ουρά πίσω. Στην ουσία, το φράκο, το κυρίαρχο «επίσημο ένδυμα» του 19ου αιώνα, γεννιέται εκεί, στα τέλη του 18ου.

Στη βικτωριανή εποχή, που ξεκινάει τη δεκαετία του 1830, το καθημερινό ντύσιμο απλοποιείται. Έτσι αυτό που έως τότε ήταν το σύνηθες παλτό ενός καλοβαλμένου κυρίου αρχίζει να περιορίζεται σε πιο επίσημες χρήσεις. Το φράκο αρχίζει να φοριέται πια κυρίως το βράδυ. Την ημέρα αντικαθίσταται από αυτό που οι Άγγλοι ονομάζουν «dinner jacket» κι εμείς γνωρίζουμε ως σμόκιν. Το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου σηματοδοτεί και το τέλος της μοναρχίας και της αριστοκρατίας στην Ευρώπη, με τη μορφή που προϋπήρχαν. Καθώς οι υπηρέτες αρνήθηκαν να επιστρέψουν στα σπίτια όπου δούλευαν, τα μεγάλα επίσημα τραπέζια εγκαταλείφθηκαν ως ανέφικτη ιδέα. Τη δεκαετία του '20 ήταν πια σαφές ότι κανείς δεν ήταν διατεθειμένος να ξαναγυρίσει στην άβολη επιλογή του σακακιού με ουρά -το φορούσαν μόνο για να πάνε στους χορούς των ντεμπιτάντ, στην όπερα ή στα επίσημα δείπνα.

Παρά την οικονομική κρίση που προκάλεσε το Κραχ tου 1929, η δεκαετία του '30 στις ΗΠΑ λάτρεψε το καλό ντύσιμο και ανέδειξε το black tie (όπου black tie σημαίνει σμόκιν με μαύρο παπιγιόν, ενώ white tie φράκο με ουρά και λευκό παπιγιόν - είναι πλέον το παπιγιόν αυτό που χαρακτηρίζει το πόσο επίσημο είναι ένα «επίσημο ντύσιμο»). Επιχείρησε, επίσης, να το κάνει κτήμα όλων, ανεξαρτήτως της οικονομικής τους κατάστασης. Η αμερικανική «After Six» διαφήμιζε τα ενδύματα της ως εξής: «Επιχειρηματίες, φορτηγατζήδες, φοιτητές, αγρότες, υπάλληλοι, έφηβοι: όλοι φοράνε σμόκιν!». Η αμερικανική κοινωνία, λίγα χρόνια μετά τη «μεγάλη κατάθλιψη», ήθελε να αφήσει πίσω της τις ιστορίες που κατέστρεψαν ζωές και να διασκεδάσει.   

Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε σε επαφή την αμερικανική μόδα με εκείνη των Ευρωπαίων. Οι Άγγλοι αριστοκράτες δεν είχαν αποδεχτεί ποτέ το σμόκιν χωρίς ουρά για τις επίσημες εμφανίσεις τους και σοκάρονταν βλέποντας τους Αμερικανούς να το φορούν σε δείπνα και σε θέατρα. Ωστόσο, το συγκεκριμένο στυλ, που ονομάστηκε «ημιεπίσημο », έγινε γρήγορα δημοφιλές στην ανερχόμενη μεσαία τάξη της μεταπολεμικής Ευρώπης, που απέρριπτε τους αυστηρούς αριστοκρατικούς κανόνες μιας άλλης εποχής. Το black tie ήταν πια το επίσημο ντύσιμο όλων και το  white tie άρχισε να περιορίζεται στις εκδηλώσεις της όποιας αριστοκρατίας είχε απομείνει, αλλά βεβαίως και γία επίσημα δείπνα και στις τελετές των πολιτικών.

 Όταν όλοι φορούσαν σμόκιν

Στα '50s, στις ΗΠΑ, η γκαρνταρόμπα του συγχρόνου άντρα έπρεπε να αντικατοπτρίζει το αμερικανικό όνειρο. Έγινε λοιπόν το σμόκιν το επίσημο ένδυμα κάθε άντρα από κάθε κοινωνική τάξη; Φυσικά. Ήταν η πιο κακόγουστη περίοδος του; Αναμφισβήτητα! Η ευμάρεια της δεκαετίας του '50, που αποτυπώνετε στις ταινίες εκείνης της περιόδου με έντονα χρώματα, δεν θα μπορούσε να περιγράψει καλύτερα το χρωματικό χάος της μέσης ανδρικής γκαρνταρόμπας. Οι Ευρωπαίοι της υψηλής κοινωνίας, που έβλεπαν ότι χάνουν τον πόλεμο του white tie, περιορίστηκαν στο μέτωπο κατά των χρωμάτων στο βΐ&εκ ϋε. Κοινώς, το σμόκιν με χρώμα ήταν και ένδειξη της ταπεινής καταγωγής του άντρα που το φορούσε.

