Περί εντόμων

Περί εντόμων

Και, ιδού επέδρμον μυριάδες μυριάδων...

Τι έχει έξι πόδια, μπορεί να ζήσει πάνω στον πάγο ή στο πετρέλαιο, να ρίξει έξω έναν εκατομμυριούχο και να αντέξει τα πιο συγκεντρωτικά πυρά του ανθρώπου;

του David Attenborough

ΧΩΡΙΣ ΑΛΛΟ, από την άποψη της αντοχής απέναντι στα προβλήματα επιβίωσης πάνω στη γη, τα έντομα θα πρέπει να θεωρούνται τα πιο επιτυχημένα απ' όλα τα όντα. Τα έντομα ζουν σε τεράστιους αριθμούς σε έρημους και σε δάση. Κολυμπούν κάτω από το νερό και βρίθουν μέσα στις σπηλιές. Πετούν πάνω από τα Ιμαλάια και ζουν στους πάγους των πόλων της Γης. Ένα έντομο φτιάχνει τη φωλιά του μέσα σε λακκούβες που περιέχουν αργό πετρέλαιο, ένα άλλο ζει μέσα στο καυτό νερό ηφαιστειακών θερμοπηγών. Ορισμένα είδη εντόμων σκάβουν τις κατοικίες τους μέσα στο δέρμα ζώων, ή ανοίγουν μακριές, μαιανδρικές στοές στον ελάχιστο χώρο που επιτρέπει το πάχος ενός φύλλου.

Ο αριθμός τους είναι πέρα από κάθε υπολογισμό. Ο άνθρωπος έχει περιγράψει και έχει δώσει όνομα σε περίπου ένα εκατομμύριο είδη εντόμων, κι υπάρχουν τρεις ή τέσσερις φορές άλλα τόσα, που παραμένουν χωρίς όνομα. Ωστόσο, όλες οι μορφές είναι παραλλαγές ενός βασικού ανατομικού τύπου: σώμα που διαιρείται σε τρία μέρη - η κεφαλή, που φέρει το στόμα και τα περισσότερα από τα αισθητήρια όργανα- ο θώρακας, γεμάτος μύες για να χειρίζονται τρία ζευγάρια πόδια στην κάτω πλευρά του και, συνήθως, ένα ή δύο ζευγάρια φτερών στην πάνω, η κοιλιά, που φέρει τα όργανα της πέψης και της αναπαραγωγής.

Πολλά είδη εντόμων περνούν σχεδόν ολόκληρη τη ζωή τους ως προνύμφες, μεγαλώνοντας συνεχώς και συσσωρεύοντας αποθέματα τροφής. Οι προνύμφες των σκαθαριών μπορεί να περάσουν επτά χρόνια τρυπώντας κάποιο ξύλο και βγάζοντας τροφή. Οι κάμπιες μασουλούν μήνες ολόκληρους, καταβροχθίζοντας τα αγαπημένα τους φύλλα, που θα τους δώσουν τη δύναμη να γίνουν χρυσαλλίδες.

Τώρα έχει σειρά η πρώτη από τις δύο δραματικές μεταμορφώσεις: οι προνύμφες πετούν από πάνω τους την αμφίεση της κάμπιας. Το δέρμα τους σχίζεται, αποκαλύπτοντας ένα λείο, καστανό, καλυμμένο με σκληρό κέλυφος αντικείμενο, το κουκούλι της χρυσαλίδας. Μέσα του, τα τεράστια κύτταρα του σώματος της κάμπιας πεθαίνουν και οι αδρανείς κυτταρικές στιβάδες αρχίζουν να διαιρούνται ταχύτατα, τρεφόμενες από το σώμα της προνύμφης που αποσυντίθεται. Το έντομο, στην πραγματικότητα τρώει τον εαυτό του. Αργά σχηματίζει ένα καινούριο σώμα, με τελείως διαφορετική μορφή.

