ΚΑΣΤΡΟ ΚΟΥΛΕ : ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΛΑΣΣΟΚΑΣΤΡΟ

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΛΑΣΣΟΚΑΣΤΡΟ

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΚΟΥΛΕ

Με αφορμή την αναστήλωση του ενετικού φρουρίου του Ηρακλείου, μια αρχαιολόγος που εργάστηκε για χρόνια εκεί αφηγείται την ιστορία του - και τρία αναπάντεχα περιστατικά, όπως τα έζησε

ΤΗΣ ΛΙΑΝΑΣ ΣΤΑΡΙΔΑ*

Τώρα πια μπαίνω στο φρούριο ως επισκέπτρια. Σκληρό πράγμα η σύνταξη, ειδικά όταν τα «παιδιά» σου, που φρόντισες, αγάπησες και πάλεψες γι' αυτά, μοιάζουν ξένα και απόμακρα. Και αμέσως μετά, εικόνες γεμίζουν το μυαλό από την εποχή που έμπαινα ως υπεύθυνη, για τον Κούλε, αρχαιολόγος. Ένα βιβλίο θα έγραφα με τις αναμνήσεις αυτές. Γεμάτο αγάπη και νοσταλγία. Δεν προλαβαίνω πια. Ανασύρω μόνο έντονες στιγμές, που δεν θα ξεχαστούν ποτέ.

ΕΦΗΒΟΙ ΣΤΙΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ

23 Μαΐου 1994*. Την προηγούμενη μέρα είχε γίνει άγριος καβγάς με τον Ανδρέα Μικρούτσικο, που θα έκανε live εκπομπή στο δώμα του Κούλε. Τόνισα πόσο επικίνδυνο ήταν να μαζευτούν οι θεατές (πολλά πιτσιρίκια και έφηβοι) στο δώμα, να κρέμονται από τις επάλξεις - μια πέτρα να έπεφτε, ούτε να σκεφτώ δεν ήθελα τις συνέπειες. Τίποτα δεν κατάφερα. Υπήρχε έγκριση από την κεντρική Διεύθυνση του ΥΠΠΟ. Γύρω στις 12 το μεσημέρι, ενώ έκανα ανασκαφή στα έγκατα της γης, άρχισαν να πέφτουν πέτρες, ν' ακούγεται βοή και κόσμος να φωνάζει. Σεισμός! Τίποτα δεν σκέφτηκα, ούτε καν τα παιδιά μου στο σχολείο. Άρπαξα το ποδήλατο και έτρεξα στο φρούριο, προετοιμασμένη για τα χειρότερα. Τους βρήκα όλους μέσα στην τρελή χαρά, τα ντεσιμπέλ ξεκούφαιναν τη μισή πόλη, χαμπάρι δεν είχαν πάρει. Μετά την πρώτη ανακούφιση, διέκοψα την εκπομπή και τους είπα: «Μαζέψτε τα τώρα! Και να χαίρεστε που δεν κατάλαβαν τα παιδιά τον σεισμό με τόση φασαρία». Η εκπομπή σταμάτησε «για τεχνικούς λόγους».

*23/5/1994 Ο σεισμός είχε επίκεντρο τον Αγιο Μύρωνα στην Κρήτη καί ήταν 6,1 Ρίχτερ

 