 Τη δεκαετία του '60 κάνουν την εμφάνιση τους και τα πρώτα ενοικιαζόμενα σμόκιν, ωστόσο, για κάποιον που ήθελε να έχει ενεργό κοσμική ζωή, κάτι τέτοιο δεν ήταν κοινωνικώς αποδεκτό. Το σμόκιν -taxido αμερικανιστί- δεν ήταν πια μόνο η σωστή επιλογή για το βράδυ, αλλά είχε αναδειχθεί και σε σύμβολο του μοντέρνου πλεϊμπόι - τουλάχιστον ως το 1966, γιατί στη συνέχεια, με τους mods, άρχισε να διακρίνει τον συντηρητικό έναντι του μοντέρνου. Ο πρώτος θάνατος του black tie ήλθε με την ξέφρενη δεκαετία του '70, την ντίσκο και το «φθηνό» της ντύσιμο. Στις αρχές της δεκαετίας του '80, με την εκλογή του Ρόναλντ Ρέιγκαν στην προεδρία των ΗΠΑ (υποστηρικτή του κομψού στυλ του Τζον Κένεντι), την οικονομία να περνάει σε νέα ανοδική φάση και τη μεσαία τάξη να παίζει στο χρηματιστήριο και να είναι η ανερχόμενη οικονομική δύναμη της εποχής, η βιομηχανία της μόδας ». δεν μπορούσε να αφήσει τόσο χρήμα να πηγαίνει ανεκμετάλλευτο σε φθηνά ετοιματζίδικα κοστούμια Οι μεγάλοι οίκοι μόδας, έξυπνα βασιζόμενοι στο κόμπλεξ της έλλειψης κοινωνικής μόρφωσης των νεόπλουτων έναντι του «old money», που θα μπορούσε να καλυφθεί μόνο από πανάκριβες γκαρνταρόμπες, προώθησαν, εκτός από τα μοντέλα της μαζικής παραγωγής τους, και exclusive σειρές. Τα opening εκ-θέσεων μοντέρνας τέχνης και οι εκδηλώσεις φιλανθρωπίας «έπρεπε» να συνοδεύονται από σμόκιν Valentino, πουκάμισα Etro και χειροποίητα υποδήματα John Lobb. Ήταν η εποχή που όλοι λάτρευαν το στυλ του Γκόρντον Γκέκο Το επίσημο ντύσιμο επέστρεφε δριμύτερο!

Στα '90s, η αίσθηση αυτή έγινε ακόμη πιο έντονη. Η συνεισφορά του κινηματογράφου ήταν και πάλι καθοριστική, αλλά αυτήν τη φορά όχι μέσα από τις ταινίες. Το κόκκινο χαλί, που οδηγούσε στην απονομή των βραβείων Όσκαρ, αποτέλεσε την πλέον αναγνωρίσιμη πασαρέλα επίσημου ανδρικού ντυσίματος - στην οποία πια, μέσω της δορυφορικής τηλεόρασης, είχε πρόσβαση ολόκληρος ο κόσμος. Και μπορεί οι μεγάλες αλυσίδες ρούχων τυπου Zara να πρωτοεμφανίστηκαν εκείνη την περίοδο, δεν επιχείρησαν, ωστόσο, ποτέ να ράψουν black tie ενδύματα. Οι γνώστες ήξεραν ότι έπρεπε να επενδύσουν σε ένα σμόκιν Hugo Boss ή Ermenegildo Zegna, που θα μπορούσε να αποσβέσει τα χρήματα του,       όταν θα φοριόταν στις δεξιώσεις, στα γκαλά και στις επίσημες παραμονές Πρωτοχρονιάς, αναγνωρίσιμο στον κύκλο της υψηλής  κοινωνίας και των νέων celebrities του χώρου της διασκέδασης,   Φυσικά, το τέλος αυτής της δεκαετίας σημάδεψε με την παρουσία  του ο Τομ Φορντ, τόσο μέσα από τον οίκο Gucci όσο και από τον δικό του οίκο μόδας στη συνέχεια. Πήγε το ανδρικό ντύσιμο σε άλλο επίπεδο, κάνοντας το ενδιαφέρον ακόμη και για όσους πίστευαν  ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο βαρετό από ένα καλό κοστούμι.

Κατά την περίοδο, όμως, που οι slim γραμμές ενός σμόκιν Tom Ford σχεδόν ανάγκαζαν τον πιθανό αγοραστή να αναζητά επίσημα καλέσματα ώστε να μπορεί να το φορέσει περήφανος, η οικονομική κρίση μείωσε κατά πολύ το κέφι - και το budget. Το grunge των '90s επανέκαμψε μέσα από τους hipsters και πλέον θεωρείται πιο σημαντικό να ξέρεις να διαλέγεις το σωστό καρό πουκάμισο παρά το σωστό σμόκιν. Το αν τα επόμενα χρόνια το επίσημο ντύσιμο θα επανέλθει δυναμικά, όπως έγινε τhν περίοδο μετά το Κραχ, ή θα δεχτεί ακόμη περισσότερα χτυπήματα, όπως συνέβη από την πρόσβαση όλο και περισσότερων στο αμερικανικό όνειρο, στα '50s, θα το δείξει η ιστορία.

Πάντως, αν θέλει κάποιος να παρακολούθησα την εξέλιξη του black tie  τις τελευταίες πέντε δεκαετίες, δεν έχει παρά να ξαναδεί τις ταινίες του Τζέιμς Μποντ. Με την αλλαγή των ηθοποιών στον πρωταγωνιστικό ρόλο του μυστικού πράκτορα, βλέπουμε και τις αλλαγές σης γραμμές των σμόκιν τους. Ας περιμένουμε λοιπόν την τελευταία ταινία του James Bond  για να δούμε με τι σμόκιν θα εμφανιστεί ο ηθοποιός που θα τον κάνει όταν θα παραγγέλνει ακόμη ένα "Vodka Martini, not stirred"...

GK/EΛIZA ΜΠΕΝΒΕΝΙΣΤΕ