Η εμφάνιση του εντόμου συνήθως γίνεται νύχτα. Το κουκούλι μιας πεταλούδας, κρεμασμένο από ένα κλαδάκι, αρχίζει να συσπάται. Ένα κεφάλι με δύο τεράστια μάτια και κεραίες βγαίνει σπρώχνοντας από το ένα άκρο του κουκουλιού. Πόδια ελευθερώνονται και αρχίζουν, ξέφρενα, να προσπαθούν να πιαστούν από κάπου. Με κόπο, και σταματώντας συχνά για να συγκεντρώσει δυνάμεις, το έντομο τραβάει το σώμα του έξω. Προβάλλει ο θώρακας, και στο πίσω μέρος του βρίσκονται δύο πατικωμένα, τσαλακωμένα πραματάκια, τα φτερά. Με σπασμωδικά ρίγη, το έντομο διοχετεύει αίμα σ' ένα δίκτυο από νεύρα μέσα στα σακκουλιασμένα φτερά, κι εκείνα ανοίγουν αργά. Καθώς στεγνώνουν και γίνονται άκαμπτα, η πεταλούδα τα απομακρύνει το ένα από το άλλο, έτοιμη να δείξει στον κόσμο την τελειότητα των λαμπερών χρωμάτων της.

Το έντομο μπορεί τώρα να καταναλώσει τις θερμίδες που τόσο φίλεργα μάζεψε όσο ήταν προνύμφη. Για το ενήλικο έντομο, το φαΐ έχει δευτερεύουσα σημασία. Η επείγουσα προτεραιότητα της ζωής του, τώρα, είναι να βρει έναν ερωτικό σύντροφο.

Μερικά έντομα, όπως π.χ. οι πεταλούδες, το κάνουν επιδεικνύοντας τα φτερά τους, τα υπέροχα, πολύπλοκα σχέδια των οποίων είναι πιστοποιητικά ταυτότητας, έτσι που τα άτομα του είδους μπορούν να αναγνωρίσουν τα άτομα εκείνα που το σμίξιμο μαζί τους μπορεί να είναι γόνιμο. Άλλα είδη εντόμων καταφεύγουν στον ήχο. Οι ακρίδες, για παράδειγμα, αφουγκράζονται με τα πόδια τους για ν' ακούσουν το κάλεσμα για ζευγάρωμα. Το θηλυκό κουνούπι, χτυπώντας τα φτερά του μέχρι 500 φορές το δευτερόλεπτο, παράγει το διαπεραστικό βουητό που τόσο σας ενοχλεί, όταν σε μια κατασκήνωση προσπαθείτε να κοιμηθείτε χωρίς κουνουπιέρα.

Άλλα έντομα προσελκύουν τους ερωτικούς τους συντρόφους με την οσμή. Τα θηλυκά μερικών ειδών σκώρων παράγουν μια μυρωδιά που τα αρσενικά μπορούν να την αναγνωρίσουν με τη βοήθεια μεγάλων χνουδωτών κεραιών. Τα όργανα αυτά είναι τόσο ευαίσθητα κι η οσμή είναι τόσο ισχυρή, που ένας θηλυκός σκώρος «σατούρνια», κλεισμένος σ' ένα κλουβάκι που είναι κρεμασμένο απ' το κλαδί ενός δέντρου μέσα σ' ένα δάσος, μπορεί να προσελκύσει 100 αρσενικά μέσα σε τρεις ώρες.

Μόλις προσελκυστεί, το αρσενικό έντομο «αγκαλιάζει» το θηλυκό, μερικές φορές για ελάχιστο χρόνο, μερικές φορές για αρκετές ώρες. Το ζευγάρι μπορεί ακόμα και να πετάει, αδέξια, κατά τον εναγκαλισμό. Μετά, το θηλυκό αποθέτει τα γονιμοποιημένα αυγά του και φροντίζει να τους εξασφαλίσει προμήθειες. Ένα είδος σφήκας πιάνει αράχνες, τις παραλύει με ένα τσίμπημα και τις κολλάει γύρω από τα αυγά της, ώστε οι προνύμφες, όταν βγουν, να βρουν φρέσκο κρέας! Κι έτσι ο κύκλος αυγό-προνύμφη-νύμφη-ενήλικο έντομο, αρχίζει για μια ακόμα φορά.

Στην απέραντη ποικιλία των μορφών στα έντομα, δεν φαίνεται να υπάρχει παρά μόνο ένας περιορισμός - το μέγεθος. Τα μεγαλύτερα έντομα σήμερα δεν ξεπερνούν τα τριάντα εκατοστά. Γιατί δεν υπάρχουν σκαθάρια μεγάλα σαν ασβοί και σκώροι μεγάλοι σαν γεράκια; Ο περιοριστικός παράγοντας είναι η τεχνική της αναπνοής τους. Τα έντομα διαθέτουν για την αναπνοή τους τραχείες, αγωγούς που διατρέχουν κάθε τμήμα του σώματος τους. Το σύστημα αυτό λειτουργεί εξαιρετικά όταν οι αποστάσεις είναι μικρές, αλλά όσο το μήκος των αγωγών μεγαλώνει, τόσο το σύστημα γίνεται λιγότερο αποτελεσματικό, και τελικά, πάνω από ένα ορισμένο μέγεθος, είναι άχρηστο.