ΤΟ ΠΑΝΙΚΟΒΛΗΤΟ ΖΕΥΓΑΡΑΚΙ

Άγριος καιρός, Φλεβάρης μήνας, 10 μποφόρ και καταιγίδα. Νύχτα με ειδοποιούν ότι δύο έφηβοι έχουν κλειστεί στο φρούριο. Το κρυμμένο ζευγαράκι, παραδομένο στις ορμές του, δεν άκουσε τους φύλακες που κλείδωσαν, ούτε οι φύλακες είδαν κανέναν. Ολοσκότεινο το φρούριο, ζοφερή νύχτα, πανικοβλήθηκαν τα παιδιά, ανέβηκαν στο δώμα και φώναζαν, χειρονομούσαν - ποιος να τους δει και ποιος να τους ακούσει μέσα στον χαλασμό. Κάποιος του λιμεναρχείου που περνούσε από απέναντι διέκρινε στο φως μιας αστραπής τις δύο σιλουέτες και χτύπησε συναγερμό. Τρέχω στο λιμάνι, με παραλαμβάνει μια κλούβα του λιμεναρχείου, μα πώς να πλησιάσουμε τον Κούλε; Με 5 μποφόρ και δεν τολμάς να πλησιάσεις.

Η κλούβα λουζόταν από τα κύματα και φτάνοντας, μόλις κατέβηκα, δύο βήματα μόνο πρόλαβα να κάνω κι ένα κύμα με πέταξε μέσα στη θάλασσα, μέσα στο λιμάνι. Με έβγαλαν, ήρθε ο φύλακας, απελευθερώσαμε τα τρομοκρατημένα παιδιά. Τρέμοντας απ' το κρύο και μούσκεμα απ' τη θάλασσα, αναγκάστηκα να αντιμετωπίσω τους εξαγριωμένους γονείς, που για κάποιο λόγο ήταν έτοιμοι να με λιντσάρουν. Ευτυχώς, και το ξύλο γλίτωσα και την πνευμονία!

ΞΕΝΑΓΗΣΗ ΜΕ ΤΟ ΖΟΡΙ.

 Αμφορείς, προερχόμενοι από ναυάγια κοντά στη νήσο Ντία.

Μέσα στον Κούλε υπάρχει ένας ταλαιπωρημένος βράχος σε μια γωνιά, διαβρωμένος από τη θάλασσα, γεμάτος σκουριά και άλατα. Πριν από πολλά χρόνια, κάποιος γραφικός τύπος που ερχόταν καθημερινά στο φρούριο είχε αυτοχαρακτηριστεί ξεναγός, παραλάμβανε τους τουρίστες με το ζόρι και τους περιέφερε στους χώρους λέγοντας τους διάφορα, σε μια ακατάληπτη γλώσσα. Τους πήγαινε στον βράχο και τους έλεγε με θλιμμένο ύφος: «Χίαρ Ντασκαλογιάννης χρρρρρρρρτς!», κάνοντας συνάμα χειρονομία πως τάχα του έκοβαν τον λαιμό. Ανατρίχιαζαν οι ξένοι. Στη συνέχεια τους πήγαινε στη σκοτεινή στοά όπου φυλάσσονται τα βόλια. Με περίσσιο καμάρι τους εξηγούσε: «Δις ιζ βόλια... μπουμ μπουμ». Ακουμπούσε ένα πέτρινο βόλι και μετά το τοίχωμα της στοάς και εξηγούσε: «Δις βόλι ις πέτρα... Λουκ άδερ πέτρα... Σέιμ, ε;». Ακουμπούσε ένα σιδερένιο βόλι κι έλεγε με στόμφο: «Δις βόλι ις σίντερο... Σίντερο λάικ δις!» και τους έδειχνε την αμπάρα. Αν δεν καταλάβαιναν, αγανακτούσε και έκανε την κίνηση του σιδερώματος λέγοντας: «Σίντερο... δις ις σίντερο, ΟΚ;». Κάποια στιγμή χάθηκε. Δεν ξέρω αν ζει τώρα πια.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΙΩΝΩΝ 

 To Φρούριο της θάλαοσας σε χαρακτικό του D. Ο. Dapper, 1703

Στέκει επί αιώνες στο έμπα του λιμανιού του Χάνδακα (όπως ήταν γνωστό το Ηράκλειο την εποχή των Σαρακηνών πειρατών). Castello del Molo, Rocca al Mare ή απλώς Castello το ονόμασαν οι Ενετοί, Φρούριο της Θάλασσας οι Έλληνες, Κούλε και Su Kulesi οι Οθωμανοί. Κούλε τον αποκαλούμε σήμερα όλοι εμείς που τον ζούμε.