Ανεξάρτητα, πάντως, από το μέγεθος τους, τα έντομα μπορούν να κατασκευάσουν εκπληκτικά οικοδομήματα. Για παράδειγμα, ένα φρούριο τερμιτών με τα τείχη, τα αντερίσματα και τις επάλξεις του, μπορεί να χρειάστηκε δέκα τόννους λάσπης για να φτιαχτεί και να είναι τρεις ή τέσσερις φορές ψηλότερο από έναν άνθρωπο. Στην Δυτική Αφρική και σε άλλα μέρη όπου πέφτουν πολλές βροχές, οι αποικίες των τερμιτών κτίζουν φωλιές που έχουν το σχήμα μανιταριών, με επικλινείς σκεπές ώστε να κυλάει το νερό.

Οι πιο σύνθετες μορφές αποικισμού στον κόσμο των εντόμων είναι αυτές των μυρμηγκιών. Τα δενδρόβια μυρμήγκια στην Νοτιοανατολική Ασία κατασκευάζουν φωλιές ράβοντας τα φύλλα των δέντρων. Οι εργάτες πλησιάζουν μεταξύ τους τις άκρες δύο φύλλων, πιάνοντας τη μια με τα σαγόνια και τη άλλη με τα πόδια τους. Καθώς τα ενήλικα άτομα της κοινότητας δεν παράγουν κάποια κολλώδη ουσία όπως είναι το μετάξι, τα μυρμήγκια αυτά φέρνουν επί τόπου νεαρές κάμπιες-προνύμφες, κρατώντας τις ανάμεσα στα σαγόνια τους. «Τσιμπώντας» τες κάθε τόσο, τις κάνουν να παράγουν το μετάξι τους. Τότε, οι οικοδόμοι κινούν αυτά τα ζωντανά σωληνάρια της κόλλας μπρος-πϊσω στο σημείο ένωσης του φύλλου, ώσπου τα δύο άκρα ενώνονται μεταξύ τους με ένα μεταξωτό υφάδι.

Στην Αυστραλία, τα μυρμήγκια του είδους μελιφόρος συλλέγουν νέκταρ και το ταΐζουν με το ζόρι στους εργάτες μιας ορισμένης κάστας του πληθυσμού τους, ώσπου οι κοιλιές τους διαστέλλονται και γίνονται σαν μπιζέλια, και το δέρμα τους τεντώνεται και γίνεται τόσο λεπτό, που είναι τελείως διαφανή. Τότε κρεμούν τους εργάτες αυτούς από τα μπροστινά τους πόδια μέσα σε υπόγειες στοές, σαν ζωντανά κιούπια για τη φύλαξη τροφής.

Τα πιο τρομακτικά έντομα είναι εκείνα που δεν κατασκευάζουν φωλιές, αλλά περιφέρονται στην ύπαιθρο ψάχνοντας για θήραμα. Στην Νότια Αμερική, ένα είδος τερμιτών είναι γνωστό με την ονομασία «στρατιώτες», ενώ στην Αφρική τα λένε «κυνηγούς». Όταν μετακινούνται, οι φάλαγγες τους είναι τόσο μακριές που μπορεί να χρειαστούν αρκετές ώρες για να περάσουν από ένα μέρος. Στο κεφάλι της φάλαγγας, οι στρατιώτες αναπτύσσονται σαν ριπίδι σε αναζήτηση τροφής. Πίσω, ακολουθεί βιαστική η φάλαγγα των εργατών, που βαδίζουν «στοιχημένοι» κατά δεκάδες ή δωδεκάδες, και πολλοί απ' αυτούς κουβαλάνε τις προνύμφες.

Όταν η φάλαγγα διασχίζει μια ανοικτή περιοχή, τα πλευρά της φυλάσσονται από στρατιώτες, που είναι σχεδόν τυφλοί και οπλισμένοι με τεράστια σαγόνια. Στέκονται σε στοίχους, με το σώμα τους τεντωμένο προς τα πάνω, έτοιμοι να αρπάξουν με τα σαγόνια τους οτιδήποτε τους ενοχλήσει. Όταν οι κυνηγοί στην κεφαλή της φάλαγγας ανακαλύψουν κάποιο θήραμα, το κυκλώνουν κατά μάζες από παντού, και το κατακομματιάζουν. Ρίχνονται σε οτιδήποτε δεν μπορεί να ξεφύγει από το διάβα τους -ακρίδες, σκορπιούς, σαύρες, νεοσσούς πουλιών μέσα στις φωλιές τους.