Από τις αρχές του 14ου αιώνα, με την Κρήτη στην κατοχή των Βενετών, το επιβλητικό φρούριο, που κτίστηκε για να προστατεύει το λιμάνι και να διαλαλεί τη δύναμη της Γαληνότατης Δημοκρατίας της Βενετίας, καταστρεφόταν από τη μανία της θάλασσας, από σεισμούς και διαρκώς επισκευαζόταν.

Στις αρχές του 16ου αιώνα κι ενώ τα μεγάλα τείχη που θα περιέκλειαν την πόλη είχαν αρχίσει να κατασκευάζονται, ο παλαιός πύργος κατεδαφίστηκε και ξεκίνησε η δόμηση νέας ισχυρής κατασκευής. Τα σχέδια του φρουρίου εκπονήθηκαν ταχύτατα και οι εργασίες άρχισαν αμέσως. Η έκταση του φυσικού βραχώδους εξάρματος συμπληρώθηκε και διευρύνθηκε με αποθέσεις μεγάλων βράχων και ογκόλιθων. Τα παλιά άχρηστα πλοία γέμιζαν με πέτρες και βυθίζονταν μαζί με το φορτίο τους στη βόρεια και στη δυτική πλευρά του βράχου.

Το 1533 εντοιχίστηκε πάνω από την κεντρική είσοδο το από λευκό μάρμαρο έμβλημα της Γαληνότατης με τον ανάγλυφο λέοντα του Αγίου Μάρκου. Ωστόσο η μανιασμένη θάλασσα συνέχισε να δημιουργεί φθορές στην τοιχοποιία και υποσκαφές στη θεμελίωση. Ολο και βύθιζαν οι Ενετοί νέες ποσότητες ογκόλιθων, κατασκευάζοντας προστατευτικά κρηπιδώματα και επισκευάζοντας τις τοιχοποιίες. Μάταιος κόπος, αφού πολλές φορές οι υποσκαφές είχαν τέτοια έκταση, ώστε η θάλασσα να μπαίνει μέσα στο φρούριο.

Στην έκθεση του προβλεπτή Filippo Pasqualigo προς τις αρχές της Βενετίας, με χρονολογία 1594, διαβάζουμε: «Σχετικά με το φρούριο του Μόλου δεν θέλω να παραλείψω να αναφέρω στη Γαληνότητά σας ότι είναι σοβαρά εκτεθειμένο στα κύματα του "γκρέκο" και του Βορρά. Είναι τόση η δύναμη της θάλασσας, που διέλυσε και ερείπωσε μεγάλο μέρος από την πρώτη επένδυση, που αποτελείται από τετράγωνους ογκόλιθους, οκτώ και δέκα τόνους ο καθένας, και αφού έσπασαν οι μετάλλινοι σύνδεσμοι με τους οποίους είχαν συνδεθεί με μολύβι επιμελέστατα ο ένας με τον άλλο, οι πέτρες έπεσαν σε μεγαλύτερο βάθος [...]».

Αναπόφευκτα, λοιπόν, την τρίτη δεκαετία του 16ου αιώνα οι Ενετοί σχεδίασαν νέο φρούριο με ένα περίεργο για οχυρωματικό έργο σχήμα, αυτό ακριβώς που έδωσε στο Φρούριο της Θάλασσας τη γοητευτική του αρχιτεκτονική.

 Η κάτοψη του ολοκαίνουργιου φρουρίου κάλυπτε επιφάνεια περίπου 3.600 τ.μ. Οι ωφέλιμοι χώροι του είχαν κατανεμηθεί στο ισόγειο και στο δώμα. Τα μεγάλα κανόνια είχαν τοποθετηθεί σε ειδικούς χώρους στο ισόγειο, που ονομάζονταν Casamatte, αλλά και όπου ανοίγονταν κανονιοθυρίδες. Γρήγορα εγκαταλείφθηκε αυτή η πρακτική. Δεν ήταν μόνο το περιορισμένο οπτικό πεδίο που εμπόδιζε τη χρήση των κανονιών, αλλά και ο αποπνικτικός καπνός που έβγαινε μετά από κάθε βολή. Τα κανόνια μεταφέρθηκαν αναγκαστικά στο δώμα.

Τμήμα του παλιού μόλου και το φρούριο Κούλες σε φωτογραφία του G. Gerola, αρχές του 20ού αιώνα

Η κύρια είσοδος του φρουρίου στη δυτική πλευρά ήταν προσεκτικά προστατευμένη. Τρεις ξύλινες ισχυρές πόρτες τοποθετήθηκαν στη θολοσκεπή και στον ελαφρά κατωφερικό δρόμο της εισόδου. Στη βόρεια, τη στενή πλευρά του φρουρίου προς την ανοικτή θάλασσα, υπήρχε δεύτερη πύλη. Στη νοτιοδυτική πλευρά του υπήρχε και τρίτη, δευτερεύουσα έξοδος, που οδηγούσε στο λιμάνι.

Το ισόγειο, που διέθετε 26 διαμερίσματα, φωτιζόταν από μεγάλους φωταγωγούς. Εκεί ήταν η κατοικία του καστέλανου, των αξιωματικών της φρουράς και των πυροβολητών, αποθήκες τροφίμων και πολεμοφοδίων, φυλακή, εκκλησία, μύλος για το άλεσμα των σιτηρών, φούρνος και δεξαμενή. Στο δώμα, στη βόρεια πλευρά, υπήρχε ο πύργος του φάρου.

Κατά την Οθωμανική περίοδο έγιναν επεμβάσεις, κυρίως στο δώμα, όπου προστέθηκαν επάλξεις, κανονιοθυρίδες και ένα μικρό τέμενος, ο μιναρές του οποίου σώζεται τμηματικά στη βορειοανατολική πλευρά του.

Στις αρχές του 20ού αιώνα πια, μετά την εγκαθίδρυση της Κρητικής Πολιτείας, το Ηράκλειο έγινε το πιο σημαντικό αστικό και εμπορικό κέντρο του νησιού, με αποτέλεσμα να απαιτούνται ριζικές αλλαγές στον πολεοδομικό του ιστό. Τότε άρχισαν οι πρώτες καταστροφικές παρεμβάσεις και στον χώρο του λιμανιού. Το φρούριο έμεινε έρημο, ερειπωμένο και γεμάτο με μνήμες από τις ανθρώπινες τραγωδίες στα διαμερίσματα του, όπου φυλακίζονταν οι επαναστάτες κατά των Ενετών και των Οθωμανών. Γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης: «Ο Καπετάν Μιχάλης είχε καρφωμένα τα μάτια του στον μεγάλο Κούλε, φαρδύ γεροδεμένο πύργο, δεξιά ως μπαίνουμε στο λιμάνι, με το μαρμαρένιο στο στήθος του φτερωτό λιοντάρι της Βενετίας. [...] Κατέβασε τα μάτια, έπιασε τα ριζοθέμελα του Κούλε, οι φλέβες στα μελίγγια του φούσκωσαν, αναστέναξε. Στα θεμέλια ετούτα, εκεί που χτυπάει το κύμα, ήταν το καταραμένο μπουντρούμι, όπου γενεές και γενεές χριστιανοί πολέμαρχοι, αλυσοδεμένοι χεροπόδαρα, είχαν λιώσει. Δεν μπορεί μαθές το κορμί, όσο και να 'ναι δυνατό, να σηκώσει την ψυχή του Κρητικού, δεν μπορεί...».

* Η Λιάνα Σταριδα είναι αρχαιολόγος και συγγραφέας 

Το κείμενο και κάποιες από τις φωτογραφιες δημοσιεύτηκαν στο

MINOAN WAVE/ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2018