Οι τερμίτες-στρατιώτες βαδίζουν και αναζητούν τροφή βδομάδες ολόκληρες. Οι προνύμφες παράγουν φερομόνες  οι οποίες, κυκλοφορώντας ανάμεσα στις τάξεις του στρατού, τον διεγείρουν να συνεχίζει να προχωρεί. Τελικά, οι προνύμφες αρχίζουν να μεταμορφώνονται σε χρυσαλλίδες και παύουν να εκκρίνουν τα χημικά τους μηνύματα. Τότε ο στρατός στρατοπεδεύει. Εκατοντάδες χιλιάδες τερμιτών μπορεί να αρμαθιαστούν σε μια τεράστια μπάλα ανάμεσα στις ρίζες ενός δέντρου ή κάτω από την προεξοχή ενός βράχου. Πιασμένοι ο ένας πάνω στον άλλο, οι τερμίτες φτιάχνουν με τα σώματα τους μια ζωντανή φωλιά -ακόμα και διαδρόμους μέσα στους οποίους κυκλοφορεί η βασίλισσα, και θαλάμους στους οποίους εναποθέτονται οι χρυσαλλίδες.

Μετά από μια βδομάδα, η βασίλισσα αρχίζει να γεννά αυγά, περίπου 250.000 μέσα σε δέκα μέρες. Τα αυγά εκκολάπτονται γρήγορα, και γεννιέται μια καινούρια γενιά εργατών και στρατιωτών. Για μια ακόμα φορά ο στρατός παίρνει το δρόμο προς αναζήτηση τροφής - το πιο πολύτιμο του λάφυρο. Στις φάλαγγες τους, αυτά τα έντομα έχουν δημιουργήσει έναν υπεροργανισμό από τους πιο ισχυρούς, τους   πιο   επίφοβους   και   τους   πιο μακρόβιους ανάμεσα σ' όλα τα όντα.

Τα ΕΝΤΟΜΑ αποίκισαν τη γη πριν από τα σπονδυλωτά, και συνεχίζουν να εκμεταλλεύονται όλους τους ζωντανούς οργανισμούς πάνω σ' αυτήν. Όλα τα γνωστά είδη φυτών προσβάλλονται, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, από έντομα. Σε μερικά μέρη της Αφρικής, τα έντομα διεκδικούν, κάθε χρονιά, πάνω από το μισό κάθε σοδειάς. Ακόμα και στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου οι αγρότες διαθέτουν τα πιο σύγχρονα μέσα για να προστατεύουν τις σοδειές, τα έντομα διεκδικούν για τον εαυτό τους πάνω από το 10% της παραγωγής. Το σκαθάρι «ανθονόμος του βαμβακιού» προσβάλλει τα βαμβακοχώραφα, και κάνει να πέφτουν έξω εκατομμυριούχοι. Το σκαθάρι του Κολοράντο ρίχνεται πάνω σε μια σοδειά πατάτας, και χιλιάδες άνθρωποι υποφέρουν.

Τα έντομα, όχι μόνο αρπάζουν από τον άνθρωπο την τροφή του, αλλά και ευθύνονται για την προσβολή του από σοβαρές νόσους. Ο άνθρωπος, αντεπιτιθέμενος, έχει εξαπολύσει εναντίον τους τα συγκεντρωτικά πυρά όλων των όπλων που μπόρεσε να επινοήσει. Τους επιτίθεται με φλογοβόλα. Υποβάλλει σε ακτινοβολίες αρσενικά έντομα για να τα στειρώσει και μετά τα ελευθερώνει κατά τεράστιους αριθμούς, καταδικάζοντας με τον τρόπο αυτό γενεές ολόκληρες θηλυκών εντόμων σε ατοκία. Παράγει συνθετικά νέα χημικά δηλητήρια, απ' τα πιο θανατηφόρα, και ραντίζει μ’ αυτά την ύπαιθρο. Εν τούτοις, παρά τις όσες προσπάθειες του, παρά την επινοητικότητα και τις τεράστιες δαπάνες του, έχει μέχρι στιγμής αποτύχει να εξολοθρέψει έστω και ένα είδος εντόμων. Τα έντομα συνεχίζουν απτόητα το δρόμο τους.

"Life on Earth", by David Attenborough